1.1 بیان مسأله

دین اسلام به عنوان پایان بخش ادیان الهی دارای ویژگی‌هایی است که از مهمترین آنها ـ پس از جهانی‌بودن ـ پاسخ‌گوبودن آن به همه نیازهای جامعه‌ی جهانی تا پایان تاریخ، است. شیعه بر این باور است که راهنمایی انسان‌ها پس از پیامبرخاتم9 در جانشینان وی که دوازده نفرند، تا پایان تاریخ ادامه خواهد یافت. اگرچه تاریخ شیعه، دوره‌های پر فراز و فرودی سرشار از حوادث تلخ و شیرین را پشت سرگذاشته است؛ اما آنچه دارای اهمیت است اینکه در هیچ دوره‌ای از حرکت و تکاپو باز نایستاده است.

تاریخ اهل‌بیت: را در یک تقسیم‌بندی کلی، به لحاظ حضور ظاهری و غیبت امامان معصوم: می‌توان به دو دوره تقسیم کرد:

• دوره حضور؛

• دوره غیبت.

البته دوران غیبت به دو دوره‌ی کاملاً متمایز تقسیم شده است:

– غیبت کوتاه مدت (صغرا)

– غیبت طولانی مدت (غیبت کبرا)

هر یک از دوره‌های پیش‌گفته دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دوره‌ی دیگر متمایز می‌سازد. مثلاً دوره‌ی نخست با حضور ظاهری پیشوایان معصوم: و به مدد حضور آنان، زمینه‌ی هدایت به سوی حق بیشتر و زمینه‌ی انحرافات و بی‌راهه‌ها کمتر بود. اما در دوره‌ی دوّم با غیبت امام4، جریان برعکس شده، زمینه‌ی جریان‌های انحرافی رو به گسترش گذاشت.

بنابراین به روشنی می‌توان دریافت که یکی از دوره‌های حساس تاریخ شیعه که فرقه‌های گوناگون در آن گسترش یافت، عصر غیبت و به ‌ویژه دوران غیبت صغرا است. این دوره از تاریخ، به سبب شرایط ویژه‌ی پدیدآمده در جامعه‌ی شیعه و پیامدهایی که غیبت امام4 به همراه داشت، دوران حائز اهمیتی است. عصری که در باور شیعه به دلایل گوناگون، از جمله عدم آمادگی جامعه برای حضور آخرین امام منصوص الهی، ایشان از چشم آدمیان پنهان شد. غیبت امام دوازدهم4 به معنای عدم حضور امام در متن جامعه که براساس حکمت الهی بوده، پی‌آمدش محروم شدن انسان‌ها از هدایت ظاهری ایشان است. که این خود سبب شد تا در پنهان بودن حضرت4 از چشم آدمیان، فرقه‌ها و جریانهای انحرافی آشکار شوند و پی‌آمدهای ناگواری را بر جامعه‌ی شیعی هزینه کنند. این فضای بوجود آمده که به‌ویژه در دوران غیبت صغرا به چشم می‌آید، اگرچه دیری نپایید وهمه‌ی این جریان‌ها به تاریخ پیوستند جز شیعیان اثنی عشری، اما خسارت‌های جبران ناپذیری در تاریخ شیعه داشته است.

عوامل مختلفی در پدید آمدن فضای موجود، نقش داشتند اما مهمترین آنها را می‌توان فضای حیرت حاکم بر جامعه به خاطر عدم حضور امام در جامعه، بروز پاره‌ای جاه طلبی‌ها و همچنین فاصله گرفتن از خط امامت اصیل و…دانست. که این عوامل سبب شد تا عده‌ای از شیعیان در امر امامت و پیشوایی دینی، دچار سردرگمی شوند، که این وضعیت، امام4 و نائبان ایشان را با چالش‌هایی مواجه نمود که در سال‌های نخست انشعاب و تفرّق در مسأله‌ی جانشینی امام یازدهم7 بود و منجر به پیدایش فرقه‌های نوپدید شد، به طوری که سعد بن عبدالله قمی(م301ق) که در همان عصر می‌زیسته است به 15 فرقه اشاره می‌کند، درحالی که نوبختی(م310ق) و شیخ مفید(413ق) به وجود 14فرقه اتفاق نظر دارند، در همین حال مسعودی(م 346) به وجود 20 فرقه اشاره می‌کند، اما شهرستانی(م548 ق‏) فقط 11گروه را نام می‌برد. اگرچه شمار این فرقه‌ها در سخنان بزرگان و مورخان به گونه‌های مختلفی ذکر شده اما؛ آنچه در آن اتفاق نظر است شمار فراوان فرقه‌های پدید آمده در دوران غیبت صغرا است که رسالت اصلی این نوشتار پرداختن به انشعابات ایجاد شده در میان امامیه در این دوره( ازنیمه‌ی دوم قرن سوم تا پایان غیبت صغرا) است.