كوشش های اقتصادی انسان همواره معطوف بر آن بوده كه حداكثر نتیجه را با كمترین امكانات و عوامل موجود به دست آورد، این تمایل را می توان دستیابی به كارایی بالاتر نامید. كارایی مفهومی جامع است كه افزایش آن به منظور ارتقای سطح زندگی، رفاه، آرامش و آسایش انسان ها، همواره مد نظر دست اندركاران سیاست و اقتصاد بوده است، برخی بقا و تداوم یك نظام سیاسی و اقتصادی را نیز موكول به كارایی و بهره وری دانسته اند(ابطحی وهمکاران،2005).

بحث درباره کارایی درادبیات علمی از سابقه طولانی برخورداربوده ودرزمینه عمومی است که درهرکجا کاروفعالیتی وجود دارد، می توان ازآن اثراتی یافت. ازجمله دلایلی که برای این سابقه طولانی ووفور بحث درباره کارایی می توان برشمرد اهمیت این موضوع برای جامعه می باشد. چرا که درواقع بحث درباره کارایی وعوامل موثر برآن، بحث درباره این است که چگونه میتوان کار وفعالیتی که درحال انجام شدن است رابا هزینه وامکانات کمتر به نتایج بیشتری رساند، ازنیروهای موجودحداکثر استفاده استفاده رابرد، وازهدررفتن امکانات مادی وانسانی جلوگیری کرد ( امامقلی پورسفیددشتی،1381). توجه به ارتقای انتظارات عموم مردم از رفاه اقتصادی، تقاضا برای خدمات بهداشتی و درمانی روند صعودی داشته است. حال با توجه به محدودیت منابع و امكانات، حداكثر استفاده از امكانات موجود، یكی از مهمترین راه حل ها ی ممكن از دید اقتصاد سلامت ، جهت كاهش شكاف بین عرضه و تقاضا می باشد. كارایی، مهمترین و معمول ترین سازوكار جهت ارزیابی و اندازه گیری عملكرد یك بنگاه اقتصادی از جمله بیمارستان به شمار می رود، لذا در چند دهه گذشته بررسی عملكرد بخش های مختلف اقتصادی و یا بنگاه ها و واحدهای اقتصادی در سطح خرد از طریق سنجش و برآورد كارآیی، همواره مو رد توجه محققان رشته ها ی مختلف علوم اجتماعی به ویژه مدیریت و اقتصاد بوده است (یاساوارنگ،2005). [1]

تصمیم گیری مهمترین دغدغه هر مدیر در فعالیتهای حرفه ای است. به زعم بسیاری از دانشمندان حوزه مدیریت، تصمیم گیری معیار

 ارزیابی عملكرد هر مدیر است. هربرت سایمون[2] حتی گام را فراتر گذاشته و تصمیم گیری را معادل مدیریت دانسته است(شیردل ملاسرایی،1386). مدیران در اخذ تصمیم به اطلاعات گوناگونی نیاز دارند و مراحل مشخصی را برای دسترسی به اطلاعات طی می كنند. یكی از زمینه های كلیدی تصمیم گیری مدیران، ارزیابی عملكرد است كه آنان را در اخذ تصمیم هدایت می كند(غضنفری وهمکاران1379).

ارزیابی عملكرد سازمان از موضوعاتی است كه مدیران و محققین توجه زیادی به آن داشته اند و تا كنون در این زمینه، مقالات زیادی منتشر شده است(ماروهمکاران[3]،2003). وجود و یا عدم وجود نظام ارزیابی عملكرد كارآمد، با حیات و مرگ سازمان رابطه مستقیم دارد. بیمارستان ها به عنوان یكی از اصلی ترین سازمان های ارایه دهنده ی خدمات بهداشتی درمانی و به دلیل، حساسیت و اهمیت ویژه ای كه در سلامت جامعه دارند(ماسی،2007[4]). ضرورت ارزیابی عملكرد و بهبود كارایی را بیش از دیگران احساس می كنند(وردورث وهمکاران[5]،2005). افزایش هزینه های بخش بهداشت و درمان درایران و جهان همراه با رشد فزاینده ی تكنولوژی و تغییرات جمعیتی، ضرورت توجه به مفاهیم اقتصادی را در این بخش خاطر نشان می سازد در بخش بهداشت و درمان، به لحاظ اهمیت نوع خدمات و سروكار داشتن با سلامت و جان انسان ها، اعتلای کیفیت و تضمین آن برای نظام بهداشت و درمان و مردم به طور فزاینده مورد توجه قرار گرفته است. مردم از یك سو با پرداخت حق بیمه،مالیات و تحمل هزینه های گزاف بهداشت و درمان و در كنار آن افزایش آگاهی، انتظارات فزاینده ای از بیمارستان و دیگر بنگاه های ارائه دهنده ی خدمات بهداشتی و درمانی دارند. از سوی دیگرسرمایه گذاری كلان جهت بهره گیری از تكنولوژی  نوین درمان وافزایش هزینه های  پرسنلی و به کا‌رگیری نیروهای تخصصی و فوق  تخصصی موجب   گرانترشدن خدمات بهداشتی ودرمانی گردیده است.[6]

از آنجا كه بهبود بهره وری و كارایی یكی از منابع مهم توسعه اقتصادی است ، لذا این مقوله باید در بخش بهداشت ودرمان مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد .محاسبه كارایی فنی و شناخت عوامل مؤثر در افزایش كارایی بیمارستان ها، اقدامی مكمل در جهت توسعه كمی و كیفی آن است. با رفع عوامل دخیل در عدم كارایی بیمارستان، می توان كارایی را بدون اضافه كردن عوامل تولید افزایش داد و توان خدمت دهی را بالا برد. همچنین مدیران بیمارستان را در تصمیم گیری بهتر، وا قعی تر وكاراتر یاری كرد. در نتیجه انتظار می رود مدیران و برنامه ریزان با آگاهی از روند كارایی و شناخت عوامل مؤثر درآن، در جهت تخصیص بهینه منابع و افزایش بهره وری وكارایی گام بردارند(مردانی 2003).

عدم آشنایی مدیران بیمارستان ها و مسؤولین بهداشتی و درمانی به شاخص های اقتصاد بهداشت از یك طرف و مالکیت دولتی بیمارستان ها واستفاده از بودجه ی عمومی از طرف دیگر ، باعث شده كه مسؤولین و مدیران انگیز های برای انتخاب تر کیبی از نهاد ه ها كه هزینه ها را حداقل كند وانتخاب بهترین عوامل تولید كه ضایعات را به حداقل و كارایی را به حداكثر برساند وجود نداشته باشند(حاتم، 2001: 23).

با توجه به اهمیت موضوع، روش های گوناگونی برای ارزیابی عملكرد و افزایش كارایی سازما نها ارایه شده است. برای ارزیابی سازما نها به داشتن استاندارد و نظارت نیاز است. در خدمات بیمارستانی، استاندارد به معنی تعیین سطح لازم و قابل قبول در ارایه ی هر یك از خدمات اداری، پزشكی و پیراپزشكی است. با توجه به اینكه در بسیاری از موارد، استاندارد هماهنگ برای ارزیابی مراكز آموزشی درمانی در ایران وجود ندارد (خلیلی2009). یكی از ابزار های كارآمد در این زمینه تحلیل پوششی داده ها می باشد. با استفاده از این روش، واحدهای مورد بررسی با یك سطح استاندارد از قبل تعیین شده، مقایسه نمی شوند و كارایی واحدها با توجه به كارایی واحدهای دیگر سنجیده می شود.

 2-1 بیان مسأله

“سلامت حق مردم است ” این مسأله در كنفرانس بین المللی مراقبت های اولیه بهداشتی در آلماتا به عنوان واقعیتی انكارناپذیر پذیرفته شده است. بدیهی است كه تحقق آن، نیاز به تلاش در بخش بهداشت و بسیاری از  بخش های اجتماعی و اقتصادی دیگر دارد.

توجه به بهداشت و سلامت در سطح آحاد جامعه یكی از اهداف اصلی برنامه های جمهوری اسلامی می باشد. در اثبات این گفته می توان به مواردی چون قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اشاره نمود كه ضمن محوری برشمردن سلامت كامل و جامع انسان، بهداشت و درمان را از جمله نیازهای اساسی می شناسد و دولت را مكلف كرده است تا تمامی منابع، امكانات و ظرفیت های خود را جهت تأمین، حفظ و ارتقای سطح سلامت افراد كشور بسیج كند. از این رو، یكی از ابعاد تجلی بخش مدیریت خدمات بهداشتی و درمانی در كشور، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی به اقشار مختلف جامعه می باشد(صادقی و همکاران، 2005: 151) و در این راستا می توان به توجه خاصی كه در برنامه های توسعه كشور به بخش بهداشت و درمان شده است، اشاره كرد.

دراین میان بخش بهداشت امروز شاید از مهمترین بخش های خدماتی ویکی از شاخص های توسعه و رفاه اجتماعی تلقی می گردد. بنابراین بازشناخت اقتصادی این بخش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بیمارستان به عنوان یکی از سازمان های اصلی ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی ، حساسیت و اهمیت ویژه ای در اقتصاد بهداشت دارد(حسن زاده، 1386: 2) .

بهداشت و درمان یکی از نیازهای اساسی هر جامعه است.از آنجا که توجه به بهداشت و درمان و سرمایه گذاری دراین زمینه باعث افزایش بهره وری نیروی کار و افزایش تولید می گردد، لذا تخصیص منابع کافی و به کارگیری مطلوب منابع دراین بخش از اهمیت به سزایی برخوردار است( احمدکیادلیری، 1384: 22).

بدیهی است كه در راستای تحقق این امر مهم، وجود امكانات و استفاده صحیح از آن ، امری ضروری و اجتناب ناپذیرمی باشدو با توجه به این كه حفظ و تأمین سلامتی مردم از اولویت های توسعه ای هر كشور به شمار می آید، دست اندركاران بخش سلامت همواره در تلاشند تا با بهره گیری از منابع در دسترس خود، بهترین و كیفی ترین مراقبت ها و خدمات بهداشتی درمانی را به جامعه ارائه نمایند( سجادی و همکاران، 2008: ص 228).

بیمارستان به عنوان یکی ازسازمانهای اصلی ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی، حساسیت واهمیت ویژه ای دراقتصاد بهداشت دارد. این ویژگی، به خصوص درکشورهای درحال رشد، باتوجه به زیرساخت های اقتصادی وآسیب پذیری شدید آنهادررویارویی بانوسانات بازارهای پول وکالادوچندان می شود. زیرا سیرصعودی تقاضا برای دریافت کالاهاوخدمات بهداشتی ودرمانی همواره بامحدودیت منابع روبرومی باشد، به طوری که پاسخگویی کامل به نیازمصرف کنندگان این بخش حتی در پیشرفته ترین کشورهای دنیا نیز عملا دورازدسترس به نظرمی رسد(خالصی، 2001:27). ازطرفی سلامت، محورتوسعه پایداراجتماعی، اقتصادی، سیاسی وفرهنگی کلیه جوامع بشری است ودارای اهمیت ویژه ای درزیرساخت بخش های مختلف جامعه می باشد. ارتقاء سلامت، صرف نظرازیک وظیفه اخلاقی، مقوله ای اجتماعی واقتصادی است وهرنوع برنامه ریزی خدمات بهداشتی درمانی بایدجزئی ازنگرش جامع سیاست بهداشتی بوده ودرنهایت بخشی ازطرح یکپارچه توسعه پایدار را تشکیل می دهد(مردانی، 1998: 2)، همچنین بیمارستان به عنوان مهمترین واحدهای مصرف کننده منابع در بخش بهداشت و درمان درنظر گرفته می شوند (داکت، 2003). ازآنجایی که کارایی وبهره وری مهمترین ومعمول ترین ساز وکار جهت ارزیابی و اندازه گیری عملکرد یک بنگاه اقتصادی ازجمله بیمارستان به شمارمی رود، درچند دهه گذشته بررسی عملکرد بخش های مختلف اقتصادی ویا بنگاه ها و واحد های اقتصادی درسطح خرد ازطریق سنجش وبرآوردکارایی، همواره موردتوجه محققان رشته های مختلف علوم بویژه مدیریت واقتصاد بوده است(یاساوارنگ، 2002).

در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیل پوششی داده ها به محاسبه کارایی نسبی بیمارستان های دولتی در استان ایلام اقدام شده است. به این امید که نتایج تحقیق بتواند با شناسایی واحدهای کارا و ناکارا، و سوق دادن واحدهای ناکارا به مرز کارایی، زمینه ارائه خدمات بهداشتی و درمانی مطلوب تر به شهروندان را فراهم نماید.