1-1-1- تعریف مسأله و سؤال‌های تحقیق

فیلسوفان اخلاق درباره‌ ویژگی‌های اخلاقی بسیار سخن گفته‌اند، و از آن‌ها به عنوان فضائل و رذائل تعبیر کرده‌اند. فضیلت، ویژگی مثبت منشی است که به رفتارهای صحیح می‌انجامد و در مقابل، رذیلت ویژگی منفی منشی است که فاعل را به کار خطا وا می‌دارد. اما در بین این ویژگی‌ها، ویژگی‌هایی نیز وجود دارد که هم به عنوان فضیلت تلقی می‌شوند و هم به عنوان رذیلت، از این‌جهت که این ویژگی‌ها هم دارای جنبه مثبت‌اند و هم جنبه‌ منفی. یکی از این ویژگی‌ها غرور است که در آثار فیلسوفان و تعابیر اجتماعی گاه به عنوان ویژگی مثبت، مورد تحسین قرار می‌گیرد، و گاه به عنوان ویژگی منفی مورد تقبیح.

نوشتار حاضر با عنوان «غرور در اخلاق؛ گزارش تحلیلی آراء فیلسوفان اسلامی و غربی» در سه فصل تنظیم شده که در فصل اول به کلیاتی درمورد موضوع، پرداخته شده است. در این فصل تعاریف و اصطلاحات مربوط به غرور و واژه‌های مرتبط با غرور مطرح شده و تاریخچه مبحث غرور در فلسفه اسلامی و غربی بیان شده است.

در فصل دوم نیز موضوع غرور از نظر فیلسوفان اسلامی مطرح شده است. با توجه به اینکه مباحث اخلاق اسلامی و بحث از فضائل و رذئل اخلاقی ارتباط مستقیم با آیات و روایت و مذهب دارد، لذا این فصل به دو بخش اخلاق دینی و اخلاق فلسفی تقسیم شده است، که در بخش اخلاق دینی مباحث مربوط به غرور در آیات و روایات بیان شده و در بخش اخلاق فلسفی نظرات فیلسوفان مسلمان مطرح شده است.

اما مراد از فیلسوفان مسلمان نیز، فیلسوفان و متفکرانی است که در حوزه اخلاق کار فلسفی کرده و در مورد غرور نظراتی ارائه کرده‌اند. در کتاب ماجد فخری رویکردهای اخلاق اسلامی بیان شده است. با توجه به اینکه این رویکردها کلامی، فلسفی، دینی و تلفیقی هستند، به لحاظ منطقی باید بحث محدود به رویکرد فلسفی می‌شد، اما از آن‌جا که بحث غرور در اخلاق اسلامی محدود به رویکرد فلسفی نیست، حتی رویکردهای دینی، تلفیقی و کلامی مباحث غرور را بیشتر مطرح کرده‌اند، بنابراین در این فصل از هر رویکرد نظریه یک فیلسوف یا متفکر بیان شده است.

به این دلیل که بحث ما در حوزه فلسفه اخلاق است، لذا مباحث مربوط به غرور را محدود به فیلسوفان اخلاق می‌کنیم؛ اولاً به این علت که به لحاظ تقدم، حق با کسانی است که در حوزه فلسفه اخلاق کار کرده‌اند، مانند ابن مسکویه، خواجه نصیرالدین طوسی، غزالی، فیض کاشانی و … که کتاب اخلاقی دارند. دلیل دوم این است که فیلسوفان اسلامی که رویکردهای مشائی و اشراقی و حکمت الهی دارند، این رویکردها تأثیر مستقیمی در بحث غرور نداشته و نظر خاصی نیز در مورد غرور نداشته‌اند. مثلاً فیلسوفانی همچون ملاصدرا و یا شیخ اشراق مباحث مربوط به غرور را به صورت مجزا مطرح نکرده‌اند.

در فصل سوم غرور از نظر فیلسوفان غربی مطرح شده است. در این فصل نیز با توجه به فصل دوم که مبحث غرور در دو بخش اخلاق دینی و اخلاق فلسفی مطرح شده، در بخش اخلاق دینی مباحث مربوط به غرور در عهد جدید و آبای کلیسا بیان شده است. در بخش اخلاق

 فلسفی نیز با توجه به نظراتی که در مورد غرور وجود دارد، برخی از فیلسوفان غربی مانند افلاطون غرور را به صورت کاملاً منفی و به عنوان رذیلت مطرح کرده‌اند، برخی دیگر نیز مانند ارسطو غرور را به عنوان فضیلت مطرح کرده‌اند، و برخی دیگر نیز غرور را به صورت نسبی مطرح کرده‌اند و در برخی موارد غرور را فضیلت و در برخی موارد غرور را رذیلت می‌دانند، مانند هیوم و تیلور.

برای تبیین فلسفی غرور از نظر فیلسوفان اسلامی در هر فصل ابتدا به تعریف غرور از نظر هر یک از این فیلسوفان پرداخته شده است. سپس ماهیت غرور بیان شده است، که آیا غرور رفتار بیرونی است و یا یک احساس درونی. در این بخش مشخص می‌کنیم که غرور  با کدام یک از قوای انسان در ارتباط است. با توجه به قوای نفس، که قوای نباتی، حیوانی و انسانی است، ما می‌خواهیم مشخص کنیم که غرور آیا جزء قوای حیوانی انسان است، که همان قوه غضبیه و شهویه است، و یا جزه قوای انسانی که همان قوه عاقله است. وقتی جایگاه غرور به لحاظ ماهیت مشخص شد، سپس حکم اخلاقی غرور را بیان می‌کنیم، که وظیفه انسان در هر یک از این موارد چیست. ما در اینجا به دنبال این نیستیم که بگوئیم آیا غرور مثبت است یا منفی، بلکه قصد داریم نظراتی که در این مورد وجود دارد را بررسی کنیم، همچنین به دنبال راه‌های درمان غرور منفی نیز نیستیم، چرا که بحث وارد مسائل تربیتی می‌شود که خارج از حوزه این پایان نامه است.

در میان متفکران دینی و غیر دینی، در این مورد که آیا غرور یک رذیلت اخلاقی و گناه دینی است، و یا فضیلت اخلاقی اختلاف نظر وجود دارد. بعضی آن را مطلقاً سزاوار سرزنش دانسته و به عنوان یک رذیلت اخلاقی یا گناهی دینی تلقی می‌کنند، اما برخی دیگر آن را امری ستودنی دانسته و برای شخصیت انسان لازم و ضروری می‌دانند.

در ادبیات دینی اسلامی، غرور معمولاً به ‌معنای کبر و خودپسندی در نظر گرفته شده و آیات و روایات اسلامی نیز آن را تقبیح می‌کند. در قرآن، غرور به عنوان نخستین گناه که توسط شیطان صورت گرفته است، معرفی می‌شود. از نظر قرآن، غرور شیطان مانع از سجده‌ او در برابر انسان و اطاعت امر الهی گردید. اکثر فیلسوفان و متفکران اسلامی نیز تحت تأثیر آموزه‌های اسلامی خود، غرور را به عنوان رذیلتی اخلاقی در نظر گرفته و آن را این‌گونه تعریف می‌کنند: «غرور عبارت است از مطمئن شدن به آنچه موافق هوى و هوس باشد، و طبع آدمى به سبب شبهه و خدعه‌ی شیطان به آن میل كند. پس هر كس معتقد باشد كه در دنیا و آخرت بر راه خیر است و این پندار از روى شبهه نادرست باشد او مغرور و فریفته است.»[1]

متفکران مسیحی و فیلسوفان غربی نیز در تعریف غرور به عنوان رذیلتی دینی و یا فضیلتی اخلاقی اختلاف نظر دارند. غرور در مسیحیت، به عنوان یکی از هفت گناه کبیره در نظر گرفته شده که انسان را از خداوند دور کرده و مانع از خیر و رحمت الهی می‌گردد. همان‌گونه که در کتاب آسمانی آمده است: «خدا به شخص فروتن قوت می‌بخشد، اما با شخص متکبر و مغرور مخالفت می‌کند.»[2]

متفکران دینی و آبای کلیسا در غرب، غرور را به عنوان نخستین گناه و رذیلتی اساسی در نظر می‌گیرند، اما فیلسوفان غربی، در تعریف غرور به عنوان فضیلت یا رذیلت اخلاقی نظرات متنوعی دارند، برخی از آن‌ها مانند ارسطو، نه تنها غرور را تقبیح نمی‌کنند بلکه آن را به عنوان «زینت فضائل» در نظر می‌گیرند. ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوس غرور را «بزرگ‌منشی» تعریف کرده، که حدوسط بین دو رذیلت بی‌همتی و تواضع بیجاست. از نظر ارسطو یکی از ویژگی‌های فرد فضیلت‌مند این است که فضایل خود را به دیگران نشان دهد و این همان غرور مناسب است. در مقابل، گروهی دیگر غرور را تنها به عنوان رذیلت در نظر می‌گرفتند، و برخی دیگر نیز موضوع غرور را به صورت نسبی بیان می‌کردند.

1-1-1-1- سوالات اصلی

با توضیحات ارائه شده، مشخص می‌شود که مسائل اصلی این پایان‌نامه چنین است:

1- غرور از نظر فیلسوفان اسلامی به چه معناست؟

2- غرور از نظر فیلسوفان غربی به چه معناست؟

3- فیلسوفان غربی و اسلامی در تعریف غرور چه اختلافات و اشتراکاتی دارند؟

2-1-1-1- سوالات فرعی

در این راستا بررسی مسائل فرعی زیر نیز ضروری خواهد بود:

4- غرور به لحاظ ماهیت به چه معناست؟

5- حکم اخلاقی غرور از نظر فیلسوفان اسلامی و غربی چیست؟

2-1-1- فرضیه های تحقیق

1- غرور از نظر فیلسوفان اسلامی، اغلب به عنوان رذیلت و در معنای فریفتگی است که معنایی اعم از تکبر و خودپسندی دارد. اما با این حال، برخی نیز آن را به عنوان فضیلت در نظر گرفته و کِبَر نفس تعریف می‌کنند.

2- برخی از فیلسوفان غربی مانند ارسطو، غرور را به معنای بزرگ‌منشی در نظر گرفته‌اند و برخی دیگر، غرور را خودخواهی و خودپسندی تعریف کرده‌اند.

3- به طور کلی می‌توان گفت غرور بر اساس مبانی دینی و اعتقادی در بین متفکران دینی و مسیحی، به عنوان گناه دینی در نظر گرفته می‌شود، اما بر اساس مبانی فلسفی، بین فیلسوفان اسلامی و غربی تفاوت‌هایی وجود دارد.

4- غرور به لحاظ ماهیت، ملکه‌ای نفسانی است که از احساس درونی انسان نسبت به خود، ناشی می‌شود و باعث انجام عملی متناسب با آن احساس می‌گردد. حال اگر این احساس مناسب و به‌جا باشد این غرور فضیلت است، اما اگر این احساس، یک احساس نامناسب و بیجا باشد، باعث ایجاد غرور کاذب و منفی در انسان می‌گردد، در این‌صورت غرور رذیلت خواهد بود.

5- برخی از فیلسوفان اسلامی و غربی، غرور را به عنوان فضیلت و در معنای بزرگ‌منشی در نظر می‌گیرند، و در نتیجه آن را برای شخصیت انسان، لازم و ضروری می‌دانند. اما برخی دیگر، غرور را به عنوان رذیلت و به معنای کبر و خودپسندی در نظر گرفته و آن را تقبیح می‌کنند.

3-1-1- ضرورت انجام تحقیق

از آن‌جا که غرور در معنای منفی، یکی از بدترین رذایل و بیماری‌های مهلک روانی و اخلاقی می‌باشد و به کبر و خودپسندی می‌انجامد، لذا بحث کردن در مورد ریشه‌های آن و تشخیص موارد مثبت غرور از موارد منفی جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین اگر غرور امری مثبت و در معنای عزت نفس به کار رود، آثار و پیامدهای زیادی در زندگی فردی اجتماعی خواهد داشت. بنابراین بحث در مورد جنبه‌های مختلف غرور، امری ضروری خواهد بود.

4-1-1- پیشینه تحقیق

بحث از فضائل و رذائل اخلاقی از جمله غرور، در آثار متفکران و فیلسوفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است، اما در مورد غرور در آثار اسلامی تنها به جنبه منفی آن اشاره شده و غرور به عنوان رذیلتی اخلاقی و گناه دینی تقبیح شده است. در این موارد غرور به عنوان یکی از مصادیق عجب و کبر در نظر گرفته شده، به عنوان مثال رساله “بررسی عجب و کِبر و راه‌های علاج آن در اخلاق اسلامی” نوشته سعید پاشایی مباحث مربوط به غرور را نیز مطرح کرده، اما آن را به عنوان رذیلتی اخلاقی معرفی کرده و در برخی موارد آن را در معنای تکبر نیز آورده است. در فلسفه غرب نیز مباحث مربوط به غرور در مسیحیت به عنوان یکی از هفت گناه کبیره و یکی از گناهان دینی مطرح می‌شد، اما بعد از در نظر گرفتن جنبه‌های مثبتی از غرور و معرفی آن به عنوان فضیلت «بزرگمنشی» که توسط ارسطو صورت گرفت، غرور از این فهرست خارج گشت و خودپسندی جایگزین آن شد.

به طور کلی بحث از غرور در بین فیلسوفان اسلامی و غربی به لحاظ جنبه‌های منفی و مثبت آن و تبیین فلسفی غرور در این موارد دیده نمی‌شود. بنابراین بحث فلسفی در مورد غرور و نظر فیلسوفان اسلامی و غربی در مورد جنبه‌های مختلف غرور و بررسی نقاط اختلاف و اشتراک فیلسوفان اسلامی و غربی مبحثی است که تحقیقی در مورد آن صورت نگرفته است.

[1] . مهدی نراقی، جامع السعادات، بیروت: منشورات الفجر، 2008م، ج3، ص471.

[2] . یعقوب، 4: 6.