آبزی پروری در راستای تأمین نیازهای غذایی انسان و استفاده از مواد پروتئینی با منشأ حیوانی که کیفیّت مطلوب دارند از اهمیّت بسزایی برخوردار است. مطابق برآورد سازمان خواروبار جهانی، میزان تقاضای ماهی برای مصارف انسانی حدود 110 میلیون تن در سال 2010 و سهم آبزی پروری در تولید کل جهانی 38 درصد می باشد. با توجه به بالا بودن میزان تولید در برخی گونه ها و آسان بودن تولید آبزیان در مقایسه با سایر فرآورده های پروتئینی و بالا بودن ارزش غذایی آنها، امروزه آبزی پروری به عنوان یكی از سریع ترین فعالیتهای موثر در افزایش تولید غذا مورد توجه قرار گرفته است (Hasan, 2002). همچنین آبزیان یکی از با ارزش ترین منابع تولید پروتئین و سایر مواد مغذی در رژیم غذایی بسیاری از جوامع و کشورها می باشند. براساس گزارش های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سالهای اخیر میزان صید و تولیدات حاصل از فعالیت های آبزی پروری برای بیش از 6/2 بیلیون نفر از جمعیت کره خاکی غذا تامین نموده است که این مقدار معادل حدود 20 درصد از سهم گوشت سایر حیوانات در جیره انسانی می باشد. در سال های 2005 ، 2006 و 2007 تولیدات شیلاتی (صید و آبزی پروری ) به ترتیب به 142 ، 160 و 175 میلیون تن رسید و سهم تولیدات آبزی پروری در سال 2006 بیش از 60 میلیون تن بالغ گردید. در سال 2010 میزان صید (88 میلیون تن) و تولیدات آبزی پروری (59 میلیون تن) در مجموع 148 میلیون تن گزارش شد. از این مقادیر تقریباً 75 درصد برای مصارف انسانی و 25 درصد برای مصارف غیرماکول استفاده شدند. این در صورتی است که از سال 2004 سهم مصارف انسانی روند افزایشی داشته است. در سالهای اخیر میزان صید آبزیان کمتر از 88 میلیون تن می باشد و در آینده انتظار می رود با کاهش 50 درصد ذخایر به دلیل صید و بهره برداری بی رویه، تولیدات آبزی پروری شتاب فزاینده ای داشته باشد. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی برآورد شده است که تنها 25 درصد از ذخایر طبیعی قابل برداشت می باشد.

2-1- بیان مسأله

افزایش فزاینده جمعیت انسانی کره زمین از یک سو سبب برداشت بیش از حد، تخریب و تصرف زیستگاه های طبیعی به ویژه مکان های زادآوری جوامع گیاهی و جانوری و در نتیجه کاهش شدید تولید طبیعی و از سوی دیگر سبب افزایش تقاضا به ویژه پروتئین و به طور خاص پروتئین سفید شده است. جمعیت های طبیعی تاسماهیان که از کهن ترین و مهمترین ماهیان تجاری و بوم شناختی جهان محسوب می شوند، نیز از این قاعده مستثنا نبوده و به شدت در معرض نابودی و انقراض قرار دارند. بر اساس آمارهای جهانی در حالی که در سال های پایانی دهه 1970 میلادی، برداشت یا صید تاسماهیان از محیط های طبیعی بیش از 33000 تن و در سال 1991 میلادی حدود 15000 تن در سال بود، به کمتر از 500 تن در سال 2006 و 385 تن در سال 2009 میلادی رسید (; 2009 FAO, 2006). کاهش شدید جمعیت های طبیعی تاسماهیان شوک بزرگی را بر جوامع علمی بویژه دانشمندان شیلاتی و نیز مقامات اجرایی کشورهای تولید کننده ماهیان خاویاری وارد نمود. با توجه به به موارد فوق و خطر انقراض ماهیان خاویاری، کشورهای ساحلی خزردر سال 1390 در باکو توافق کردند که صید ماهیان خاویاری برای ۵ سال ممنوع شود. اما بنظر کارشناسان این اقدام برای حفظ نسل ماهیان خاویاری کافی نیست و بنابراین به همراه ممنوعیت صید، پرورش تمام دوره ای و اهتمام به آبزی پروری این گونه های ارزشمند در منابع آبهای داخلی رسید. در بین کشورهای اروپایی، ایتالیا با 1200 تن گوشت و 25 تن خاویار، فرانسه با 250 تن گوشت و 20 تن خاویار، آلمان با 350 تن گوشت و 6 تن خاویار، روسیه با 2400 تن گوشت و 5/3 تن خاویار از مهمترین کشورهای تولیدکننده گوشت و خاویار پرروشی محسوب می شوند. در قاره آمریکا، ایالات متحده با تولید 20 تن خاویار در سال 2007 (عمدتاً برای مصرف داخلی) یکی از تولیدکنندگان عمده خاویار پرورشی محسوب می گردد. در بین کشورهای آسیایی، جمهوری خلق چین با پرورش 17 گونه از ماهیان خاویاری و با تولید 25 هزار تن گوشت در سال 2009 و تولید 16 تن خاویار پرورشی به عنوان یکی از کشورهای پرورش ماهیان خاویاری مطرح شده است. اکنون دیگر پرورش ماهیان خاویاری در محیطهای محصور امری نادر و خارق العاده محسوب نمی گردد. بر اساس گزارش سازمان بین المللی خواروبار جهانی (فائو) در سال 2006 تولید گوشت تاسماهیان پرورشی که در اواسط دهه 1980 کمتر از 400 تن در سال بود به حدود 25000 تن در سال 2006 و 32576 تن در سال 2009 میلادی رسید که مهمترین عامل آن توجیه اقتصادی و قیمت بالای خاویار بود (پورکاظمی،1387 ). سیستم های پرورش ماهیان خاویاری در مناطق مختلف جهان متفاوت می باشد. اکثر کشورهای پیشرفته جهان با سیستم مداربسته و با استفاده از غذای کنسانتره فرموله شده مبادرت به پرورش تاسماهیان می نمایند در حالیکه سیستم های دیگر از  قبیل پرورش در حوضچه های بتنی گرد، چند ضلعی، مستطیلی نیز در کشور های در حال توسعه مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر روش های فوق، پرورش ماهیان خاویاری در استخرهای خاکی و بویژه پرورش در قفس در پشت سدها و آب بندانهای بزرگ (چین، بلغارستان) و کانالهای آبرسانی (روسیه) مورد استفاده قرار می گیرد.

ماهیان خاویاری یكی از با ارزشترین گونه های آبزیان بشمار می روند كه از قدمت بسیار طولانی برخوردارند و به این علت “فسیل زنده” نام گرفته اند. در حاضر بیش از 27 گونه از انواع تاس ماهیان در آبهای جهان زیست می نمایند كه چند گونه از آن از قبیل تاس ماهی ایرانی (Acipenser persicus) ، تاس ماهی روسی (A. gueldenstaedti) ، شیپ (A. nudiventris) ، ازون برون(A. stellatus) ، فیل ماهی (Huso huso) و استرلیاد(A. ruthenus) بیشترین گونه ها را در دریای خزر و حوضه آبریز آن تشكیل می دهند. این گونه ها در دریای خزر بیشترین ذخایر تاس ماهیان جهان را تشكیل میدهند. طبق آمار موجود 90% خاویار جهان از این دریا تامین می گردد. بیشترین خاویار تولیدی از سوی گونه ازون برون ، تاس ماهی روسی و تاس ماهی ایرانی می باشد. مقدار خاویار تولیدی از گونه های فیل ماهی و شیپ كمتر از سه گونه دیگر می باشد و گونه استرلیاد فقط در رودخانه های آب شیرین، مخصوصاً در رودخانه ولگا زیست می كند. فیلماهی با نام علمی ( Huso Huso) مشهورترین ماهی خاویاری جهان است، خاویار آن ممتاز، درشت و گرانترین خاویار به شمار می رود. از خصوصیات جالب توجه این ماهی سرعت رشد حیرت انگیز آن و زاد و ولد بالای آن است اما آن چه او را در صنعت پرورش ماهیان خاویاری مشهور ساخته است، عادت پذیری سریع به غذای مصنوعی و تحمل شرایط محیطی نامساعد و سرعت رشد بالای این گونه می باشد. سرعت رشد فیلماهی در مقایسه با سایر گونه های پرورشی بسیار بالاتر است، بطوریکه در شمال کشور طی 36 ماه به وزن بالای 10 کیلوگرم می رسد. همچنین این ماهی نسبت به شرایط نامساعد محیطی (کمبود اکسیژن، تغییراتpH  و نوسانات دمایی( مقاوم بوده و در اکثر ماههای سال با وجود افت دما به تغذیه خود ادامه می دهد. بنابراین از پتانسیل بالایی جهت پرورش متراکم در سطح تجاری برخوردار است. این گونه نمونه بسیار مناسبی جهت پرورش در استخرهای بتنی با تراکم بالا به منظور تولید گوشت بشمار می رود.

بر اساس گزارش سازمان بین المللی خوار و بار جهانی، فائو (2006) تولید گوشت تاسماهیان پرورشی که در اواسط دهه 1980 کمتر از 400 تن در سال بود به حدود 25000 تن در سال 2006 و 32576 تن در سال 2009 میلادی رسید. بر اساس گزارش همین سازمان (FAO, 2009) در حالی که در سال 2009 جمهوری خلق چین با تولید 28723 تن در صدر کشورهای تولید کننده گوشت ماهیان خاویاری قرار داشت، روسیه با 2150 تن، ایتالیا با 797 تن، ایران با 343 تن و لهستان با 148 تن گوشت خاویاری در رتبه های بعدی قرار داشتند. این گزارش ها حاکی از آن است که برای کاهش فشار روی جمعیت های طبیعی ماهیان خاویاری و بهره برداری پایدار از ذخایر، افزایش اشتغال ساحل نشینان و تولید پروتئین سفید، راهی جز توسعه آبزی پروری نمانده است و این امر محقق نخواهد شد مگر این که بیوتکنولوژی پرورش گونه های مختلف ماهیان خاویاری بر اساس بوم شناسی و شرایط اقلیمی مناطق زیست آنها بدست آید. همچنین با توجه به وضعیت مولدین طبیعی (تعداد کم و نامناسب از نظر تولید تخمک و اسپرم)، آبزی پروری تاسماهیان بدون تولید بچه ماهیان از مولدین پرورشی محکوم به شکست خواهد بود. بنابراین برای دست یابی به توسعه آبزی پروری پایدار تاسماهیان، افزایش موقعیت های شغلی ساحل نشینان بمنظور جلوگیری از دستبرد به جوامع طبیعی ماهیان خاویاری و افزایش پروتئین سفید برای سلامت جامعه انسانی رو به افزایش، تولید لارو و بچه ماهیان مورد نیاز مزارع پرورشی گوشت و خاویار از مولدین پرورشی، اجتناب ناپذیر خواهد بود.

پس از تحقیات کاربردی اولیه در خصوص تکثیر و پروش مصنوعی ماهیان خاویاری در چهار دهه (اواخر دهه 1860 تا اوایل 1900میلادی) توسط دانشمندان روسی و آمریکایی، تا اواخر دهه 1960 تحقیقات پراکنده جهت دست یابی به بیوتکنیک تکثیر مصنوعی این گروه از ماهیان ادامه داشت. اما از آغاز دهه 1970، پژوهش های کاربردی و پیشرفته پرورش تاسماهیان آغاز گردیدChebanov and Billard, 2001) ). پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تحقیقات گسترده ای در این زمینه توسط دانشمندان مختلف به انجام رسید که منجر به ارائه دستورالعمل های اجرایی تکثیر و پرورش تاسماهیان در شرایط پرورشی شد.

در ایران نیز از سال 1344 خورشیدی تکثیر مصنوعی تاسماهیان بر اساس متدهای ارائه شده توسط روس ها به انجام رسید (آذری، تاکامی، 1344). توسعه و پیشرفت روز افزون تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در ایران و جهان و لزوم بهینه سازی مدیریت تکثیر، پرورش و بهداشت کارگاه ها و مناسب بودن مطالعات خون شناسی، هورمونی و بیوشیمیایی جهت نیل به این اهداف به ویژه افزایش امنیت غذایی و کاهش هزینه های اقتصادی تولید و با توجه به وضعیت، تعداد و ریخت شناسی یاخته های خونی و فاکتورهای بیوشیمیایی خون و نیز ارتباط این فاکتورها با پدیده تکثیر و تغییرات هورمونی و غیره، در سال های اخیر مطالعات گسترده ای پیرامون پارامترهای خونی و بیوشیمیایی خون تاسماهیان در ایران و جهان به انجام رسیده است (کاظمی و همکاران، 1389). از سال 1374 خورشیدی پس از تاٌسیس انستیتو تحقیقات بین المللی ماهیان خاویاری دکتر دادمان و ایجاد بخش تخصصی فیزیولوژی و بیوشیمی و نیز همکاری دوجانبه کارشناسان خاویاری ایران و روسیه در سال های 1376 و 1377 و با سایر کشورها در سال های بعد و گسترش دانشکده ها و گروه های تخصصی شیلات و تحصیلات تکمیلی در دانشگاه های مختلف ایران، انقلاب نوین و بزرگی در تحقیقات علوم مختلف تاسماهیان به ویژه تولید مثل و پرورش (تکثیر مصنوعی و طبیعی و پرورش در مراحل اولیه و تاسماهی پروری بمنظور تولید گوشت و خاویار و نیز مولد سازی تاسماهیان و مباحث مربوط به آن چون خون شناسی، اندوکرینولوژی، بیوتکنیک تولید مثل و پرورش و …) بوجود آمد بطوری که اکنون در  ایران علاوه بر حل بسیاری از مشکلات تکثیر و پرورش مصنوعی گونه های مختلف، ده ها مزرعه پرورش ماهیان خاویاری احداث شد که در حال پرورش گوشتی و تولید خاویار از تاسماهیان می باشند.