پایان نامه - مقاله - تحقیق

: در این فصل محقق در بیان مسئله بدنبال  تبیین مسئله بودن موضوع تحقیق می باشد و در ادامه به اهمیت و ضرورت  سرمایه اجتماعی در توسعه و پیشرفت کشور ها می پردازد. پژوهشگر از سرمایه اجتماعی بعنوان ثروت نامرئی کشورها در اهداف تحقیق یاد می کند و  خاطر نشان می کند در نبود سرمایه اجتماعی دیگر سرمایه ها اثر بخشی خود را از دست می دهند و در پایان به تعریف مفاهیم اصلی تحقیق از نگاه صاحبنظران پرداخته می شود.

2-1 بیان مسئله :

هرچند ردپای مفهوم سرمایه اجتماعی[1] را می توان در آثار بسیاری از جامعه شناسان کلاسیک در مفاهیمی همچون اعتماد، همبستگی، انسجام اجتماعی، هنجارها و ارزش ها دنبال کرد. با این حال مفهوم سرمایه اجتماعی پیشینه ای نسبتا جدید در علوم اجتماعی دارد و از دهه 80 به این طرف به صورت موضوعی در بین حوزه های گوناگون علمی وارد شده است، که عمده ترین آنها مطالعات توسعه ای، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است.

این سرمایه( سرمایه اجتماعی) نا ملموس بسیاری از امور زندگی روزانه مردم مانند حق کسب و کار، معاشرت،هم فکری و همدردی و داد وستد اجتماعی میان افراد و خانواده ها که واحدهای اجتماعی را می سازند در بر می گیرد.

به دلیل جایگاه کلیدی سرمایه اجتماعی در توسعه جوامع، بانک جهانی  بخش مجزایی را به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی و توسعه کشور ها اختصاص داده است و در بحث های نظری، سنجشی و تاثیر گذار سرمایه اجتماعی طرح ها و مطالعات فراوانی انجام داده است، از جمله مطالعات مدنظر آنها بومی سازی و عملیاتی کردن مفاهیمی همچون سرمایه اجتماعی است که منجر به افزایش و ارتقا آن کشور در جهت توسعه می گردد.

در ایران نیز بحث سرمایه اجتماعی چند سالی است که مورد توجه قرار گرفته و در ماده 155 برنامه پنج ساله چهارم توسعه و سند چشم انداز بیست ساله به بحث سرمایه اجتماعی توجه ویژه ای شده است به گونه ای که در برنامه پنج ساله چهارم شناخت نظری، شیوه های سنجش و عملیاتی نمودن مفهوم و اندازه گیری سرمایه اجتماعی در قالب و شکل ملی در سطح کشور، پیش بینی شده است.

سرمایه جتماعی دو وجه دارد:

• سرمایه اجتماعی درون گروهی [2]
• سرمایه اجتماعی برون گروهی[3]

پاتنام[4] سرمایه اجتماعی برون گروهی را بعنوان پل ارتباطی گروه های اجتماعی گوناگون تعریف می کند او معتقد است معاشرت و شرکت در فعالیتهای گروهی است که سرمایه اجتماعی برون گروهی را تعریف می کند درحالی که سرمایه اجتماعی درون گروهی تنها گروه همجنس را پیوند می زند (پاتنام،22:2000).

اما بسیاری از اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی وجه تمایز بین سرمایه اجتماعی درون و برون گروهی را بسیار گسترده تر از آنچه که پاتنام مشخص کرده می دانند، برخی معتقدند سرمایه اجتماعی درون گروهی به تامل افراد یک جامعه نسبت به یکدیگر اشاره دارد و سرمایه اجتماعی برون گروهی عبارت است از میزان اعتماد مردم به دولت هایشان. لیکن  محقق در این پژوهش سرمایه اجتماعی درون گروهی را میزان اعتماد افراد طرفدار یک نامزد انتخاباتی به یکدیگر و سرمایه اجتماعی برون گروهی را میزان اعتماد طرفداران نامزدها به یکدیگر در نظر می گیرد و فرض بر این است که حوادث بعد از انتخابات منجر به افزایش سرمایه اجتماعی درون گروهی و کاهش سرمایه اجتماعی برون گروهی در فضای مجازی که به تبع بازتابی از واقعیت حاکم بر جامعه است، شده است در حالیکه شرط لازم برای دستیابی به جامعه پایدار و توسعه یافته  برخورداری از هر دو وجه سرمایه اجتماعی در سطح قابل ملاحظه است.

ازآنجا که حوزه مورد پژوهش در این مطالعه، فضای مجازی[5] است لازم به ذکر است که اجتماعات مجازی ترکیبی است از فضای فیزیکی(کامپیوتر) و مجازی(اینترنت) که در ذیل فناوری اطلاعات و ارتباطات تعریف می شود. اینترنت که به مجموعه بی شماری از شبکه ها اطلاق می شود و وب[6] عبارت است از، مجموعه از صفحات گرافیکی در اینترنت.

اینترنت بصورت خود جوش پدیدار شد. اینترنت محصول دنیای یکپارچه و تقسیم شده ای است. اما اولین خاستگاه آن دقیقا در دوره جنگ سرد یعنی قبل از 1989 بود. اولین شبکه ها در پنتاگون یعنی ستاد فرماندهی ار تش آمریکا بوجود آمد. (گیدنز[7]،679:2003)

اینترنت، به واسطه ایجاد و مهیا کردن مکان ملاقاتی برای افراد با سلیقه‌های مشترک و غلبه بر محدودیت‌های زمانی و مکانی، به اصلاح جامعه می‌پردازد. اینترنت به عنوان یکی از عوامل مهم ارتباطی ای مطرح است، که شبکه های ارتباطات را به شدت گسترده کرده و باعث رفع محدودیت های ارتباطی شده است . بر اساس این دیدگاه سرمایه اجتماعی از طریق شبکه روابط اینترنتی به شدت گسترده می شود.

در واقع اینترنت از طریق کانال هایی مبادله، توانای های افراد را برای ارتباط با همدیگر، صرفنظر از موقعیت های خاص آنها فراهم کرده است. انعطاف و میزان دسترسی به اینترنت، انواع جدیدی از میدان های تعامل را بین افراد ناشناخته به وجود آورده است. بنابراین اولین و پایه ای ترین عامل شکل گیری سرمایه اجتماعی که همان گسترش ارتباطات است،به وسیله اینترنت به دست می آید و اجتماعات مجازی مبتنی بر آن شکل می گیرد.

کنش متقابل الکترونیکی غالبا آزادی بخش و توان بخش معرفی می شود، چون مردم می توانند هویت های اینترنتی دلخواه خود را برای خویش خلق کنند و آزاد تر از جاهای دیگر سخن بگویند(گیدنز،147:2003).

جوامع مجازی از ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بسیار آزادانه تر از جوامع واقعی هستند، به  این خاطر که  کاربران می توانند با انتخاب هویت های غیر واقعی برای خود، نظراتشان را صریح اعلام کنند. از دیگر ویژگی های فضای مجازی می توان به نبود محدودیت زمانی ومکانی و داشتن تاملات فرا مرزی اشاره کرد. در شبکه های مجازی اعتماد طرفین با هزینه کمتری نسبت به جوامع واقعی جلب می شود. (بلیمز[8]،3:2002).

فضای مجازی همانند سایر پدیده های بشری در کنار فرصت هایی که می تواند ایجاد کند، قاعدتا تهدیدهایی را همراه دارد اما اعتقاد اکثر کارشناسان براین است که اگر شما ظرفیت ها و ویژگی های یک پدیده را به درستی درک کنید، اگر تهدید هم باشد با شناخت و فعالیت منطقی  به فرصت تبدیل           می شود. اینترنت و یا به عبارت بهتر اجتماعات مجازی به نسبت جوامع فیزیکی فرصت های را برای تبادل اطلاعات، تولید و ذخیره سرمایه اجتماعی فراهم می کند و همزمان تاملات چهره به چهره را از کاربران خود سلب می کند. جامعه ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، در سالهای اخیر کاربران ایرانی جوامع مجازی(شبکه ها،چت،ایمیل و نظایر آن را ) را به نسبت جوامع واقعی بستر مناسبی برای ابراز صریح عقائدشان یافته اند.

از آنجائیکه نظریۀ سرمایۀ اجتماعی تحلیل خود را بر ویژگی های کلان اجتماعی متکی کرده و به این امر اشاره دارد که این ویژگی ها، انگیزشی در افراد ایجاد می کند که عامل مشارکت و توسعه جامعه می شود. بنابراین عدم وجود سرمایۀ اجتماعی(اعتماد و شبکۀ پیوندها) در افراد سبب عدم مشارکت آنها در     فعالیت های اجتماعی می شود(موسوی، 1385: 78).

صاحبنظران بر این باورند که یکی از معیارهای سنجش، افزایش و یا کاهش سرمایه اجتماعی انتخابات است. اساسا مفهوم سرمایه اجتماعی با انتخابات و فعالیتهای که نیازمند مشارکت عمومی شهروندان یک جامعه است، رابطه مستقیم دارد. به عبارتی دیگر لازمه بوجود آمدن سرمایه اجتماعی، مشارکت عمومی شهروندان یک جامعه در موضوعاتی همچون انتخابات است.

دهمین انتخابات ریاست جمهوری که در سال 1388 بر گزار شد یکی از عرصه های جدی، برای بررسی رشد وافول سرمایه اجتماعی در ایران است. حضور 80 درصدی مردم در انتخابات نشانه تمایل جدی مردم برای مشارکت در تعیین سرنوشت خود بود. با این حال حوادث بعد از انتخابات تاثیر جدی بر اعتماد به عنوان مولفه کلیدی سرمایه اجتماعی در ایران داشت.  بعد از حوادث انتخابات ریاست جمهوری در سال 1388، افراد جامعه فضای مجازی را بستر مناسبی برای ابراز واقعی نظرات خود یافته اند، که این نظرات بازتابی از جو حاکم موجود در فضای کشور بود که نشانگر کاهش شاخص های همچون اعتماد عمومی و مشارکت عمومی از کلید ترین مولفه های سرمایه اجتماعی در فضای کشور بود. با در نظر گرفتن این مساله  محقق بر آن شد که به واکاوی علت کاهش سرمایه اجتماعی در فضای مجازی ایران بپردازد و در پایان با ارائه پیشنهادات امیدوار به شکل گرفتن مجدد سرمایه اجتماعی در بین مردم  وبهبود یافتن رابطه مردم با یکدیگر باشد.

با توجه به اینکه فضای مجازی از ابعاد مختلفی چون ایمیل[9]، چت[10]، شبکه های اجتماعی[11] و نظایر آن تشکیل شده است و هر یک از این ابعاد قابلیت طرح و بررسی بعنوان موضوع تحقیق مستقلی را دارا هستند. لذا پرداختن به همه ابعاد فضای مجازی در یک تحقیق، اعتبارعلمی تحقیق را زیر سوال خواهد برد. از این رو با توجه به موضوع تحقیق محقق بر آن شد به مطالعه موردی  فیس بوک به عنوان یکی از شبکه های اجتماعی مجازی و بعدی از ابعاد تشکیل دهنده فضای مجازی بپردازد. لازم به ذکر است شبکه فیس بوک  در مقایسه با دیگر شبکه های اجتماعی مجازی با اقبال بیشتری از سوی کاربران ایرانی مواجهه است.

ساختار شبکه اجتماعی فیس بوک از قابلیتی برخوردار است که شاید بتوان ادعا کرد، تمامی امکانات ارتباطی(از قبیل چت، ایمیل و غیره) فضای مجازی و شبکه های اجتماعی اینترنتی دیگری نظیر تویتر و مای اسپیس را در دل خود جای داده است.فیس بوک به نسبت دیگر شبکه های اجتماعی مجازی کاربران بیشتری را به خود اختصاص داده است. لذا نتایج حاصل از مطالعه موردی شبکه فیس بوک که موضوع این تحقیق می باشد قابلیت تعمیم به دیگر شبکه های اجتماعی مجازی را داراست.

محقق در این پژوهش بر این باورست که انتخابات باعث افزایش سرمایه اجتماعی درون گروهی(افزایش اعتماد افراد طرفدار یک نامزد خاص به یکدیگر) و کاهش سرمایه اجتماعی برون گروهی(کاهش اعتماد افراد طرفداران دو نامزد انتخابات به یکدیگر)،به عبارتی دیگر این پژوهش بدنبال بررسی تاثیر انتخابات بر اعتماد و دیگر  مولفه های سرمایه اجتماعی در فضای مجازی است. هر چند انتخابات باعث افزایش سرمایه اجتماعی درون گروهی و کاهش سرمایه اجتماعی برون گروهی می شود ولیکن صاحبنظران معتقدند توسعه یک جامعه نیازمند افزایش هر دو گونه سرمایه اجتماعی است.

از این رو با توجه به اهمیت اعتماد، مبادله و شبکه های اجتماعی بعنوان کلیدی ترین مولفه های سرمایه اجتماعی و مطالعه موردی شبکه اجتماعی فیس بوک بعنوان نمونه جامع از فضای مجازی، محقق به دنبال سنجش سرمایه اجتماعی درون و برون گروهی کاربران فیس بوک در سال1388 با تاکید بر دهمین انتخابات ریاست جمهوری ایران است.

[1]Social capital

[2]Bonding social capital

[3] Bridging social capital

[4]Putnam

[5]Cyber space

[6] Web

[7]Giddens

[8]Blames

[9] Email

[10] Chat

[11] Webscia

زلزله لرزش وجنبش زمین است که به علت آزادشدن انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسلهای پوسته زمین در مدت کمی رخ می دهد. زلزله شاخص ترین بلای طبیعی باخسارت وهزینه های بسیارجانی و مالی است که فکر آن هم کافی تا انسان رادچارنگرانی واضطراب کند،

 بخصوص اگردرمنطقه زلزله خیز هم باشد. زلزله می تواند منجربه تخریب ودرهم شکستن ساختمانها و پلها و نشت گاز شهری و اختلال درشبکه برق وتلفن گردد. به همین دلیل درزلزله علاوه برعوارض مستقیم ناشی ازتخریب باید منتظرعواقبی چون آتش سوزی وخفگی ناشی از گاز و انفجار باشیم.

خسارات اقتصادی اشکارترین عواقب ناشی از زلزله است که خود به دودسته خسارات مستقیم و غیرمستقیم طبقه بندی می شود. خسارتهای از قبیل خرابی ساختمانها، راهها وخطوط انتقال تاسیسات خسارات مستقیم هستند. وخسارات غیر مستقیم به خسارتهای گفته میشودکه به راحتی قابل  اندازه گیری نیست مانند افت رونق اقتصادی در منطقه، و یا خسارات وارد به آثار وسازه های باستانی که حقیقتاً نمی توان مقدار آن را اندازه گیری کرد. البته زلزله تنها آزادشدن انرژی زمین است و به خودی خود فاجعه نیست ولی با توجه به رشد بی رویه شهرها وجمعیت مناطق، زلزله درمناطق پرجمعیت به یک فاجعه واقعی تبدیل می شودومسئله تراکم جمعیت درخسارات زمین لرزه بصورت مستقیم دخالت دارد. بطور متوسط درسراسرجهان سالانه دست کم یک زلزله بیش از 8 ریشتر رخ می دهد. به عنوان مثال درسال 2008 هیچ زلزله بالای 8 ریشتررخ نداد. ولی در سال 2007 میلادی 4 زلزله 8 ریشتری رخ داد. متاسفانه ویران کننده ترین زلزله ها معمولا در مناطق پرجمعیت رخ داده که هزینه های فاجعه را بالا برده است. بزرگترین زلزله های جهان در چند سال اخیر رخ داده است از سال 1900 تا 1990 بیش از 1100 زلزله کشنده در جهان رخ داده است که فجایع انسانی را بوجود آورده است . ایران از جمله کشورهای زلزله خیزاست که به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی ، اقلیمی و مکانی خوددرمعرض زمین لرزه های متعدد وشدید قراردارد ودرطول دوران های مختلف تاریخی زلزله های مهیب باخسارت بالارا شاهد بوده است. زمین لرزه رودبار و منجیل و زمین لرزه بم ازمخرب ترین زمین لرزه های ایران در چند دهه اخیراست. اولین زلزله ثبت شده در تاریخ برای تهران مربوط به 400 سال پیش از میلاد است که باقدرت 6.7 ریشترمنطقه ری وایوانکی را لرزانده است. لذا مطالعات، کارشناسی وتمهیدات  و  آموزش های لازم دراین امر بیش از بیش ضروری می نماید. آیین نامه های ساختمانی در جهت بهبود مقاومت لرزه ای سازه ها همگام با پیشرفت دانش بشری درحال تکمیل است ، که این امردرآیین نامه ها ومقررات ملی ساختمانی ایران نیزدیده می شود. البته مکانیزم خرابی ونحوه شکست برخی ازسازه هایی که ضوابط آیین نامه ای در مورد آن اجرا شده است، نیز تجربه های ارزشمندی برای مهندسین وطراحان به همراه آورده ومنجربه تغییر وتحولاتی عمیق در آیین نامه های طراحی شده است. ازطرف دیگر باتوجه به این واقعیت که تعداد کثیری ازساختمانهای موجود نیز در هنگام ساخت ضوابط آیین نامه های جاری درهمان زمان رارعایت نکرده اند، موضوع آسیب پذیری لرزه ای ساختمانهای موجود می تواند از اهمیت بالایی برخوردار باشد. نتیجه این بررسی کمک بسیاربزرگی درزمان پس از زمین لرزه خواهد بود. پیش بینی های شدت آسیب در مناطق مختلف واولویتهای امداد باعث تسریع درامرکمک رسانی خواهد شد. در ایران علی الخصوص درشهرهای کوچک باتوجه به قدمت ساخت سازه های بنایی یا آجری که باسیستم دیوار باربر ساخته می شود زیاد به چشم می خورد و باتوجه به اینکه عمده فروریزش ها درساختمانهای سازه بنایی اتفاق می افتد، لذا اهمیت ارزیابی خطرپذیری سازه ها مشخص می شود. البته باتوجه به ساخت وسازهای جدید سازه های بنایی کم کم جای خودرابه سازه های بتنی وفولادی می دهند. این سازه ها با توجه به رعایت بیشترضوابط آیین نامه احتمال فروریزش کمتری نسبت به سازه های بنایی دارند. البته باید توجه داشت که در صورت فروریزش این سازه ها تلفات به مراتب بیشترخواهد بود. پس ارزیابی خطرپذیری لرزه ای برای کلیه سازه های موجودکمک بسیار بزرگی خواهد بود. تخمین آسیب های آینده برای کسانی که با مدیریت شهری در مناطق زلزله خیز سروکاردارند ازاهمیت ویژه ای برخورداراست.

تشخیصDNA ، یکی از حوزه­های مهم بیولوژی مولکولی و مطالعات زیست فناوری است. تشخیص توالی بازهای خاص در نوکلئیک اسیدهای انسانی، ویروسی و باکتریایی از اهمیت بسزایی در حوزه­های متعدد برخوردار است که دارای کاربرد در تشخیص: عوامل بیماری، ارگانیسم­های آلوده کننده غذایی، تحقیقات زیست محیطی و علوم جنایی می­باشد. از زمانیکه پالیکیک، فعالیت الکتروشیمیایی نوکلئیک اسیدها را کشف کرد [1]، زیست حسگرها امیدهای تازه­ای برای ایجاد روشهای سریع، ارزان و ساده برای تشخیص نوکلئیک اسیدها فراهم ساخته­اند [2]. تشخیص یا آشکارسازی الکتروشیمیایی گونه­های زیستی براساس واکنش­های الکتروشیمیایی است که در طول فرآیندهای تشخیص زیستی اتفاق می­افتد [3] .به علت اینکه واکنش­های الکتروشیمیایی مستقیماً یک علامت الکترونیکی ایجاد می­کنند، نیازی به دستگاه­های گرانقیمت تبدیل علامت وجود ندارد. علاوه­ بر این، به علت اینکه کاوشگر می­تواند براحتی بر روی الکترودها تثبیت شود، تشخیص آن می­تواند توسط آنالیز الکتروشیمیایی ارزانقیمت انجام شود. همچنین سیستم­های قابل حمل برای آزمایشات کلینیکی و تحقیقات زیست­ محیطی توسعه یافته است [4]. ابزارهای الکتروشیمیایی، بسیار حساس، ساده و سریع بوده و براحتی به کار برده می­شوند و با فناوری­های نانو سازگاری دارند. بنابراین به نظر می­رسد، نامزدهای خوبی برای تشخیص سریع و ارزانقیمت بیماری­های ژنی و تشخیص گونه ­های بیولوژیکی پاتوژنی می­باشند.
یکی از بزرگترین چالش‌ها در قلمرو الکتروشیمی تجزیه­ای، طراحی و ساخت الکترودهایی می‌باشد که در حالت ایده‌آل بتوانند به یک گونه‌ی شیمیایی خاص به صورت کاملاً گزینش‌پذیر و با حساسیت بالا پاسخ دهند. زیست ­حسگرهای الکتروشیمیایی، دسته وسیعی از الکترودهای اصلاح شده می­باشند که امروزه بسیار مورد توجه محققین قرار گرفته­اند [5]. زیست حسگر، ابزاری است که از یک لایه فعال بیولوژیکی به عنوان جزء شناساگر استفاده می­کند تا عوامل فیزیکی برهم­کنش بیولوژیکی را به علامت قابل اندازه­گیری تجزیه­ای تبدیل کند [6]. دو عامل در طراحی یک زیست حسگر مناسب نقش ایفا می­کنند: الف) روش مناسب تثبیت پذیرنده زیستی در سطح مبدل که موجب افزایش طول عمر، حساسیت و پایداری آن می­گردد. ب) انتخاب مبدل مناسب. انواع متداول مبدل­های مورد استفاده در زیست حسگرها، شامل مبدل­های: الکتروشیمیایی  [3]، نوری (نورتابی، جذب و رزونانس پلاسمون سطح ) [9]، حساس به تغییر جرم [10] و حرارت می باشند [11]. زیست حسگرها خصوصیات و مزایای خوبی، نظیر: آسانی استفاده، سرعت تشخیص مناسب، حساسیت بالا و هزینه کمتر نسبت به روش­های طیف سنجی وکروماتوگرافی مایع با عملکرد بالا را دارا می­باشند که قادرند گونه آزمایشی مورد نظر را در غلظت­های بسیار کم در نمونه‌های بیولوژیکی اندازه­گیری کنند [14-12]. در حقیقت زیست حسگرها، می­توانند با بهره­گیری از هوشمندی مواد

 بیولوژیك، تركیب یا تركیباتی را شناسایی نمایند که با آنها واكنش داده و بدین ترتیب یک پیام شیمیایی، نوری و یا الكتریكی تولید کنند. اساس کار یک زیست حسگر تبدیل پاسخ بیولوژیکی به یک پیام قابل اندازه­گیری است [15]. بطور کلی هر زیست حسگر شامل، اجزای: گونه آزمایشی مورد نظر، لایه زیستی، مبدل، پردازشگر و نمایشگر است. انواع پذیرنده­های زیستی که در زیست حسگرها مورد استفاده قرار می­گیرند، شامل: آنزیم، آنتی بادی، گیرنده­های سلولی، اسیدهای نوکلئیک DNA یا RNA، میکروارگانیسم یا سلول کامل، بافت و غیره هستند [16].

یک زیست حسگر DNA، وسیله­ای است که عامل تشخیص بیولوژیکی آن، کاوشگر DNA است. کاوشگرهای DNA، الیگونوکلئوتیدهای کوتاه تک رشته­ای (ss-DNA) هستند که معمولاً کاوشگر نامیده می­شوند. دئوکسی ریبونوکلئیک اسید (DNA)، یک مولکول رمزگذار دستورالعمل­های ژنتیکی است که در تمام موجودات زنده، شناخته شده می­باشد. درشت مولکولDNA ، یک ساختار مارپیچی شبیه نردبان دارد که گروه­های فسفات و قند به طور یک در میان، نرده­های نردبان و باز­های آدنین، گوانین، سیتوزین و تیمین پله­های آن را تشکیل می­دهند که این بازها، دو به دو با یکدیگر توانایی تشکیل پیوند هیدروژنی قوی را دارند. DNA به خاطر حضورگروه­های فسفات در ساختار آن، دارای بار منفی می­باشد و از این رو خاصیت پلی آنیونی را دارد، به طوری كه بازهای آلی به سمت داخل و گروه فسفات به سمت بیرون یا در سطح خارجی درشت مولکول  DNAقرار می­گیرند. در DNA، هر رشته از نوکلئوبازها تنها با یک نوع رشته دیگر از نوکلئوبازها جفت می­شوند که به آن جفت شدن بازهای مکمل می­گویند. در ساختار دو رشته­ایDNA ، باز آدنین در مقابل تیمین با دو پیوند هیدروژنی و گوانین در مقابل سیتوزین با سه پیوند هیدروژنی قرار دارد. پس یک توالی خاص از DNA قادر است تنها به توالی مکمل خود پیوند شود [17]. در سال­های اخیر، تلاش­های زیادی برای طراحی زیست حسگرهای الکتروشیمیایی با صحت، حساسیت و انتخاب پذیری تقویت شده، انجام شده است [18]. نانوذرات می­توانند در این زمینه بسیار مفید باشند و در طراحی زیست حسگرهای الکتروشیمیایی که نسبت به سایر زیست حسگرها کارائی بالاتری دارند، به طور عمده ای استفاده ­شوند [19].
نانوذرات به عنوان یکی از مهمترین ساختارها در حوزه فناوری نانو، با توجه به اندازه کوچک آنها، خواص فیزیکی، شیمیایی و الکترونیکی منحصر به فردی را نشان می­دهند که در تهیه زیست حسگرها، بسیار مورد توجه می­باشند [20]. ویژگی­های یک ماده می­تواند به طور معنی داری با اندازه ذرات آن تغییر کند. بسیاری از خواص ماده، از جمله: ویژگی­های ساختاری، گرمایی، شیمیایی، مکانیکی، مغناطیسی و نوری در اثر کاهش اندازه ذره تغییر می­کند. در نتیجه، با استفاده از این مواد در ساخت نانوزیست حسگرها، می­توان خواص جدید و مختلفی ایجاد نمود که از آنها، بتوان برای مطالعه بهتر سیستم­های متفاوت استفاده کرد. از میان نانوزیست حسگرها، نانوزیست حسگرهای الکتروشیمیایی رشد خوبی داشته­ است ]21 [.
نانوزیست فناوری DNA،  فناوری بالقوه­ای است که از تلفیق زیست فناوری و فناوری نانو بوجود آمده است. نانوزیست فناوری DNA، از ساختار و خواص مولکول DNA جهت استفاده در زمینه زیستی، مهندسی و پزشکی بهره می­برد. هدف اساسی نانوزیست فناوری DNA، ساخت مواد با ساختار تکرار شونده، وسایل و ماشین­هایی در ابعاد نانو، توسعه­ی این ساختارها به سطوح بزرگتر (ماکروسکوپی) با استفاده از خواص ساختاری و عملکردی و برهم­کنش­های بین مولکولی DNA است. در این زمینه، یکی از مواردی که بسیار مورد توجه محققین قرار گرفته است، مطالعه و بررسی در مورد ساختار DNA و چگونگی عملکرد آن در شرایط محیطی متفاوت و برهم­کنش­های آن با ترکیبات مختلف بوده است [22]. همانطور که می­دانیم مولکول DNA یک ماده ژنتیکی است که حامل اطلاعات ژنتیکی در تمام موجودات زنده می­باشد. مولکول DNA، دارای توالی خاصی ناشی از چگونگی آرایش بازهای تشکیل­دهنده­ی آن می­باشد که این توالی سبب ایجاد خواص خاصی در هر رشته DNA می­گردد. توالی DNA جهت پردازش اطلاعات مفید بوده و سبب می­گردد که ساختار آن به صورت پایا و محکم درآید. علاوه بر این، DNA دارای خواص منحصر به فردی مانند دارا بودن ساختار هندسی در ابعاد نانو، ذخیره و کد کردن اطلاعات، خودتکثیری، خودتشخیصی ساختار و خودآرایی است [23]. امروزه، محققین تعداد زیادی از نانوزیست حسگر DNA ساخته­اند که از آنها در جهت مطالعه برهم­کنش DNA با سایر ترکیبات از جمله: داروها، پروتئین­ها و ترکیبات شیمیایی مختلفی استفاده شده است ]25،24[.
همچنین نانو مواد ، انتقال الکترون بین زیست مولکول­های تثبیت شده و سطح الکترود را آسان می­کنند. نانوذرات برای تثبیت مولکول­های زیستی­، کاتالیز واکنش­های الکتروشیمیایی، افزایش سرعت انتقال الکترون بین سطح الکترود و پروتئین، نشان دار کردن مولکول­های زیستی و حتی به عنوان واکنشگر عمل می­کنند [26]. با توجه به بزرگی سطح مؤثر و بالا بودن سطح انرژی، نانوذرات بیومولکول­ها را بشدت جذب کرده و برای تثبیت مولکول­های زیستی در ساخت زیست حسگر بکار می­روند . انواع زیادی از نانوذرات، مانند: نانوذرات اکسیدی (مثلاً 2SiO) برای ساخت حسگرهای الکتروشیمیایی و زیست حسگرها به کار گرفته شده­اند [29]. این نانوذرات برای تثبیت مولکول­های زیستی به دلیل سازگاری خوب و آماده سازی آسان، استفاده شده­اند .
DNA تلومری انسان، از تکرارهای پشت سرهم بازهای تیمین، آدنین، گوانین و سیتوزین، CCCTAA)/(TTAGGG تشکیل شده است [32]. تلومرها دارای ساختار خاصی هستند که موجب استحکام و پایداری مولکول خطی DNA می­شوند و انتهای كرموزوم را از تجزیه شدن، نوآرایی و الحاق انتهایی حفظ می­كنند. در هر تقسیم سلولی به شكل پیوسته، بخشی از طول تلومر كوتاه می­شود. كوتاه شدن پیوسته تلومر به جدا شدن یك سری از پروتئین­ها از ساختار تلومر و تغییر بیان ژن منجر می­شود. كوتاه شدن مداوم تلومر به توقف چرخه سلولی و مرگ سلولی می­انجامد [35-33]. تلومراز آنزیمی است كه بدون نیاز به الگو، موجب سنتز تلومر می­شود. این سلول­ها به كمك آنزیم تلومراز، كوتاه شدن تلومر را كه در پی تقسیم­های متوالی روی می­دهد، جبران می­کنند [36]. با این حال، آنزیم تلومراز، در حدود 90 درصد از سلول­های سرطانی، سطح بالایی از فعالیت را دارد و همین فعالیت بالا منجر به ایجاد سرطان می­گردد    . چنانچه اتصال تلومرازها به نواحی تلومری توسط برهم­کنش مولکول­های کوچک با نواحی تلومری مهار شود، به شکل مستقیم فعالیت تلومراز کاهش می­یابد.
از طرف دیگر، در رشته­های DNAی غنی از باز سیتوزین C، ساختارهایی می تواند شکل بگیرد که در آن، هر C از طریق پیوند هیدروژنی با سه C دیگر در ارتباط باشد، به شرط آنکه Cی مقابل آن به صورت همی پروتونه باشد، یعنی جفت باز C-C+ شکل بگیرد، به چنین ساختاری، ساختار i-motif می­گویند و در شرایطی تشکیل می­شود که رشته DNA غنی از باز سیتوزین باشد . ترکیباتی که با توالی­ های ذکر شده بر همکنش بدهند، قادر به مهارکردن فعالیت تلومراز می­باشند. پایداری ساختارi-motif  به تکرار توالی دارای سیتوزین، pH اسیدی ملایم، ماهیت و غلظت کاتیون­های موجود در محلول بستگی دارد. پایداری ساختار i-motif پیچ خورده در pH اسیدی ملایم، یک استراتژی خوب برای درمان سرطان است، چون می­ تواند از واکنش تلومراز در سلول سرطانی جلوگیری می­کند [41].
[1] Palecek
[2] Probe
[3] Biosensors
Luminescence
[5] Surface plasmon resonance
3 Deoxyribonucleic acid
4 Ribonucleic acid
5 Macromolecule
[9] Accuracy
2 Sensivity
3 Selectivity
4 Nanoparticles
[13] Nanometer scale structural geometry
[14] Information encodin
[15] Self-replicating
[16] Self-recognition of structure
[17] Self-assembly
[18] Nanomaterial
[19] Tamoxifen citrate
[20] Circular dichroism
[21] Working electrode
[22] Carbon paste electrodes

:

پژوهش پیش رو تلاشی است در راستای شناختی دقیق­تر از هنر به معنای اصیل آن در ساحت دو جریان شرقی مهم و پردامنه دینی، یکی «فتوّت» بالیده­ در دامان تصوّف و عرفان اسلامی و دیگری «ذن» برآمده از تعالیم بودایی .

پرسش اصلی این نوشتار آن است که مشابهت آیین ذن بودایی با آیین فتوّت اسلامی در عرصه هنر و هنرورزی به چه میزان است و در راستای پاسخگویی به این پرسش نویسنده با روشی کتابخانه­ای و به صورت تحلیلی و مقایسه­ای پژوهش خود را سامان داده است. 

 تکیه بر آثار سوزوکی در این میان از آن روست که از یک سو تحقیقات گسترده­ای در این آیین دارد و غرب به واسطه آثار او با ذن آشنا شده است و از دیگر سو عنایت ویژه­ای به هنر در این آیین دارد. هدف این نوشتار را می­توان توجه دادن به رویکردی متفاوت و بسیار ضروری نسبت به هنر دانست. آنچه که دستاورد این بررسی است آن است که دریافت امروزین غربی از هنر با تلقّی شرقی از آن بسیار فاصله دارد؛ در شرق همواره  بر این مهم تأکید شده است که هنر یک فضیلت نفسانی است، و این جز در سایه تهذیب و تمرکز – با عنایت به اختلاف رویکردها- حاصل نمی­شود. در این رهیافت اشراف بر« فرم و قالب» نیست که هنرمند می­سازد، بلکه اشراق درونی است که لب و لباب این حقیقت را تشکیل می­دهد.

پیشگفتار

1- بیان موضوع و اهمیت آن

 هنر همواره یکی از اساسی­ترین پایه­های ماندگاری و تأثیرگذاری تمدن­ها و فرهنگ­ها بوده است. پیشینیان دانسته یا ندانسته چند و چون زندگی، میزان بهره­مندی خود از دانش­ها و مهارت­ها، کیفیت تعامل با طبیعت و دیگر انسان­ها و بسیاری امور دیگر را با بهره جستن از هنر – که فرا زمانی و زبانی است- به دیگران شناسانده­اند.

البته باید توجه داشت که آنچه گفته آمد ، تمامت آنچه هنر به آدمی می­بخشیده نیست. هنر به لطف هویّت خود، همواره انسان­ها را میزبان لطافت ضمیر و سماحت درون می­کرده، به نوعی تأمل نفسی فرا می­خوانده و همین بوده که هنرمند را از جنسی دیگر می­ساخته و تصویری متفاوت از او می­پرداخته، اگر چه ما بیشتر ابزاری بودن هنر را دیده­ایم و بر مدار آن چرخیده­ایم.

کاوش در عرصه­هایی که می­تواند تصویری– هر چند ناتمام و مبهم – از هنر در عالم اسلام به دست دهد، با عنایت به فقر محسوس و ملموس داشته­های ما در این باب، ضرورتی می­نمود که رویگردانی از آن مقدور نبود.

در عالم اسلام فتوّت را انتخاب کردم چرا که – آنسان که در جای خود آورده­ام- به نظر می­رسد برجسته­ترین ساحتی است که می­توان در باب هنرهای کاربردی در آن مطالبی در خور جست­وجو کرد. کاوش در این عرصه از جهت دیگری نیز برایم بسیار مهم بود، چرا که فتوّت و فتوّت­نامه­ها در باب هنر و اخلاق عرفانی و حرفه­ای منابع بی­نظیری هستند و همه می­دانیم که اخلاق، گمشده بشر متمدّن امروزی است. در انتخاب موضوع رساله نیم نگاهی هم به احیای رویکردی عالمانه نسبت به فتوّت­نامه­ها داشته­ام و متأسفانه دراین مجال باید اذعان کرد که فتوّت اسلامی ساحتی است که علیرغم داشتن حرف­های فراوانی برای گفتن، بسیار مغفول و مهجور مانده است.

از سوی دیگر در مرحله مطالعات اولیه و ارائه طرح رساله ، با هنر شریف ذن در آیین بودا آشنا شدم و به زعم خود شباهتی تأمل­خیز و پژوهش برانگیز در این میانه یافتم و دریافتم از رهگذر سنجشی سامان­مند، می­توان نقبی به زوایای پنهان هنر در رویکرد امروزین خود زد، برخی دفینه­ها را به عرصه بروز و ظهور درآورد و نشان داد که سلامت نفس آدمی و سلامت طبع هنر از پیرایه­های ناروا در سایه بازگشت به هنر به معنای سنّتی- معنای اصیل و عمیق- آن حاصل می­شود.

با عنایت به اینکه تا به حال مقایسه­ای چنین صورت نگرفته، این موضوعِ تطبیقی بستر و هنرمحور، در نگاهم ارجمند آمد و به مدد همراهی استاد راهنما و مشاوران، علیرغم تمام کاستی­های علمی و قلمی نویسنده، رساله پیش رو را سامان داد.

2- پیشینه تحقیق

هر دو سوی این پژوهش (فتوّت و ذن ) بدان میزان ارجمند بوده است که محققانی را به تأمل و کندوکاو در ساحت­های گوناگون این دو وادی رهنمون شود. در باب آثاری که به هنر و هنرورزی در این دو آیین پرداخته باشند، اشاره به چند اثر ضروری می­نماید، هر چند پیش­

تر باید خاطرنشان کنیم که هنر در ذن – همان­گونه که به تفصیل بدان خواهیم پرداخت- به گونه­ای برجسته­تر است و طبیعی است که آثار بیشتری را در این موضوع در ذن شاهد باشیم که به برخی از آنها اشاره می­کنیم.

شاید نتوانیم اثری درباره آیین ذن پیدا کنیم که در باب هنر یا از یکی از هنرهای رایج در این آیین همچون: کمان­گیری، گل آرایی، آیین چای، شمشیرزنی، نقّاشی و مانند آن سخنی نگفته باشد. ذن در هنر کمان­گیری اثر اویگن هریگل کتابی است که از چند جهت قابل تأمل است: اول آنکه نویسنده، استادی آلمانی است که برای تدریس به دانشگاه توکیو رفته است. وی روح و جانش با فرهنگ شرقی بیگانه است و چگونگی تعامل او با این مقوله- که شش سال تن به تعالیم اساتید ذن می­دهد- در نوع خود جالب و قابل بررسی است؛ دوم آنکه سختی­های پیمایش چنین مسیری را به­خوبی به نمایش می­گذارد و سوم آنکه قدم به قدم خواننده طالب آشنایی با ذن را با خود همراه می­کند و در پایان او را در تجربه «ندانستگی»[1]خود شریک می­گرداند. ذن در هنر گل­آرایی اثر گوستی ل. هریگل – که با همسر خود، اویگن هریگل، در سفر بلند مدتش به ژاپن همراه است- کتاب دیگری است که باید به آن اشاره کنیم. این کتاب هم در نوع خود نمونه­ای ندارد و در نشان دادن مراتب سلوکی مورد نیاز در این هنر تا رسیدن به مقام استادی بسیار قابل استفاده است. «ذن و هنر نویسندگی» اثر ری برادبری نیز یکی از این پژوهش­هاست که اگر چه در پیشانی خود از عنوان ذن بهره می­جوید، اما در متن، ردّ پای ذن چندان مشهود نیست و نویسنده در مجموع می­خواهد بگوید که هر که کاری درخور ارائه می­کند، در حقیقت تعلیمات ذن را به کار بسته است، حتی اگر وی نام ذن را هم نشنیده باشد.[2]

اثر ارجمند دیگری که در این مجال اشاره بدان بایسته می­نماید، کتاب کوتاه اما نغز و پر مغز هنر و زیبایی شناسی در شرق آسیا زاییده قلم سنجیده نویس دکتر ریخته­گران است که روح هنرورزی شرقی را به زیبایی در کالبد بیان به بند کشیده است. هنر ژاپن نوشته جوان استنلی بیکر با ترجمه نسترن پاشایی اثر دیگری است که باید بدان اشاره کرد. این کتاب علیرغم حجم قابل توجهش، می­توان گفت بیشتر بر سابقه و سیر تاریخی هنر در ژاپن تمرکز دارد و کمتر به هنر ذن پرداخته است.

در باب هنر در فتوّت­نامه­ها هیچ اثر مستقلی که در این­باره مطلب قابل استفاده­ای داشته باشد، نیافتم. رساله دکتری دوست ارجمندم ، دکتر سید رضی موسوی گیلانی که با عنوان درآمدی بر روش شناسی هنر اسلامی چاپ شده نیز در خصوص ارتباط فتوّت و هنر نکاتی را متذکّر شده بود که بهره بسیاری از آن بردم. اثر محققانه دیگری از همین نویسنده با عنوان «جایگاه مراقبه و تمرکز در عرفان و هنر» در شماره بیست و هفتم ماهنامه رواق هنر و اندیشه، به چاپ رسیده که به نظر می­رسد تا به حال کسی از این زاویه به هنر ننگریسته است. این مقاله اگر چه ناظر به عموم ادیان است نه خصوص ادیان شرقی، با این حال در این رساله از مطالب آن استفاده کردم.

 در کتاب حکمت هنر و زیبایی در اسلام اثر ارزشمند دکتر پازوکی نیز نکاتی هر چند کوتاه، اما بسیار محوری و راهگشا در این باب آمده است و می­توان گفت اندیشه اصلی این رساله برآمده از همین سخنان است.

در باب سنجش این دو آیین به صورت کلی، آثاری قابل ذکرند که در این میان می­توان به خلق مدام در عرفان اسلامی و آیین بودایی ذن، اثر محقق گرانسنگ توشیهیکو ایزوتسو با ترجمه منصوره کاویانی- که از سال 1364 تا به حال چندین بار تجدید چاپ شده است- اشاره کرد. نوشته دیگر در این باب مقاله «درآمدی بر مطالعه مقایسه­ای عرفان اسلامی و ذن بودایی» اثر مژگان سخایی است که درسال1381 در شماره 24 مجله قبسات به چاپ رسیده است .

اما در باب مقایسه هنر در این دو آیین، تا آنجا که پای پژوهش نویسنده این سطور نا داشت و تا آن میزان که تتبّع جا داشت ، اثری فراچنگ نیامد و این خود ضرورت چنین پژوهشی را دو چندان می­نمود .

3- پرسش های تحقیق

پرسش اصلی

3-1. مشابهت آیین ذن بودایی با آیین فتوّت اسلامی در عرصه هنر و هنرورزی به چه میزان است؟

پرسش­های فرعی

3-2. تفاوت مفهومی هنر شرقی با هنر غربی چیست؟

3-3. نقاط محوری مشترکی که در هنر شرقی- علی­رغم گستردگی جغرافیایی و  آن­- می­­توان پی­جویی کرد، کدام­اند؟

3-4. در سنّت شرقی (به ویژه در ذن و فتوّت) حصول هنر مرهون چه شرائطی است؟

4- فرضیه های تحقیق

1.4.هنر در فتوّت اسلامی با هنر در ذن بودایی مشابهت چشم­گیری دارد.

2.4.مفهوم هنر در شرق ، با دریافت امروزی غربی از آن بسیار متفاوت است.

3.4. کارکردهای واقعی هنر امروزه به فراموشی سپرده شده است.

4.4. هنر واقعی و اصیل، بدون پالایش درون حاصل نمی­شود.

5- روش تحقیق

در این رساله اطلاعات به صورت کتابخانه­ای جمع آوری شده و سپس به روش تحلیلی و مقایسه­ای­ داده ­ها پالایش شده است.

فصل اول: مقدمات و مفاهیم

پیش از ورود به مباحث اصلی این نوشتار، لازم است مطالبی را به عنوان پیش درآمد بحث تبیین کنیم، اگر چه بسیاری از این مطالب با یک نگاه، فراتر از آن­اند که صرفاً پیش درآمد به حساب بیایند و خود به گونه­ای از اهداف این نوشتار محسوب می­شوند و پاسخگوی برخی پرسش­های فرعی رساله­ اند.

1- مفهوم هنر

واژه هنر در گذرگاه تاریخ علم و ادب و اخلاق، برهه­های گونه­­گونی را به خود دیده است. این واژه در سنّت اسلامی- ایرانی مفهومی داشته که با باز شدن باب تعامل با فرهنگ­های دیگر و لزوم معادل گذاری برای مفاهیم و اصطلاحات در عرصه ترجمه ، صبغه دیگری به خود گرفته و رنگ و بویی یکسره متفاوت یافته و از معنای اصیل و عمیق خود دور شده است. کاوش در چند و چون این تطوّر و رهیافتی به معنای دیروزین و امروزین این واژه، گذرگاه ناگزیر ورود به این نوشتار است.

 در آغازین گام­های این جستار بر معنای لغوی و اصطلاحی هنر گذری می­کنیم: هنر در لغت به معنای علم، معرفت، فضل و كمال است. این کلمه در واقع، به معنای آن درجه از كمال آدمی است كه هوشیاری و فراست و فضل و دانش را در بردارد و نمود آن، صاحب هنر را برتر از دیگران می­نماید.[1]فرهنگ معین دربارة هنر می­گوید: «فضل، کار برجسته و نمایان، زیرکی، پیشه و صنعت، تقوا و پرهیزگاری.»[2]

در معنای اصطلاحی هنر، اختلافات زیادی به چشم می­خورد كه نشان می­دهد هنر به خاطر عمق، گستردگی و ظرافت خود، به راحتی در بند تعریف در نمی­آید؛ تا کنون تعاریف زیادی از هنر از سوی صاحب‌نظران و اندیشمندان این حوزه ارائه شده است، امّا هنوز تعریف ثابت و مشخصّی که مورد توافق همگان باشد، به دست نیامده است. در یک نگاه کلی می­توان گفت برای تعریف هنر، چند مشكل وجود دارد. یكی اینكه توافق كلّی و مشخّصی در زمینه مصادیق هنری وجود ندارد؛ یعنی چه بسا اثری را گروهی ناب­ترین اثر هنری بدانند، در حالی كه گروه دیگری، آن را اصلاً هنر به‌شمار نیاورند و از سویی در صورت توافق بر سر مصداق­ها، باز مشكل، پیدا كردن مفهومی است كه بر همه مصداق­ها دلالت كند. در مرحله بعدی، توصیف یا بیان این مفهوم مطرح است. در حقیقت، ما در تعریف هنر با هدف مشخّص و ثابتی روبه­رو نیستیم. ما نمی­دانیم چه چیز مشخصی را تعریف كنیم. به ‌هرحال، تعریف هنر به‌ نوع نگاه انسان به هستی و طبیعت و رمز و راز عالم و تلاش برای كشف و ابراز آن در قالبی زیبا بستگی تام دارد. تعریف هنر، هدف آن و انواع رفتارها و مصداق­های هنری به‌ همین مقوله وابسته است. به این دلیل است كه نسبیت در تعریف هنر و قلمرو آن مطرح می­شود و ما با تعاریف متفاوتی روبه­رو می­شویم. بسیاری هنر را نتیجه احساس و الهام می‌دانند و هر گونه رابطه آن را با عقل، مردود اعلام می‌کنند.

 از نظر پیروان مکتب هنر برای هنر، تنها نباید به هنر از باب وسیله‌ای برای انتقال ارزش‌های اجتماعی نگاه کرد؛ چه بسا آثاری هنری‌ که هیچ ارزش‌ اجتماعی یا اخلاقی را تبلیغ نمی‌کنند و یا حتّی در مقابل ارزش‌های اجتماعی، به پا می‌خیزند و در عین حال، از نظر هنری، دارای ارزش و اعتبار قابل توجّهی هم هستند. ضمن اینکه ممکن است ارزش‌های اجتماعی از جامعه‌ای به جامعه دیگر، متفاوت باشند و چیزی که در یک اجتماع، ارزش پنداشته می‌شود، در اجتماعی دیگر، ضد ارزش نامیده شود.

 در دیدگاه مقابل صاحب­نظرانی به نقش مؤثر آن در انتقال پیام­های مهم اشاره می­كنند: «هنر در تجربه انسانی، روش خاصّی از بیان حقایق زندگی است، یعنی اگر زبان علمی یا عادی كه ما آن را در زندگی روزمره خود به كار می­گیریم دارای این ویژگی است كه بیان مستقیم حقایق است، زبان هنر نیز این ویژگی را دارد كه بیان غیرمستقیم همین حقایق است. تفاوت این دو زبان آن است كه زبان نخست بر نقل حقایق به صورت واقعی خود استوار است، در حالی كه زبان هنر بر عنصر تخیل استوار است.»[3]

 علی­رغم گونه­گونی دیدگاه­های صاحب‌نظران و تعاریف گوناگون و گاه متضادّی که از هنر ارائه شده است، در یک نگاه کلّی، می‌توان گفت که تقریباً تمام این تعاریف، بر این ویژگی مشترک آثار هنری اتّفاق نظر دارند که اثر هنری، هر چیز زیبایی است که ساخت بشر باشد و طبعاً با یک پدیده طبیعی فرق می‌کند. مثلاً احتمال دارد که تنه یک درخت، به صورت طبیعی، به شکل خاصی درآمده باشد که از نظر زیبایی‌شناسی، مورد توجّه انسان قرار گیرد. در این حال، ما نمی‌توانیم آن را یک اثر هنری بنامیم؛ چون انسان آن را نساخته است. امّا اگر کسی یک تنه درخت را با استفاده از ابزار و امکاناتی که در اختیار دارد، به همان صورت شکل دهد، می‌گوییم که آن شخص، یک هنرمند است و اثری که به وجود آورده، یک اثر هنری است.

 در مقام جمع­بندی نهایی می­توان دریافت كه هنر از عناصری تركیب می­شود كه با وجود آنها انسان می­تواند به دستاوردهای لطیفی از احساس آدمی دست یابد كه در شرایط دیگر، چنین امكانی میسّر نیست. این عناصر عبارت­اند از: تخیّل، ذوق، خلّاقیت و زیبایی. در میان این عناصر، سه عنصر نخست در تكوین و ظهور اثر هنری نقش دارند و عنصر آخری در كیفیت ارزش­گذاری آن.

[1]. علی اكبر دهخدا، لغت نامه، ، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران: 1377، ص23567.

[2]. محمد معین ، فرهنگ معین، ص 5208.

 [3]. محمود بستانی، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی ،1371،ص 12.

[1]. ندانستگی یکی از مفاهیم محوری در ذن است که در مبحث ذن به تفصیل تبیین شده است.

[2]. رک: ترجمه پرویز دوائی، جهان کتاب، ، شماره6-7، 1388 ،ص 2-5.

:

موضوع پایان نامه «مقایسه ی تطبیقی ظن فقهی- اصولی با ظن اخلاقی از منظر حجیت» است.

از آن جایی که عمده ی منابع علمی در اصول فقه ،ظنی می باشند لازم است حجیت آن به طور کامل بررسی شود .گرچه در حال حاضر مبنای کتب اصولی بر این است که اصل را عدم حجیت ظن می دانند و سپس آنچه در کتب خود مورد بررسی قرار می دهند موارد و مصادیق ظنی است که از این اصل خارج می شوند که نیازمند بررسی است.

از طرفی عنوان ظن در علم اخلاق هم مطرح شده است .در آنجا هم تحت دو عنوان کلی سوء ظن و حسن ظن دو حکم کلی حرمت و جواز را به خود اختصاص داده است .که برگرفته از عدم حجیت و حجیت ظن می باشد و حجیت و عدم حجیت آن نیازمند بررسی است.

لازم است بررسی شود که آیا ظن مصطلح در اصول با آنچه در اخلاق مطرح است دو مفهوم مجزا و متفاوت می باشند تا بحث حجیت هر یک با دلایل خاص خود مطرح شود یا اینکه از نظر معنایی مرادف هم می باشند و از ادله ی اثبات و رد ظن به طور کلی در روایات و آیات برای هر دو می توان استفاده کرد.

گرچه با توجه به قرائن موجود در آیات و روایات برخی موارد مربوط به ظن اصولی -فقهی است و برخی مربوط به ظن اخلاقی ،این سؤال ایجاد می شود که: این تفاوت و تعدد به خاطر عدم تفاهم مفهومی ظن در این دو علم است یا دلیل دیگری دارد؟ اگر ارتباطی با هم ندارند باید این ادله به طور کامل تنقیح شود تا در بررسی حجیت ظن در یک میدان علمی برخی برای احتجاج به طرف مقابل خود سراغ دلیل ظن در علم دیگر نروند و در واقع ادله ی این دو علم با هم مخلوط نشوند.

با توجه به اینکه این تحقیق یک موضوع میان رشته ای است ،سختی های مضاعف و خاص خود را داشت و از آن جایی که برای دوره ی ارشد رشته ی فقه و مبانی حقوق است ، بحث اصولی- فقهی در آن محوریت دارد و به جنبه ی اصولی آن بیشتر پرداخته شده است. لازم به ذکر است چون عمده ی منابع مورد استفاده عربی بوده، ناگزیر زبان نوشتاری هم تحت تأثیر آن قرار گرفته است.

1- بیان مسأله

ظن در اخلاق هر احتمالی را شامل می شود، حتی احتمالات ضعیفی که در اصول به نام شک و وهم مطرح می شوند .اما عمده در آن همان احتمال غالب می باشد .در ظن اخلاقی تنها دو طرف خیر و شر مطرح است .وقتی جانب خیر غالب شود تعبیر به حسن ظن می شود و زمانی که جانب شر غالب شود سوء ظن نامیده می شود .به طور کلی و عمده حسن ظن حجت می باشد و سوء ظن حجیتی ندارد .در پرتو حجیت حسن ظن مکلف جواز عمل پیدا می کند و در صورت عدم حجیت نمی تواند ملاک عمل واقع شود و عمل بر طبق آن حرام است.

ظن در اصول که نام ظاهر را به خود می گیرد ،احتمال غالبی از جانب شنونده را شامل می شود که این احتمال غالب ممکن است یک درجه از مرز شک و تردید – دو احتمال علی السویه- بیشتر باشد یا یک درجه از مرز قطع و یقین که دیگر در دایره احتمال قرار نمی گیرد پایین تر باشد .این ظن گاهی حجت است و گاهی با دلیل نقلی از حجیت ساقط می شود .بررسی ادله ی حجیت و عدم حجیت هر یک از ظنون اصولی و اخلاقی به ما کمک می کند ارتباط بین این دو را شناسایی کنیم و از خلط این دو ادله جلوگیری شود.

2- سوالات تحقیق

سوال اصلی: حقیقت معنای ظن چیست؟

سؤالات فرعی:

1- آیا معنای اصطلاحی ظن اصولی با ظن اخلاقی و معنای لغوی آن متفاوت است؟ 

2- ظن متداول بین عرف چه تفاوتی با ظن مصطلح اصولیون دارد؟ آیا همان ظن اخلاقی می باشد؟

3- رابطه ی ظنون اخلاقی با اصولی چیست؟

4- ظنون نهی شده در قرآن چه ظنونی را در بر می گیرد؟ اخلاقی یا فقهی – اصولی یا مشترک برای هر دو است یا اینکه به دو دسته ی مجزا تقسیم می گردد؟

3- فرضیه های تحقیق

1- ظن به معنای غلبه ی یک طرفه ی احتمال می باشد .معنای اصطلاحی ظن اصولی و اخلاقی را نیز می توان بر همین معنای لغوی آن حمل نمود. 

2- ظن متداول عرفی همان ظن اخلاقی است و غالبا سوء ظن می باشد. 

3- دامنه ی ظن اخلاقی از ظن اصولی گسترده تر می باشد و آیات ناهیه تمام ظنون اخلاقی را نیز در بر می گیرد .البته ظن در اینجا به منظور سوء ظن می باشد .چه بسا دستور به حسن ظن داده شده و حجیت آن ثابت است و نیز حجیت هر یک از ظنون اخلاقی یا اصولی می تواند دیگری را از حجیت ساقط کند که در هر علم به عنوان شرایط حجیت مطرح می شود.

4- ظن منهی عنه در قرآن کریم هر دو ظن اصولی- فقهی و اخلاقی را شامل می شود که در این صورت بحث مهم اصولی اراده ی دو معنا از یک لفظ مطرح می شود که علی الظاهر جواز آن راجح است. 

4- سابقه و ضرورت تحقیق

در کتب اصولی محدودی ،به طور خاص مسأله ی ظن و حجیت آن مورد بررسی قرار گرفته است .عمد ه ی کتب اصولی ،اصل را بر عدم حجیت ظن گذارده اند ،سپس مواردی را به طور مصداقی از حکم کلی خارج می کنند .کتاب رسائل و مسائل ملااحمد نراقی از کتبی است که به طور مفصل به این مسأله پرداخته است.

در کتب اخلاقی هم از مسأله ی ظن بسیار کم صحبت به میان آمده است .در آن جا هم تمرکز روی حکم کلی و غالبی ظن است اما به این نپرداخته که چرا برخی مواضع بر خلاف حکم کلی است .صرفا به عنوان استثنا مطرح شده

در هیچ جا از کتب اصولی و اخلاقی یافت نشد که این دو مسأله را با هم به میدان مقایسه و تحلیل و بررسی آورده باشند و علی الظاهر بنای همگی بر مع الفارق بودن قیاس میان آن دو است، که بررسی مع الفارق بودن این دو کاری ابداعی و نو است کاری که در این تحقیق انجام شده است.

از آنجایی که ظنون اخلاقی اصولی مورد مقایسه قرار نگرفته اند در برخی موارد و فتاوای فقهی استناد به ظنون اخلاقی و وجوب آن ها و در برخی موارد استناد به ظنون اصولی شده ،تنقیح هر کدام و ادله آن ها و مقایسه ی بین آن دو ضروری به نظر می رسد.

5- روش تحقیق

تحقیق حاضر به صورت علمی- پژوهشی- تحلیلی است . ابتدا موضوع تبیین شده، سپس داده های مزبور مورد تحلیل و درنهایت نتیجه گیری قرار گرفته است. لازم به ذکر است مواردی که در پایان نامه با عبارات «به نظر می رسد» ،«شاید» و «شاید بتوان گفت»آمده است مطالبی غیر مستند می باشند و تحلیل و بررسی و نتیجه گیری نگارنده از مطالب مستند می باشد؛ در حقیقت ابداع احتمال است و قابل رد و خدشه می باشد.

6- طرح تحقیق

با توجه به سوال ها و اهداف ،این تحقیق در 5 فصل تدوین گردیده است .فصل اول به تعریف ظن در لغت و اصطلاح های فقهی- اصولی و اخلاقی و تقسیملت ظن به حسب حکم تکلیفی پرداخته است .فصل دوم و سوم نیز به ظن اصولی و بحث حجیت آن پرداخته است .فصل چهارم راجع به  ظن اخلاقی و حجیت آن می باشد. در فصل پنجم بین حجیت ظنون فقهی- اصولی و ادله ی حجیتشان مقایسه صورت گرفته است.

7- اهداف و کاربردهای تحقیق

مهمترین هدف و کاربرد تحقیق ،تنقیح میان ادله ی حجیت ظن اصولی و اخلاقی است .هنگامی که ادله ی حجیت هر کدام نسبت به دیگری تشخیص داده شود و  تفکیک شود اختلاف نظر در رابطه با حجیت و عدم حجیت هر یک کاهش می یابد و از مشتبه شدن امر در این دو علم جلوگیری می شود و در استنباط احکام فقهی تغییراتی ایجاد شود چون اختلاف در مبناها کم می شود.

فصل اول: مفهوم شناسی واژه ظن

1-1- ظن در لغت

1-1-1- نظر لغت شناسان

در تعریف واژه «ظن» وقتی به لغتنامه ها مراجعه می شود عبارت واحدی را نمی توان یافت و به نوعی تشتت و پراکندگی نظر در این رابطه دیده می شود . در جایی ظن را «احتمال قوی»[1] معنا کرده اند و جایی اعتقاد راجح با «احتمال نقیص»[2] یا «اعتقاد ضعیف غیر جازمی که در آن یقینی که مستند به دلیل قاطع است نباشد»[3]. برخی هم آن را حاوی دو معنای متضاد «یقین» و «شک» دانسته اند[4].

برخی هم ظن را دارای 4 معنی می دانند که دو معنی آن متضاد می باشد : 1- شک 2- یقین و دو معنی غیر متضاد : 3- کذب 4- تهمت .[5]

در عین حالی که عبارات مختلفی در تعریف این واژه ذکر شده ، برخی از تعاریف توسط دیگر علمای اهل لغت صراحتاً رد شده ولی برخی دیگر در ردّ آن بیانی نیامده است . از جمله در موردی که ظن را شامل دو معنی متضاد یقین و شک می داند که در قاموس با عنایت به آیات قرآن که ظن را جدای علم و شک بیان فرموده ، این امر را بعید می داند.[6] در التحقیق نیز در صورت وجود مجوز ، اجازه ی استعمال ظن در یقین و شک را می دهد و الا در صورت نبود مجوز حتی اجازه ی استعمال ظن را در یقین و شک نمی دهد چه رسد که مفهوم ظن را به آن دو معنی کند.[7]

عده ای هم ظن را به معنای یقین نمی دانند ولی گفته اند : «گاهی ظن به معنای یقین هم استعمال می شود».[8] یا در مورد یقین مطلق یقین را نشمرده اند . بلکه عنوان «یقین تدبّر» را مطرح کرده اند که با یقین عیان متفاوت می باشد و مراد از ظن به معنای یقین ، یقین عیان نمی باشد.[9] به نظر می رسد یقین عیان منظور همان قطع در اصطلاح اصول باشد ، یا در موارد محسوس ظن را در معنای یقین استعمال نمی کنند.[10]

کسانی که ظن را به یقین معنا کرده اند یا حداقل استعمال آن را در معنای یقین جایز شمرده اند ، عمدتاً استنادشان به قرآن می باشد. در جایی که می فرماید : «ا لَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا رَبِّهِمْ [11]؛ کسانی که یقین دارند به پیشگاه پروردگار خویش می روند» ، « أَلَا یَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ * لِیَوْمٍ عَظِیمٍ[12]؛ آیا آنها نمی دانند که در روزی بس بزرگ مبعوث خواهند شد» ، « الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُوا اللّهِ[13]؛ کسانی که یقین داشتند به پیشگاه پروردگار خویش می روند» .

چون آیات فوق در مورد آخرت می باشد و برای آخرت هم یقین لازم است نه ظن . چنانکه فرموده : « وَبِالآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ»[14] و « یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ»[15]، « لَّعَلَّهُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ»[16] لذا نتیجه گرفته اند : ظن در موارد مذکور به معنی یقین است.[17] یا در معنای یقین استعمال شده[18] و قاعده ساخته اند به اینکه : «اگر ظن با «أنّ» مشددّه و مخفّفه از مثقّله استعمال شود در مقام یقین می باشد. چرا که «أنّ» مشدد و مخفّف برای تحقیق است و با آمدن بعد از ظن قرینه می شود که ظن به معنی یقین باشد. مثل « ظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ[19]؛ خود ، یقین به مفارقت از دنیا کند» و دیگر آیاتی که ذکر شد .»[20]

ولی می توان این پاسخ را پذیرفت که در آیات مذکور , علت استعمال ظن ، ظاهراً آن است که ظن ملاقات ربّ و ظن بعثت هم در اصلاح عمل و ترس از خدا کافی است . زیرا انسان ذاتاً از خطر محتمل پرهیز می کند :« وَ اَنذِر بِهِ الذین یخافون ان یحشروا الی ربهم[21]؛ بوسیله این قرآن کسانی که از محشور شدن به سوی پروردگارشان می ترسند ، هشدار ده.» و «أنّ» مشدد و مخفف هم قرینه باشد بر قوت معنای ظن[22]. چنانچه در انتهای این بحث خواهد آمد انشاءالله. و اشاره است بر اینکه اعتقاد آنها به چیز متیقن است هر چند خودش یقینی نباشد.[23]

[1] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 273 .

[2] – تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 18 ، ص 363 .

[3] – التحقیق ، ج 7 ، ص 179 .

[4]- العین ، ج 8 ، ص 152 .

[5] – مجمع البحرین ، ج 6 ، ص 279 .

[6] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 273 .

[7] – التحقیق ، ج 7 ، ص 181 .

 -[8] المصباح المنیر ، ج 2 ، ص 386 و الصحاح – تاج اللغه و صحاح العربیه ، ج 6 ، ص 2160 .

[9] – لسان العرب ، ج 13 ، ص 272 و تاج العروس ، ج 18 ، ص 363 .

-[10]  تاج العروس ، ج 18 ، ص 364 .

[11] – بقره ، آیه 46 .

[12] – مطففین ، آیه 4 و 5 .

[13] – بقره ، آیه 249 .

[14] – بقره ، آیه 4 .

[15] – آل عمران ، آیه 114 .

[16] – انعام ، آیه 154 .

[17] – مجمع البحرین ، ج 6 ، ص 279 ، و لسان العرب ، ج 13 ، ص 272 و شمس العلوم ، ج 7 ، ص 4223 و معجم مقیائیس اللغه ، ج 3 ، ص 462 و المحیط فی اللغه ، ج 10 ، ص 12 و العین ، ج 8 ، ص 152 .

[18] – المصباح المنیر ، ج 2 ، ص 386 و مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .

[19] – قیامت ، آیه 28 .

[20] – مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .

[21] – انعام ، آیه 51 .

[22] – قاموس قرآن ، ج 4 ، ص 274 .

[23] – مفردات الفاظ القرآن ، ص 539 .