امروزه شبکه های اجتماعی مجازی، به بخشی جدایی ناپذیر از شبکه جهانی وب تبدیل شده است و تصور اینترنت بدون حضور این جوامع مجازی، غیرممکن به نظر می رسد. حتی بسیاری از کاربران اینترنت، بیشتر فعالیت های خود از جمله مرور اخبار، دریافت اطلاعات و پرداختن به سرگرمی ها را از طریق شبکه های اجتماعی انجام می دهند و اینترنت برای آنها، معادلی به‌جز شبکه های اجتماعی مجازی ندارد. شبکه های اجتماعی مجازی خدمات و کارکردهای متعددی به کاربران ارائه می دهد که در گذشته توسط اینترنت به صورت کلی، یا وبلاگ، ایمیل، یوتیوب و حتی تلویزیون و ماهواره ارائه می شدند و شبکه های اجتماعی مجازی همه خدماتی را که توسط اینها به صورت جداگانه ارائه می شدند را جمع می کند و همگی اینها را به کاربران ارائه می دهد. با این کار شبکه های اجتماعی مجازی جهان را واقعاً به صورت یک دهکده جهانی درآورده است و اکثر افراد، کارشناسان رسانه‌های جمعی و همچنین نظریه پردازان اذعان دارند که شبکه های اجتماعی مجازی در این زمینه، یعنی در به وجود آوردن یک دهکده جهانی موفق بوده است. شبکه های اجتماعی مجازی کاربرانی از همه کشورها دارد و افراد از کشورهای مختلف در این شبکه های اجتماعی مجازی عضویت دارند و با یکدیگر در ارتباط می‌باشند. با توجه به اینکه شبکه های اجتماعی مجازی این قابلیت را هم دارند که بر گوشی همراه نصب شوند و کاربران هم با گوشی همراه از خدمات شبکه های اجتماعی مجازی استفاده می کنند. پس کاربران زیادی از طریق گوشی همراه عضو شبکه های اجتماعی مجازی شده اند و این باعث شده است که شبکه های اجتماعی مجازی محبوبیت بیشتری کسب کنند تا حدی که حدود چهارصد میلیون نفر فقط از طریق گوشی همراه وارد فیس بوک می شوند و با گوشی همراه خودشان از امکانات و خدمات فیس بوک استفاده می کنند. شبکه های اجتماعی مجازی متعددی در حال حاضر وجود دارد و تا حد زیادی خدماتی شبیه به هم به کاربران ارائه می دهند. از نظر محبوبیت، شبکه اجتماعی فیس بوک حرف اول را می زند و بیشترین کاربران عضو این شبکه اجتماعی مجازی شده اند. در کشور ما هم با وجود فیلتر بودن شبکه های اجتماعی مجازی، افراد زیادی عضو این شبکه های اجتماعی مجازی شده اند و از خدمات و کارکردهای این شبکه های اجتماعی مجازی استفاده می کنند و از طریق شبکه های اجتماعی مجازی با دوستان خود در ایران و خارج از ایران در ارتباط می باشند و دوست دارند که این از فناوری‌های نوین در حوزه ارتباطات استفاده کنند و از بقیه در زمینه ارتباطات عقب نیفتند و شاید هم برای افراد زیادی این شبکه های اجتماعی مجازی مکانی برای آرامش و مکانی به دور از کنترل باشد و افراد زیادی هم احساس می کنند که شبکه های اجتماعی مجازی مکان مناسبی نمی باشد. به طور کلی و به دور از مناسب یا نامناسب بودن شبکه های اجتماعی مجازی باید بپذیریم که شبکه های اجتماعی مجازی در حال حاضر محبوبیت بی نظیری هم در جهان و هم در کشور ما دارند و هر روز تعداد زیادی عضو این شبکه های اجتماعی مجازی می شوند. شبکه های اجتماعی مجازی که باعث دگرگونی های زیادی در حوزه ارتباطات و تعاملات انسانی شده اند و زمینه ارتباط افراد را با دیگران به راحتی فراهم کرده

 اند و این قابلیت را به وجود آورده اند که افراد به راحتی با افراد دیگر از هر کشور یا فرهنگ و هویتی در ارتباط باشند و می توانند تحت تأثیر آنان قرار بگیرند و یا حتی بر افراد دیگر تأثیر بگذارند و از سوی دیگر با رشد استفاده از این ابزارهای ارتباط جمعی در داخل کشور، نگرانی هایی در مورد فضای نسبتاً باز حاکم بر آنها و تأثیرات زیاد شبکه های اجتماعی مجازی به وجود آمده است؛ طوری که از متولیان فرهنگی کشور گرفته تا مسئولان امنیتی و حتی بسیاری از خانواده‌ها، از تبعات منفی احتمالی مستتر در به کارگیری شبکه های اجتماعی توسط کاربران داخلی که عمدتاً قشر جوان و نوجوان هستند، ابراز نگرانی کرده اند. تقریباً روزی نیست که در رسانه های کشورمان، هشداری در مورد مخاطرات فرهنگی و امنیتی موجود در شبکه های اجتماعی منتشر نشود. همه افراد از مسئولان گرفته تا افراد عادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی حرف می زنند و اظهارنظر می کنند و تقریباً می توان گفت که تا حد زیادی بدون سند و مدرک اظهارنظر می کنند چون که با توجه به نوظهور بودن شبکه های اجتماعی مجازی مطالعات زیادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی در کشور ما انجام نشده است تا پی ببریم که شبکه های اجتماعی مجازی چه تأثیرات مثبت یا منفی بر کاربرانش دارد و آیا شبکه های اجتماعی مجازی این قابلیت را دارند که در هویت، سبک زندگی، نحوه نگرش و. کاربران تغییراتی به وجود بیاورد و یا آیا بین شبکه های اجتماعی مجازی و هویت رابطه ای وجود دارد؟ تحقیق حاضر با توجه به این موضوع که مطالعات زیادی در مورد شبکه های اجتماعی مجازی و تاثیرات آن بر کاربران انجام نشده است، به بررسی این موضوع می پردازد که شبکه های اجتماعی مجازی چه رابطه با هویت جمعی دارند؟ و اینکه آیا شبکه های اجتماعی مجازی تأثیر مثبت یا منفی بر هویت جمعی دارند؟

-2-1 بیان مساله

هویت جمعی[1] در زمره موضوعاتی به شمار می‌آید که در تئوری‌ها و دیدگاه‌های گوناگون جامعه شناسی به دلیل قرابت و تداخل معنایی و مفهومی با پدیده‌های فراگیری نظیر بازنمایی، آگاهی، عضویت و تعلق جمعی، انسجام اجتماعی، نمادگرایی و معنا به عنوان تعیین کننده جهت گیری های شناختی، عاطفی و عملی افراد مورد توجه ویژه ای قرار گرفته و به شیوه‌های متفاوتی مفهوم سازی شده است. به همین جهت اشتغال نظری و عملی به هویت، به مشخصه اساسی آثار نظری و تجربی جامعه شناسی در دوران معاصر درآمده است (قادر زاده، 36:1390-35). هویت جمعی عام در سطح اجتماع جامعه‌ای (هویت ملی) از اصلی‌ترین شاخص های مدرنیته و جهان مدرن به شمار می‌رود و می توان آن را مهم‌ترین هدف و معیار توسعه اجتماعی قلمداد نمود (چلبی، 1378: 69). هویت جمعی حوزه یا قلمروی از حیات اجتماعی است که افراد خود را با ضمیر ما متعلق و منتسب به آن می دانند و در برابر آن احساس تعهد و تکلیف می کنند (عبداللهی و حسین بر، 1385: 107). منظور از هویت جمعی، سطحی از هویت جمعی افراد از میان سطوح چهارگانه قومی، دینی، ملی و جهانی است.

هویت های جمعی (ملی، دینی، قومی و …) جملگی ساخته می شوند و افراد آن را کسب می کنند. امروزه ما در موقعیت‌های مختلف با هویت های متعددی سر و کار داریم و تبع موقعیت و شرایطی که در آن قرار داریم، خود را تعریف می کنیم. مرزهای نفوذ ناپذیر بین مقولات و گروه های هویتی، دیگر مستحکم نیستند، بلکه به شدّت آسیب پذیر و شکننده‌اند. دنیای ارتباطات پیش آهنگ این تغییرات است. احساس هویت، فرایند معنا بخشی و معنا سازی در زندگی است. این معنا قابلیت به چالش کشیده شدن و به بحران دچار شدن را دارد. منابع و ابزارهای اصلی ساخت و حفظ هویت ها عبارتند از: مکان و فضا، زمان، دین، زبان و فرهنگ که مهمترین و غنی‌ترین منبع هویتی به شمار می‌رود. در گذشته این منابع (مکان و فضا، زمان، فرهنگ و زبان) هویت فرد را می‌ساختند، ولی امروزه، وسایل نوین ارتباطی و فرایند جهانی شدن[2] با متحول ساختن فضا و زمان و جدا کردن آن‌ها از مکان، فضایی انحصاری که در اختیار جوامع و فرهنگ‌ها بود تا هویت سازی کنند، از بین برده و در نتیجه توانایی جوامع در هویت سازی و هویت یابی افراد را به میزان بسیار زیادی کاهش داده است. به بیان دیگر، در گذشته پیوند تنگاتنگ فضا، زمان و فرهنگ یا مکان و سرزمین معین، نیازهای هویتی افراد را به خوبی تأمین می‌کرد و انسان ها در دنیای کوچک، محدود، پایدار و منسجم به هویت و معنای مورد نیاز خود دست می‌یافتند، ولی فضای مجازی[3] با پاره کردن این پیوند و نفوذپذیر کردن و فرو ریختن زندگی اجتماعی، آن دنیاها را به شدت متزلزل ساخته است (عباسی قادری و خلیلی کاشانی، 1389: 28). در دوران کنونی شبکه های ارتباطی از قبیل اینترنت و تلفن همراه جهان را به صورت دهکده ای درآورده‌اند و همین امر باعث شده هویت ها ی متنوع و متعدد به راحتی با یکدیگر در ارتباط باشند و در یکدیگر تأثیر بگذارند. کاربر اینترنت با گشت وگذار در جهان مجازی با روش‌های گوناگون زندگی جدید جهانی آشنا می شود و به این ترتیب شهروندان جامعه جهانی از اتخاذ یک موضع خاص یا به عبارتی هویت ثابت سر بازمی زنند زیرا ارزش‌ها و روش‌های متنوعی در پیش رویشان وجود دارد. مردم در این فضا برای عبور از مرزها نیازمند گذرنامه نیستند، بنابراین به راحتی در بازار فرهنگ های متنوع حضور می یابند و در کمال آزادی هر فرهنگی را که بخواهند برمی گزینند؛ بنابراین می توان گفت در این دهکده جهانی[4] مردم به طور هم زمان گاه به اوج تعالی می‌رسند و گاه به پایین ترین سطح انسانیت نزول می کنند. در نتیجه، ثبات تعین و هویت پایدار در چنین فضایی امکان کمتری دارد و از همین روست که امروزه اشکال متنوع هویت فرهنگی و ملی برای حفظ خود تلاش می کنند (صانع پور، 1390: 118). همچنین وسایل ارتباطی جدید جهان را به صورت دهکده ای درآورده‌اند و تعدد گفتمان‌ها در ارتباطی تعاملی به انتقال ایده‌ها، افکار و تمایلات منجر می شوند و این امر هویت فردی و جمعی انسان ها را در معرض تحولات شتابگری قرار می دهد. برخی استدلال می کنند که تعامل در فضای سایبرنتیک[5] (فضای مجازی که در آن تعامل به شکل ارتباطات کامپیوتری صورت می‌پذیرد) با در هم شکستن مرزهای مرسوم گروهی و متعاقب آن تغییر در برجستگی نسبی نیاز به تشابه و تمایز، بیشترین تأثیر را بر هویت اجتماعی طرف‌های تعامل می گذارد و از سوی دیگر، گمنامی یا جعل نام به معنای پنهان داشتن هویت که در نتیجه معنای هویت اجتماعی تأثیر دارد (jones, 1998: xv). یکی از وسایل ارتباطی جدید و نوظهور پیدایش شبکه های اجتماعی مجازی[6] می باشد که قاعدتاً با توجه به اینکه جهان را فشرده تر و ارتباط اجتماعی بین افراد از کشورهای مختلف با فرهنگ‌ها و هویت های متفاوت را میسر ساخته است و همچنین اینکه این شبکه های اجتماعی به فضایی تبدیل شده اند که افراد در اینجا تا حدودی آزادی دارند می تواند تأثیرهای زیادی بر هویت افراد ایجاد کند.

شبکه های اجتماعی مجازی، نسل جدید از وب سایت‌های اینترنتی هستند. در این وب سایت‌ها، کاربران اینترنتی حول محور مشترکی به صورت مجازی با هم جمع می شوند و جماعت های آنلاین را تشکیل می دهند. شبکه های اجتماعی، متناسب با نوع موضوع فعالیت شان امکانات دیگری از قبیل خبرخوان‌های اینترنتی، بازی های آنلاین، قابلیت آپلود کردن ویدئوها و فایل های رایانه ای و برقراری ارتباط با سایر رسانه های شخصی را نیز در گزینه هایشان دارند (امینی و اکبری، 117:1391).

در چند سال اخیر شبکه های اجتماعی مجازی با محبوبیت کم نظیر جهانی روبه رو شده اند به طوری که میلیون‌ها نفر از سراسر دنیا در این شبکه ها عضویت دارند و روابط انسانی، نوع همکاری، وابستگی حرفه ای و بسیاری امور اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در بستر این شبکه ها ایجاد یا دنبال می کنند؛ بنابراین به لحاظ گستره کاربری می توان گفت که در فضای شبکه ها ی اجتماعی مجازی چیزی بیش از یک فضای اطلاعاتی جهانی وجود دارد. برخی معتقدند که یک بافت اجتماعی جدید در حال ساخته شدن است و نیاز دارد که ما فناوری را به منظور کارکردی کردن خدمات تحت وب به رسمیت بشناسیم (Anderson, 2006: 2).

علی رغم ممنوعیت شبکه های اجتماعی در ایران، تعداد قابل توجهی از کاربران ایرانی، عضو شبکه های اجتماعی فیلتر شده هستند. سایت خبری عصر ایران تعداد کاربران ایرانی شبکه های اجتماعی فیس بوک را در داخل کشور 6 تا 12 میلیون نفر و رئیس فناوری و اطلاعات سازمان بسیج دانش آموزی و فرهنگیان کشور نیز تعداد کاربران ایرانی فیس بوک را 17 میلیون نفر برآورد نموده است (شهابی و بیات، 1391: 64). با توجه به اهمیت شبکه های اجتماعی مجازی در عصر حاضر که با محبوبیت بی نظیر جهانی روبرو هستند و اینکه هر روز چندین هزار کاربر عضو این شبکه های اجتماعی مجازی می شود و همچنین با توجه به اینکه اکثریت کاربران شبکه های اجتماعی مجازی دانشجو می باشند و اکثریت دانشجویان عضو شبکه های اجتماعی مجازی می باشند و دانشجویان هم هم با توجه به محیطی که در آن قرار دارند و دسترسی آسان تر به اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی بهتر با سازوکارهای شبکه های اجتماعی مجازی آشنایی دارند و همچنین با توجه به اینکه در دانشگاه سیستان و بلوچستان دانشجویانی از اقوام مختلف و به خصوص قوم بلوچ در آن مشغول به تحصیل می باشند، موضوع رابطه شبکه های اجتماعی مجازی و هویت جمعی را انتخاب کرده ایم. پس در تحقیق حاضر به دنبال بررسی رابطه شبکه های اجتماعی مجازی و هویت جمعی دانشجویان دانشگاه سیستان و بلوچستان می باشیم و فرضیه اصلی تحقیق این می باشد که آیا شبکه های اجتماعی که از وسایل ارتباطی جدید و بعدی از جهانی شدن در حوزه ارتباطات می باشند رابطه ای با هویت جمعی دانشجویان دارند یا اینکه این شبکه های اجتماعی رابطه خنثی ای با هویت جمعی دارند.

Collective identity:[1]

[2]: Globalization

[3]: Cyberspace

[4]: Global Village

[5]: Cybernetics

[6]: Virtual Social Networks