انقلاب صنعتی و توسعه‌ی فن آوری حمل و نقل در شهرها باعث شد تا فضای مرکزی شهر اهمیت و کیفیت خود را به واسطه‌ی عبور سریع وسایل نقلیه موتوری از میان فضای شهری از دست داده و تعامل فیزیکی میان مردم شهر و محیط کالبدی اطرافشان را، نسبت به گذشته ضعیف نموده و کاهش دهد. یکی ازاین بافت‌ها که دستخوش خیابان کشی‌های دوره‌ی پهلوی و بی‌مهری‌های توسعه‌های شتابان اخیر شده است، خیابان مهدیه آمل و خیابان‌ها و محله‌های اطراف آن می‌باشد. در این پژوهش خیابان مهدیه انتخاب و معضلات و نیازهای آن با روش‌های ترکیبی (مانند برداشت میدانی، مطالعه‌ی کتابخانه‌ای و اسناد سازمانی) مورد شناسایی و تحلیل قرار گرفته است. پس از شناسایی و آنالیز داده‌های پژوهش، در راستای رفع ناهنجاری‌ها و تاکید بر رفتارها و نیازهای عابر پیاده به طراحی مجموعه پرداخته شد.

 

بر اساس نتایج این پژوهش، مهم‌ترین چالش‌های بافت مذکور را که به بسیاری از نمونه‌های مشابه قابل تعمیم است، در موارد زیر می‌توان بر شمرد:

 

آسیب‌های ناشی از سواره مدار شدن فضاهای شهری( کمبود پارکینگ، اختلاط حوزه‌های سواره و پیاده) و کاهش چشمگیر سهم شهروندان از فضاهای عمومی، فرسودگی ساختمان ها، کمبود فضاهای سبز، عدم حفاظت از بناهای تاریخی و …. می‌باشد.

 

مساله‌ی ذکر شده منجر به افزایش آشفتگی و آلودگی‌های زیستی و بصری و در نهایت کاهش کیفیت زندگی شهری و فعالیت‌های اجتماعی و انزوای روزافزون ساکنین گردیده است.

 

 کلید واژگان: بافت تاریخی، فرسودگی، معاصرسازی، پیاده محوری، حس مکان

 

فهرست مطالب

 

فصل اول. 1

 

1-1 بیان مساله. 2

 

1-2 اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع. 3

 

1-3 پرسش‌های پژوهش…. 3

 

اهداف… 4

 

1-4-1 اهداف نظری.. 4

 

1-4-2 اهداف عملی.. 4

 

1-4 چگونگی جمع آوری داده‌ها 4

 

فصل دوم. 5

 

2- مبانی نظری پژوهش…. 6

 

2-1 تعاریف، اصول و مبانی نظری.. 6

 

2-1 واژه شناسی.. 6

 

2-1-1 بهسازی.. 6

 

2-1-1-1 بازیافت… 6

 

2-1-1-2 مراقبت… 6

 

2-1-1-3 حمایت… 6

 

2-1-1-4- استحکام پذیری.. 7

 

2-1-1-5- توان بخشی.. 7

 

2-1-1-6 – بهبود، سازماندهی و باز آبادانی.. 7

 

2-1-2  نوسازی.. 7

 

2-1-2-1 تجدید حیات… 7

 

2-1-2-2 به روز کردن (انطباق) 8

 

2-1-2-3 تبدیل (دگرگونی) 8

 

2-1-2-4 حفاظت… 8

 

2-1-2-5 نو شدن. 8

 

2-1-2-6 احیاء. 8

 

2-1-2-7 تعمیر. 8

 

2-1-3 بازسازی.. 9

 

2-1-3-1 تخریب… 9

 

2-1-3-2 پاک سازی.. 9

 

2-1-3-3 دوباره سازی.. 9

 

2-1-4 روش‌های تلفیقی.. 9

 

2-1-4-1 الگویابی مجدد. 9

 

2-1-4-2 یکپارچه سازی و وحدت مجدد. 10

 

2-1-4-3 بیان متفاوت و موقعیت دوباره یافتن.. 10

 

2-1-4-4 بازآفرینی.. 10

 

2-1-4-5 نوزایی.. 10

 

2-2 مبانی و مفاهیم پایه. 11

 

2-2 -1 مولفه‌های موثر بر ادراک مکان. 11

 

2-2 -1-1 هویت… 11

 

2-2-1-2 شرایط هویت مندی.. 11

 

2-2-1-3 عدم احراز هویت و تبعات آن. 12

 

2-2-1-4 فضا 13

 

2-2-1-5 مکان. 13

 

2-2-1-6 هویت مکان. 14

 

2-2 -1-7 نماد یا نشانه (عامل تشخص مکان) 15

 

2-2 -1-8 حس مکان. 16

 

2-2 -1-8-1 عوامل تشکیل دهنده‌ی حس مکان. 16

 

2-2-2 امنیت اجتماعی.. 17

 

2-2-2-1 نظریه‌های مطرح در زمینه‌ی جرم و ناامنی.. 17

 

2-2-2-2 عوامل موثر بر بروز ناامنی.. 20

 

2-2-2-3 راهکارهای پیشگیری از وقوع جرم و ناامنی.. 21

 

2-2-2-3-1 تقویت عملکردهای طبیعی.. 22

 

2-2-2-3-2 کنترل دسترسی.. 22

 

2-2-2-3-3 نظارت طبیعی.. 23

 

2-2-2-3-4 حمایت از فعالیت اجتماعی.. 23

 

2-2-2-3-5 تعمیر و نگهداری.. 23

 

2-2-3 فرسودگی.. 23

 

2-2-3-1 انواع فرسودگی.. 24

 

2-2-3-2 طراحی در بافت کهن شهری.. 25

 

2-2-3-3 بافت شهری.. 25

 

2-2-3-4 بافت فرسوده‌ی شهری.. 26

 

2-2-3-4-1 فرسودگی نسبی.. 27

 

2-2-3-4-2 فرسودگی کامل.. 27

 

2-2-3-5 عوامل پیدایش فرسودگی.. 27

 

2-2-3-5-1 عوامل اقتصادی.. 28

 

2-2-3-5-2 عوامل اجتماعی.. 28

 

2-2-3-5-3 عوامل کالبدی.. 29

 

2-2-3-5-4 عوامل مدیریتی.. 30

 

2-2-3-5-5 عوامل فرهنگی.. 32

 

2-2-3-5-6 عوامل ذهنی و روانی.. 32

 

2-2-3-6 شاخص فرسودگی.. 33

 

2-2-3-7 محله. 36

 

2-2-3-7-1 مرکز محله. 36

 

2-2-3-7-2 سیمای محله. 37

 

2-2-3-7-3 ظاهر و ریخت شناسی محله. 37

 

2-2-3-7-3-1 محله‌ی بدون طراحی.. 37

 

2-2-3-7-3-2 محله‌ی با طراحی قبلی.. 37

 

2-2-3-7-3-3 مصالح به کار رفته از گذشته. 38

 

2-2-3-8 طبقه بندی ابنیه واجد ارزش موجود در بافت… 38

 

2-2-3-8-1 معماری.. 38

 

2-2-3-8-2 تاریخی.. 38

 

2-2-3-8-3 مذهبی.. 39

 

2-2-3-8-4 قدمت… 39

 

2-2-3-9 حوزه‌ی توزیع فضایی فعالیت‌ها در عناصر تاثیرگذار در بافت    39

 

2-2-3-9-1 عناصر بازار و نقش آن در بافت… 39

 

2-2-3-9-2 کالبد ریخت شناسی بازار. 41

 

2-2-3-9-3 نقش‌ها و کارکردهای بازار. 43

 

2-2-3-9-4 فرهنگ بازار. 44

 

2-2-3-9-5 تحولات تاثیرگذار بر بازارهای معاصر. 47

 

2-2-3-9-6 بازارها در بافت نوین شهری.. 48

 

2-2-3-9-7 دیدگاه ها 48

 

2-2-3-9-7-1 دیدگاه موزه‌ای.. 48

 

2-2-3-9-7-2 دیدگاه نوسازی.. 49

 

2-2-3-9-7-3 دیدگاه بینابینی.. 49

 

جمع بندی.. 50

 

2-2-4 جلب مشارکت مردمی.. 50

 

2-2-4-1 ابعاد مشارکت… 51

 

2-2-4-1-1 اقتصادی.. 51

 

2-2-4-1-2 اجتماعی- برنامه ریزی.. 51

 

2-2-5 ابزار جلب مشارکت مردمی.. 53

 

2-2-5-1 اعتماد سازی.. 54

 

2-2-5-2 اختیار. 54

 

2-2-5-3 ترغیب و علاقه مند سازی مردم. 54

 

2-2-5-4 آگاه سازی.. 54

 

2-2-6 پیاده محوری.. 55

 

فصل سوم. 56

 

مروری بر ادبیات موضوع. 56

 

3- مروری بر ادبیات موضوع. 56

 

3-1 توسعه معابر و گسترش خیابان‌ها در ایران. 57

 

3-2 قوانین و مقررات… 57

 

3-2-1- تجارب انجام شده در ایران. 58

 

3-3 نقد کنندگان خیابان کشی‌های جدید. 59

 

جمع بندی.. 65

 

3-4 سیاست طراحی در مراکز کهن شهری.. 66

 

3-4-1 قرن نوزدهم.. 66

 

3-4-2 نیمه اول قرن بیستم.. 67

 

3-4-3 نیمه دوم قرن بیستم.. 68

 

3-5 سیر سیاست‌های ایران در طراحی در مراکز کهن شهری   72

 

3-5-1 پهلوی اول. 72

 

3-5-2 پهلوی دوم. 72

 

3-5-3 پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران. 75

 

3-5-3-1 روانبخشی (1364-1361) 75

 

3-5-3-2 طرحهای بهسازی بافتهای شهری (69-66) 75

 

3-5-3-3 محورهای فرهنگی – تاریخی.. 76

 

3-5-3-4 طرح تجمیع– نوسازی و بهسازی.. 76

 

3-5-3-5 بافت‌های فرسوده شهری.. 76

 

3-5-3-6 قانون نوسازی و عمران شهری.. 77

 

3-5-3-7 عمران و بهسازی.. 77

 

3-5-3-8 طرح توانمندسازی سکونت گاههای غیر رسمی   77

 

فصل چهارم. 80

 

تجزیه و تحلیل نمونه‌های موردی.. 80

 

4- تجزیه و تحلیل نمونه‌های موردی.. 80

 

4-1 لایسستر(فلامکی، منصور، 1384) 81

 

4-2 استکهلم (فلامکی، منصور، 1384) 82

 

4-3 خیابان ایستیکال (خطیر، شافعی ؛ 1385) 84

 

4-4- مرمت بازار شیشه گر خانه، تبریز (زنده دل ؛ 1385) 87

 

5- استانداردها و ضوابط طراحی(برنامه فیزیکی) 92

 

5-1- استانداردها و ضوابط طراحی.. 92

 

5-2 فضاهای موزه. 92

 

5-3 عرصه بندی موزه. 92

 

5-3-1 عرصه بندی به اعتبار بازدید کننده. 93

 

الف: عرصه خصوصی : 93

 

ب: عرصه عمومی – خصوصی: 93

 

5-3-2 عرصه بندی به اعتبار عملکرد. 94

 

5-3-2-1 فضاهای نمایشی و گالریها 94

 

5-3-2-1-1 نمایشگاه دائمی.. 94

 

5-3-2-1-2 نمایشگاه موقت… 94

 

5-3-1-3 فضاهای اطلاعات و خدمات علمی و هنری.. 95

 

5-3-1-4 آمفی تئاتر و سالن چند منظوره. 95

 

5-3-1-5 کتابخانه. 95

 

5-3-1-6 اتاقهای بحث و مذاکره و کنفرانس…. 95

 

5-3-1-7 فضاهای نگهداری و مرمت… 96

 

5-3-1-8  انبار. 96

 

5-3-1-9 آزمایشگاه‌ها و فضای مرمت… 96

 

5-3-1-10  فضای عکاسی و لابراتوار. 97

 

5-3-1-11  فضاهای اداری.. 97

 

5-3-1-12 فضاهای خدماتی (تجاری-رفاهی) 97

 

5-4 نمایش آثر. 97

 

5-4-1 اثرفضا و بازدید. 97

 

5-4-2 رابطه فضا و اثر. 98

 

5-4-3 رابطه فضا و زمان. 98

 

5-4-4 رابطه اثر و مخاطب… 99

 

5-5 فضاهای نمایش…. 99

 

5-5-1 ابعاد و اندازه‌ها و اشکال. 99

 

5-5-2 تناسبات انسانی.. 101

 

5-5-3 وسایل و فنون نمایش…. 101

 

5-5-4 تابلو. 101

 

5-5-5 پانوراما 102

 

5-5-6 جعبه آینه یا ویترین.. 102

 

5-5-7 سکو و تکیه گاه. 102

 

5-5-8 ویدئو پروژکتور. 102

 

5-5-9 اسلاید. 103

 

5-6 سیرکولاسیون در موزه. 103

 

5-6-1 ارتباطات و دسترسی ها 103

 

5-6-2 سیرکولاسیون فضاهای نمایش…. 103

 

5-6-3 مسیر بازدید هدایت شده (مدار گردش اجباری) 104

 

5-6-3-1 طرح زنجیره‌ای.. 105

 

5-6-3-2 طرح ستاره ای.. 105

 

5-6-3-3 طرح بادبزنی.. 105

 

5-6-3-4 مسیر بازدید آزاد (مدار گردش اختیاری) 105

 

5-7- نور در موزه. 106

 

5-7-1 نور طبیعی.. 106

 

5-7-2 نور مصنوعی.. 107

 

5 -8 امنیت آثار در موزه. 108

 

5 -8- 1 سرقت و اعمال خرابکارانه. 108

 

5 -8- 2 آتش سوزی.. 109

 

5 -8-3 امنیت موزه به هنگام جنگ…. 110

 

5 -8- 4 محافظت و نگهداری آثار. 110

 

5-8-5 کنترل نور. 111

 

5 -8- 6 محیط (رطوبت و حرارت هوا) 111

 

5 -8- 7 نظارت بر مسائل ناشی از پدیده‌های ارتعاشی.. 112

 

5-9- مصالح.. 113

 

فصل ششم.. 114

 

معرفی و تحلیل بستر طرح.. 114

 

6- معرفی و تحلیل بستر طرح.. 115

 

6-1 مازندران (طبرستان) پس از اسلام. 115

 

6-2 در دوران متاخر. 115

 

6-3 شناخت کلی شهر و استان. 115

 

6-3-1 شناخت ویژگی‌های طبیعی شهر آمل.. 115

 

6-3-1-1 شناخت پارامترهای آب و هوایی شهر. 115

 

6-3-1-1-1 ارتفاع. 116

 

6-3-1-1-2 همجواری با دریای مازندران. 116

 

6-3-1-1-3 موقعیت (عرض) جغرافیایی.. 117

 

6-3-1-1-4 جریانهای آب و هوایی موثر بر شهر آمل   117

 

6-3-1-1-4-1 بررسی جریان پرفشار سیبری.. 117

 

6-3-1-1-4-2 بررسی جریان اسکاندیناوی.. 117

 

6-3-1-1-4-3 بررسی جریان‌های مدیترانه ای.. 118

 

6-3-1-1-4-4 بررسی جریان‌های محلی.. 118

 

6-3-1-1-5 دما (درجه حرارت) 118

 

6-3-1-1-6 بررسی موقعیت خورشید. 118

 

6-3-1-1-7 بررسی میزان بارندگی.. 119

 

6-3-1-1-8 بررسی میزان رطوبت هوا 119

 

6-3-1-1-9 بررسی بادهای منطقه. 119

 

6-3-1-2 شناخت عوارض طبیعی منطقه. 119

 

6-3-1-3 شناخت عوامل آلوده کننده زیست محیطی شهر  120

 

6-4-2 شناخت مولفه‌های طراحی شهری (کیفیت محیط) 120

 

6-4-2-1 عوامل موثر بر شکل گیری منطقه‌ی تاریخی   120

 

6-4-2-1 عوامل طبیعی.. 120

 

 

 

 

6-4-2-2 عوامل اقتصادی.. 120

 

6-4-2-3 عوامل ارتباطی.. 121

 

6-4-2-4 عوامل دفاعی.. 121

 

6-5 احداث آمل و وجه تسمیه آن. 121

 

6-5-1 هسته‌ی اولیه شهر و نحوه‌ی گسترش آن. 122

 

6-5-2 سیر تحول فضایی-کالبدی شهر آمل.. 122

 

6-5-2-1 سیر تحول شهر آمل قبل از اسلام. 122

 

6-5-2-2 سیر تحول شهر آمل بعد از اسلام تا قاجاریه  123

 

6-5-2-3 سیر تحول شهر در درون معاصر (پهلوی اول) 124

 

6-5-2-4 سیر تحول شهر در درون معاصر (پهلوی دوم) 125

 

6-5-3 خط آسمان. 125

 

6-5-4 نقشه کاربری اراضی.. 126

 

6-5-5 نقشه قدمت بناها 126

 

6-5-6 نقشه تعداد طبقات ساختمان ها 127

 

6-5-7 نقشه درجه بندی معابر. 127

 

6-5-8 جدول سوات… 128

 

6-5-9 گزینه‌های مفهومی.. 129

 

گزینه شماره 1.. 129

 

مزایا 129

 

معایب… 129

 

گزینه شماره 2.. 130

 

مزایا 130

 

معایب… 130

 

جدول مقایسه و امتیاز دهی گزینه‌های مفهومی.. 132

 

6-6 حوزه‌های طراحی.. 133

 

خیابان مهدیه. 133

 

6-6-1-1 تحلیل نمای اطراف سایت… 133

 

رسیدن به الگوواره‌ی برای نما 138

 

6-6-1-2 راهکارهای خیابان مهدیه. 138

 

6-6-2 گذر. 139

 

6-6-2-1 راهکارهای طراحی گذر. 139

 

6-6-3 سیمای جداره ها 142

 

6-6-4 طراحی مبلمان شهری.. 146

 

7- مدارک طراحی.. 148

 

– منابع و مواخذ. 155

 

1 بیان مساله

 

کشور ما ایران، دارای فرهنگ بسیار متنوع و تاریخ کهنی است و یکی از غنی‌ترین کشور‌های جهان از حیث ساخت فضاهای انسانی در بیشترین دوره‌های تاریخی تمدن و فرهنگ بشر و حتی ما قبل تاریخ است. با برقراری رابطه بین فرهنگ و معماری و شهرسازی، علاوه بر اینکه این آثار گرانبها را ارج مینهیم میتوانیم همانند گذشته، آثار درخشانی را به جامعه‌ی بشری عرضه داریم.

 

از جمله‌ی فضاهای انسانی که محل تعامل اجتماعی و فرهنگی نیز می‌باشد، بافت‌ها و معابر با ارزش تاریخی است که ذهن شهروندان را انباشته از خاطرات جمعی و ذهنیت‌های مشترک راجع به نوع و چگونگی حیات مدنی می‌گردانند. شبکه در هم تنیده این بافت‌ها و معابر که نتیجه سالها تلاش شهروندان برای تداوم حیات شهری است، مملو از خاطرات، دلمشغولی ها، نیازها و مسائل شهروندان بوده و گویای نوع زندگی، طرز فکر، سطح اقتصادی، نوع روابط اجتماعی و سایر اشتراکات ذهنی و عینی شهروندان در مقیاس شهر می‌باشد. از دید عملکردگرایان، معابر فضایی ارتباطی است که جهت دهنده، تقسیم کننده و تقویت کننده ساختار شهر است. آنان که به ادارک محیط اهمیت می‌دهند راه‌ها را مهمترین عامل سازمان یافته در نقشه پرداری ذهنی انسان می‌دانند (lynch 1960). جامعه شناسان شهری حیات و مدنیت یک شهر را در ارتباط با فضاهای باز آن دانسته، جین جیکوبز (1961) در این ارتباط می‌گوید: فکر کردن به شهر یعنی به تصور در آوردن خیابان‌های معابر با برقرای مناسب تبادلات و ارتباطات کالبدی، فضایی و اجتماعی شهر می‌تواند در حیات و سرزندگی فضاهای شهری بیشترین نقش را داشته باشد.

 

خیابان‌ها بیش از آنکه سازنده ساختار کالبدی شهر باشند، بیانگر ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه می‌باشند. به همین خاطر نه می‌توان با دیدگاهی شهودی- هنری به تغییر و تزیین خیابان‌های موجود شهری پرداخت و با تصمیماتی خود محورانه حافظه جمعی را از چهره خیابان زدود و نه می‌توان به بهانه حل مسئله ترافیک سواره، مقام آنرا در حد یک “شریان عبوری” تنزل داد. امروزه نقش معابر به عنوان مکانی برای تعاملات اجتماعی، دیداری، برخوردها و صحنه حضور شهروندان شدیداً تضعیف شده است (پاکزاد، 1383، صص 134-133).

 

نظر به اینکه در شهرستان آمل بافت با ارزش دوره‌ی صفوی توسط خیابان‌هایی که در دوران پهلوی احداث شده‌اند، برش خورده، معابر و خیابان به عنوان مسیری باارزش تاریخی و شایسته برای معاصرسازی و بازپیرایی به حساب می‌آیند. ازین رو در این مجال سعی بر آن است که با بررسی بافت و معبر با ارزش تاریخی در شهرستان آمل به عنوان محملی برای تبادل فرهنگ و معماری، به نوبه‌ی خود، گام کوچکی برای بهبود وضعیت موجود بردارم.

 

1-2 اهمیت و ضرورت پرداختن به موضوع

 

تا کنون با دید فنی و سواره مداری تحقیقات فراوانی در خصوص ترافیک سواره و مقاوم‌سازی ساختمان‌های بافت‌فرسوده محدوده طراحی انجام گرفته، مرمت بناهای با اهمیت بازار و حواشی آن آغاز شده، اما هیچ‌گاه به صورت جامع با تکیه بر پیاده‌مداری و رفتارشناسی انسانی، مطالعه و طراحی آن صورت نپذیرفته و به مجموعه بافت و ساختار آن به عنوان یک موجود زنده که نقاط و نشانه‌ها و مکان خاطرات گوناگون دربردارد، نگاه نشده است. در این پروژه با تاکید بر مراکز محلی منطبق بر الگوهای بومی و مکان‌خاطرات و حفظ نشان‌های بافتار موجود، به برنامه ریزی و طراحی و بهسازی آن پرداخته می‌شود. این پروژه به عنوان یک نمونه و الگوی نوین می‌تواند در طرح‌های احیای بافت فرسوده مورد استفاده اجرایی واقع گردد و در سیاست‌گذاری نمونه‌های مشابه نیز راه‌گشا باشد.

 

همچنین می‌توان با خلق فضا و بازپیرایی بافت ارزشمند تاریخی، جهت ایجاد و بازآفرینی حوزه‌ی عمومی و جلب عموم مردم در جهت تعامل اجتماعی کوشید و با رهایی بخشیدن شهروند متمدن از فضاهای مجازی، انسان امروز را بیش از پیش به تعاملات و برخوردهای اجتماعی در فضاهای عمومی ترغیب کرد.

 

1-3 پرسش‌های پژوهش

 

1 -تعریف فضای عمومی؟

 

2 – اهمیت خیابان به عنوان فضای عمومی چیست؟

 

3- تعریف بافت باارزش تاریخی؟

 

4-تعریف بافت فرسوده؟

 

5- پیشینه مفهوم خیابان چیست؟

 

6 –خیابان چیست؟

 

7 –اصول كلی طراحی و بهسازی محیطی بافت‌های باارزش تاریخی؟

 

8 – خیابان شهری انسان گرای پیاده مدار چیست؟

 

9- جایگاه معماری به عنوان ایجادکننده‌ی محیطی برای تعامل انسانی (در مقابل فضاهای مجازی) کجاست؟

 

10 –تاثیر منفی تکنولوژی در برخورد و تعاملات انسانی؟

 

11- چگونه می‌توان انسان ایرانی را در محیطی با ارزش تاریخی به تعامل انسانی با همنوع خود واداشت (در مقابل جذابیت‌های محیط مجازی) ؟

 

12–اصول كلی طراحی و بهسازی محیطی خیابان‌های شهری؟

 

13- تجارب کشورهای دیگر در خصوص معیارهای طراحی خیابان شهری؟