در سال های اخیر، عدالت به عنوان یک قاعده­ی فقهی دستمایه­ی برخی از پژوهشگران عرصه­ی فقه شده است، تا به فقه پویایی ببخشند و فقه را از انزوا به سوی کارآمدی ببرند و چالش های فراروی اجرای احکام را برطرف نمایند. ایشان با نگاه جدید به عدالت و کاربرد آن در ابواب مختلف فقه بر این هدف­اند که از عدالت قاعده­ای فقهی بنا کنند و استنباط احکام شرعی را بر اساس آن سامان دهند و این قاعده را در روش های کنونی فقه وفقاهت وارد نمایند. قاعده­ای فراگیر که تمام ابواب فقه را در می­نوردد و حتی به پندار برخی می­تواند احکام را

 نیز نسخ نماید! این نوشتار اثبات می­کند که عدالت ونفی ظلم در فرآیند اجتهاد مؤثر است به گونه ای که فقیه می­تواند آن را وسیله­ی سنجش حکم فقهی خود ودلیلی در تقدیم یک الزام بر الزام دیگر قرار دهد. همچنین پژوهش حاضر تلاشی در جهت اثبات برخورداری عدالت از ضوابط یک قاعده­ی فقهی است وبه عنوان یکی از مقاصد شریعت حاکم بر دیگر احکام اولیه می­باشد. لذا پاسخگویی به این اهداف در درجه­ی اول نیازمند بررسی اصول ومبانی عدالت و شناخت مرجع تشخیص آن در فقه است. باتوجه به نتیجه­ی حاصل در خلال این نوشتار می­توان گفت تأثیر عدالت در استنباطات فقهی به اندازه­ای است که آن را فراتر از دیگر قواعد فقهی و حتی حاکم بر احکام اولیه قرار می­دهد. حکومتی که کارکردش در حل تعارضات، تقیید ادله و حتی به عنوان شاخص در اجرای احکام اسلام به وضوح دیده می­شود و نقشی فراتر از “حکمت” می­یابد. بیان مسائل فقهی در مذاهب اسلامی و استناد به عدالت ونفی ظلم در استنباط احکام، خود به تنهایی پرده از گستردگی این قاعده برداشته و مسیر ما را در جهت قاعده شمردن عدالت هموار می­سازد.

کلید واژه: قاعده­ی فقهی، عدالت، قاعده­ی عدالت، مذاهب اسلامی

کلیات تحقیق

1. طرح مسأله ( بیان موضوع)

از آن جایی که فقها گاه از دیدگاه فردی به فقه نگریسته­اند وگاه نقش دوگانه­ای را برای آن ترسیم کرده­اند که علاوه برفردیت، منبع و مرجعی­ در تعیین قواعد و برنامه زندگی آدمی در قلمرو اجتماع نیز می­باشد، بدیهی است کارکرد اجتهاد و شیوه­ی استنباط احکام بر اساس این دو نوع تفکر دچار تغییرات اساسی خواهد شد. از مباحث لازم وتاثیرگذار در این زمینه که معرکه­ی آرا در مذاهب اسلامی نیز می­باشد، مسأله­ی عدالت است.

بحث عدالت از زوایای مختلفی در علوم اسلامی قابل بررسی است، عدالت درآفرینش، تشریع وجزا در علم کلام بحث می­شود، عدالت در صفات نفس در علم اخلاق جستجو می­شود. اصول فقه عدل وظلم را به مثابه­ی مصداقی از یکی ازمبانی خود مطرح کرده است، در فقه، عدالت فرد ـ که در مقابل آن فسق قرار دارد نه ظلم ـ در امام جماعت، قاضی، مفتی، وصی شرط شده است. در درایه نیز عدالت راوی بنابر برخی مبانی از شروط صحت حدیث شمرده می­شود.

اما آیا عدالت وظلم در فرآیند اجتهاد نیز به کار گرفته می­شود؟ به گونه ای که فقیه با شناخت مصادیق عدل وظلم حکم شرعی را کشف کند. این سؤال عدالت را در معرض طرح آن در قالب یک قاعده­ی فقهی  قرار می­دهد. البته در بررسی این قاعده باید گفت تنها، تلقی رایج از واژه­ی قاعده ـ همچون سایر قواعد ـ ملاك ومنظور نیست بلكه تلقی از قاعده­ی عدالت امری فراتر از سایر قواعد است. به عبارتی رساتر، عدالت، میزان ومعیاری برای استنباط احكام است؛ یعنی هم به واسطه­ی آن می­توان استنباط حکم كرد وهم می­توان این قاعده را به منزله­ی میزانی برای مجتهد دانست كه برمدار ومحور آن استنباط و استخراج حكم را محك بزند.

همچنین باید گفت: این سخن به این معناست كه عدالت در متن قرآن و سنت است و در معنایِ ملاك وضابطه­ی ارزیابی احكام اسلامی، جزیی از مسیر و فرآیند افتاء است، كه فقیه با استناد به آن در متن آیات وروایات، آن را منبع استنباط خود قرار داده و یا درستی استنباط خود را محك می­زند و این گونه معنای قاعده بودن عدالت را تحكیم می بخشد.