امروزه تحرک و فعالیت ورزشی نوجوانان نسبت به دوران گذشته رو به افول گذاشته است به طوری­که فقر حرکتی و اضافه وزن از مشکلات عمده دانش آموزان است. شرکت افراد جوان در فعالیت­های ورزشی، علاوه بر تقویت قوای جسمانی، در افزایش اعتماد به­نفس و ارتقای سایر جنبه­های سلامت روانی نیز موثر است. شناسایی عوامل بیولوژیکی، محیطی، اجتماعی و روانی اثرگذار بر فعالیت بدنی، ایده اساسی برای ترویج فعالیت بدنی در نوجوانان است (40).

اخیراً در کشور ما نوجوانان به شیوع بیماری­های ناشی از فقر حرکتی، بیشتر گرفتار می­شوند. فقر حرکتی عامل بسیاری از بیماری­های جان­فرسا مانند چاقی، ضعف دستگاه­های قلبی عروقی و تنفسی است و سلامتی روانی را نیز به طور مستقیم و غیر مستقیم به خطر می­اندازد. یکی از مشکلات عمده نوجوانان وابستگی و اعتیاد به تلویزیون و تکنولوژی­های مشابه آن است که باعث کم تحرکی بیشتری می­شود اما در نظر گرفتن برنامه­های فعالیت بدنی می­تواند راهبرد موثری برای مبارزه با این مشکلات باشد. زیرا ورزش و فعالیت بدنی بخش مهمی از برنامه آموزشی مدرسه و فرایند تربیت و پرورش کودکان، نوجوانان و جوانان را تشکیل می­دهد (10 و 15).

نوجوانی یک دوره مهم از زندگی است که ادراک از خود به طور عمیق تغییر می­کند. مطالعات نشان­داده­است که این دوره یک دوره مهم برای «خود» و ساختارهای عصبی حمایت کننده­اش است (35). یکی از ابعاد «خود»، خودپنداره[1] می­باشد، خودپنداره، آگاهی شخصی از محدودیت­ها، ویژگی­ها و خصوصیات شخصی و خصوصیاتی که ممکن است شخص در آن­ها با بقیه مشابه یا متفاوت باشد. در واقع خودپنداره ادراکی است که شخص از خودش بدون قضاوت یا مقایسه شخصی زودگذر با دیگران دارد (51).

بر اساس نظر وینبرگ و گولد (1999) نباید خودپنداره را تنها به عنوان یک واژه کلی تلقی کرد بلکه باید آن را به عناصری مانند خودپنداره اجتماعی، خودپنداره تحصیلی و خودپنداره جسمانی تفکیک کرد (51). خودپنداره جسمانی هم شامل نحوه نگرش فرد نسبت به خود است و هم شامل شیوه­ای است که فرد توسط آن بدن خود را ادراک می­کند و نگرش فرد را نسبت به ابعاد بدنی، توانایی­ها و مهارت­های بدنی­اش نشان می­دهد (78). از طرفی بالیدگی در شکل­دهی خودپنداره فرد نقش بسزایی دارد (51). افراد نوجوان در سنین متنوعی به مرحله نوجوانی وارد می­شوند و به وضعیت بالیدگی می­رسند. بالیدگی به عنوان فرایندی از بالیده شدن یا پیشروی به طرف وضعیت بالیده تعریف می­شود. لذا در یک گروه از کودکان با جنس و سن تقویمی همانند، در سن زیستی یا سطح بالیدگی زیست شناختی کسب شده، پراکندگی وجود دارد (65). رشد خودپنداره، یک جنبه مسلط در کودکی و نوجوانی است و اغلب تحت تاثیر سطح بالیدگی قرار می­گیرد (مثلا تاخیر یا

 پیشرفت در بالیدگی). در این سنین از یک طرف رشد اجتماعی، شخصی و عاطفی و از طرف دیگر نیز جابجایی زمانی بالیدگی (تاخیر یا پیشرفت) وجود دارد که این جابجایی میتواند بر رشد خودپنداره فرد اثر بگذارد (51).

هم­چنین شرکت افراد جوان در فعالیت­های ورزشی، علاوه بر تقویت قوای جسمانی در افزایش اعتماد به­نفس و ارتقای سایر جنبه­های سلامت روانی نیز موثر است و یکی از ابعادی که فعالیت بدنی و به­خصوص آمادگی جسمانی می­تواند تاثیر بسیار زیادی روی آن داشته باشد خودپنداره است (51).

در این راستا این تحقیق در نظر دارد اثر یک دوره تمرین آمادگی جسمانی را بر خودپنداره جسمانی دختران نوجوان دیررس و زودرس کم تحرک بررسی و مقایسه  کند. 

2-1- بیان مسأله

سلامتی انسان ابعاد مختلفی اعم از بدنی، روانی، عاطفی و اجتماعی دارد که لازم است به همه آن­ها توجه شود. یکی از موضوعات مهمی که درباره سلامت روانی مطرح می­شود عزت نفس و ادراک فرد از خودش است. ادراک فرد از خود تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می­گیرد که فعالیت بدنی و شرکت در ورزش سازمان یافته یکی ازین عوامل است (34).

در جامعه­ای که اهمیت زیادی برای موفقیت در فعالیت­های ورزشی قائل هستند، طبیعی است که تصور شود خودپنداره به میزان زیادی افزایش خواهدیافت. یک خود پنداره منفی می­تواند آثار مخربی بر تمام جنبه­های زندگی فرد داشته باشد. مربیان و والدین باید نحوه به­کارگیری فعالیت­های حرکتی کودکان و نوجوانان را که باعث تشکیل خودپنداره­های مثبت و باثبات می­شوند، مشخص کنند (51).

خودپنداره جسمانی شامل نحوه نگرش فرد نسبت به خود است و هم شامل شیوه­ای است که فرد توسط آن بدن خود را ادراک می­کند و نگرش فرد را نسبت به ابعاد بدنی، توانایی­ها  و مهارت­های بدنی­اش نشان می­دهد. از طرفی بالیدگی در شکل­دهی خودپنداره فرد نقش بسزایی دارد (51 و 78). افراد نوجوان در سنین متنوعی به مرحله نوجوانی وارد می شوند و به وضعیت بالیدگی می­رسند. بالیدگی به عنوان فرایندی از بالیده شدن یا پیشروی به طرف وضعیت بالیده تعریف می­شود. لذا در یک گروه از کودکان با جنس و سن تقویمی همانند، در سن زیستی یا سطح بالیدگی زیست شناختی کسب شده، پراکندگی وجود دارد (65). رشد خودپنداره، یک جنبه مسلط در کودکی و نوجوانی است و اغلب تحت تاثیر سطح بالیدگی قرار می­گیرد (مثلا تاخیر یا پیشرفت در بالیدگی). در این سنین از یک طرف رشد اجتماعی، شخصی و عاطفی و از طرف دیگر نیز جابجایی زمانی بالیدگی (تاخیر یا پیشرفت) وجود دارد که این جابجایی میتواند بر رشد خودپنداره کودک اثر بگذارد (51).

تغییرات جسمانی که در طی بلوغ در دختران رخ می­دهد (22% افزایش توده چربی) با افزایش توده عضلانی یا بافت اسکلتی همراه نیست (78)، از این رو با توجه به تغییرات در اندازه، شکل و ترکیب بدنی، شرکت در فعالیت بدنی کاهش می­یابد. بنابراین تغییرات جسمانی زمان بلوغ و بالیدگی زودرس دختران نوجوان ممکن است به طور مستقیم روی توانایی دختران برای شرکت در فعالیت جسمانی تاثیر داشته باشد. به عنوان مثال، رشد سینه ممکن است به طور مستقیم، شرکت در فعالیت جسمانی خودانگیخته را به دلیل نیاز به لباس مناسب کاهش دهد (28).

از طرفی نوجوانی به عنوان دوره خطر کاهش فعالیت بدنی به ویژه بین دختران نوجوان  زودرس[1] شناخته شده است و این کاهش فعالیت کاهش خودارزشمندی جسمانی را نیز در پی دارد (54). تغییر در انگیزه، نگرش نسبت به عملکرد و تغییر در تصویر بدنی در خلال دوره نوجوانی ممکن است از عوامل تاثیرگذار بر کاهش فعالیت باشد (78).

منابع زیادی این کاهش را در دختران نوجوان مشخص کرده­اند و نشان داده­اند که درصد شرکت در فعالیت بدنی از %58 در سن 11-12 سالگی، به %41 در سن 13-15 سالگی کاهش می­یابد، این افت در فعالیت بدنی همزمان با بلوغ است که معمولا در سن 12-13 سالگی اتفاق می­افتد (26).

مطالعات انجام شده نشان می دهد که ورزش هم در درازمدت و هم در کوتاه مدت، تقویت روانی و بهبود تغییرات نورولوژیک در قشرکودکان، نوجوانان، بزرگسالان و حتی سالخوردگان را به همراه دارد. از طرفی آمادگی جسمانی وسیله ای ساده، کم هزینه و قابل دسترس برای همگان ازجمله نوجوانان است (34).

یکی از این مداخلات موثر ومهم اثر فعالیت بدنی روی خودپنداره است چراکه خودپنداره جنبه مهمی از رشد عاطفی فرد است. تحرک و فعالیت جسمانی تسهیل کننده­های مهمی برای خودپنداره مثبت محسوب می­شوند (69،  90 و 98). اگرچه تحرک تنها یک روش تسریع­کننده رشد خودپنداره است اما برای نوجوانان از اهمیت خاصی برخوردار است (51) . به ویژه این تاثیر را می­توان در دختران با بالیدگی زودرس مشاهده کرد چراکه دختران با بالیدگی زودرس در مقایسه با همسالانشان از سطوح فعالیت بدنی و خودادراکی پایینی برخوردارند (28، 29 و 41).

مطالعه روی بررسی خودپنداره در طول نوجوانی تا حدودی پراکنده است و شواهد اندکی درباره بلوغ و فعالیت جسمانی در دختران نوجوان وجود دارد و همچنین در برخی مطالعات مقدار مداخله کم بوده­است (39 و 98).

از این­رو آگاهی از تاثیرات برنامه­های مداخله­ای باعث توسعه نظریه­های رفتاری و متعاقبا باعث ایجاد برنامه­های موثر برای پیشرفت سلامتی خواهد شد (90 و 98). نتایج نشان می­دهد که مداخلات در محیط مدرسه می­تواند به طور مثبت روی خودپنداره دانش آموزان تاثیر بگذارد اما در برخی مطالعات مقدار مداخله کم بوده است (35 و 92).

کمبود شواهدی راجع به اثر فعالیت بدنی روی خودپنداره جسمانی دختران با بالیدگی­های متفاوت به­طور متمایز، و همچنین کم بودن مقدار مداخلات پیشین، نیاز به تحقیق بیشتر را برای کارهای مداخله ای روی خودادراکی و خودپنداره جسمانی را مشخص می­کند. بنابراین با درنظر گرفتن ویژگی­های نوجوانی و اینکه بالیدگی در سنین حساسی صورت می­گیرد و همچنین با توجه به اینکه این تحقیق روی نوجوانان کم تحرک دختر انجام خواهدشد، محقق در پی پاسخ به این سوال است که آیا برنامه تمرینی آمادگی جسمانی اثرات متفاوتی بر خودپنداره جسمانی دختران نوجوان کم تحرک زودرس و دیررس دارد؟

از این رو این تحقیق در نظر دارد که پیامدهای یک دوره 8 هفته­ای تمرینات آمادگی جسمانی را برخودپنداره جسمانی نوجوانان دختری که از نظر بالیدگی دیررس و زودرس هستند، بسنجد و نحوه تاثیر این تمرینات را بر آن­ها بررسی و مقایسه کند.

3-1- ضرورت

آگاهی از تاثیرات برنامه­های مداخله ای باعث توسعه نظریه­های رفتاری و متعاقبا باعث ایجاد برنامه­های موثر برای پیشرفت سلامتی خواهد شد. این نتایج نشان می­دهد که مداخلات در محیط مدرسه می تواند به­طور مثبت روی خودپنداره دانش آموزان تاثیر بگذارد (35).

همچنین، دختران در سن بلوغ خودارزشی پایین­تری دارند و لزوم برنامه­هایی برای افزایش فعالیت بدنی در میان دختران نوجوانی که نارضایتی نسبت به بدنشان را در مدت بلوغ تجربه می­کنند، مشهود است، بنابراین با توجه به اینکه برخی تحقیقات ذکر شده نشان داده­اند خودپنداره­ی جسمانی دختران در سن بلوغ کمتر است، ضرورت برنامه­های فعالیت بدنی برای این گروه، محسوس­تر است (28، 25 و 41).

از طرفی نیز اگرچه راهبردهایی برای افزایش فعالیت بدنی در حال گسترش هستند اما میزان تاثیرات برای مداخله کم هستند و مداخله­های موثر به طور گسترده به کار گرفته نمی­شود (41).

در نتیجه کمبود شواهدی راجع به اثر فعالیت بدنی روی خودپنداره جسمانی دختران با بالیدگی­های متفاوت به­طور متمایز، و همچنین کم بودن مقدار مداخلات پیشین، و نیز باتوجه به کمتر بودن خودپنداره جسمانی دختران نوجوان در سنین بلوغ، لزوم برنامه­هایی برای نیاز به تحقیق بیشتر را برای کارهای مداخله ای روی خودادراکی و خودپنداره جسمانی را مشخص می­کند. ازین رو این تحقیق در نظر دارد پیامدهای یک دوره تمرین آمادگی جسمانی را در نوجوانان دختری که از نظر بالیدگی دیررس یا زودرس هستند بسنجد و نحوه تاثیر این تمرینات را بر آن­ها بررسی و مقایسه کند.

[1]. Early adolescent girls

[1]. Self- concept