۱-۱- تعریف مسئله و تبیین موضوع

تنوع و تکثر ادیان و مذاهب در جهان ما به گونه‌ای است که نمی‌توان یک دین را مرکز توجه قرار داد و سایر ادیان را نادیده گرفت. امروزه ارتباطات به گونه‌ای است که پیروان ادیان را وا داشته است تا به یکدیگر توجه کنند. با ظهور تجددگرایی در الهیات پژوهشی و پیشرفت فناوری و مسئله جهانی‌شدن، تکثرگرایی دینی به صورت یکی از عرصه‌های مهم فلسفه دین درآمده است. مسئله‌ای که ابتدا از جانب فیلسوفان غرب و در نهایت نماینده‌ی برجسته آن‌ها جان هیک مطرح شد. باید گفت چون ما با تکثرات فراوانی در جهان مواجهیم، تبیین این مسئله برای پژوهشگران عرصه‌ی دین از اهمیت شایانی برخوردار است و از آنجا كه هر دینداری به دین خود پایبند است و ادیان دیگر را نسبت به دین خود ناقص می‌شمارد، نظرگاه‌ها و دلایل زیادی برای موضوع یاد شده بیان گردیده و ذهن متفكران ایرانی معاصر را نیز به خود مشغول داشته است و آنان با اعتقاد به كثرت‌گرایی یا وحدت متعالی ادیان اصول و مبانی دیدگاه خود را رواج داده و طرفداران پر شماری یافتند.

این دیدگاه‌ها در چهارچوب تعریف‌های گوناگونی در میان نواندیشان مسلمان مطرح شده است. از جمله‌ی آن‌ها دکتر سروش به عنوان نظریه پرداز ومتفکری نوگرا، بر این باور است که کثرتی که در عالم با آن مواجهیم حادثه‌ای طبیعی و نا زدودنی است و با هدایت‌گری خداوند و سعادت جویی آدمیان ملائمت دارد. از جانب دیگر دکتر نصر به عنوان نظریه‌پرداز سنت‌گرا در موضعی مقابل اما در عین حال شبیه، بر این باور است که سر چشمه‌ی ادیان، یک مبدأ الهی است و همه تجلّی یک حقیقت‌اند و تنها در ظاهر با هم تفاوت هایی دارند و در نتیجه ادیان دارای وحدت متعالی هستند.

هدف اصلی این نوشتار پاسخ به این سئوال است که با وجود تفاوت دو دیدگاه یاد شده آیا می‌توان نقاط مشترکی در آنها یافت؟

۱-۲- ضرورت تحقیق و هدف

در جامعه‌ی دینی ما چالش‌هایی وجود دارد كه با ریشه‌یابی آن‌ها به این نكته پی می‌بریم كه مشكل اساسی در عدم توفیق جوامع دینی برای رفع مشكلاتشان به واسطه معرفتی است كه آن‌ها نسبت به پدیده دین دارند. بدین ترتیب مباحث معرفت‌شناسی دینی از جمله كثرت‌گرایی دینی كه نظریه ایست هم دین‌شناسانه و هم معرف‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دین‌داران و نظریه وحدت متعالی ادیان که تمامی ادیان را به مثابه‌ی راه‌های پر فراز و نشیبی می‌داند که سرانجام انسان را به قله وحدت و کامیابی می‌رسانند. در جوامع دینی معاصر از اهمیتی دو چندان برخوردار شده است.

در میان متفكران ایرانی تكثرگرایی را در نیمه دوم قرن 20 ابتدا محمدحسین میمندی نژاد مطرح کرد اما رواج و گسترش جدی‌تر این نظریه در ایران با ترجمه كتاب‌های «فلسفه دین» و «مباحث پلورالیزم دینی» جان‌هیك و تألیف «صراط‌های مستقیم» عبدالكریم سروش صورت گرفت و طرفداران زیادی پیدا نموده و گفتمان‌ها و كتب زیادی در تأیید و نقد آن بیان و نگاشته شد. این متفكران در طرح مباحث خود از مبانی فلسفی به ویژه مبانی فلسفی غربی بسیار بهره برده‌اند. از سوی دیگر سنت‌گرایان که در مقابله با تجدد‌گرایی بر آمدند عهده‌دار شرح و بیان حکمت خالده‌اند که در بطن ادیان گوناگون و در پس صور متکثر سنت‌های متفاوت جهان قرار دارد. «وحدت متعالی ادیان» که نام نخستین اثر “شوان” است حاکی از پلورالیسم خاص این دیدگاه است. دکتر نصر نیز به عنوان یک فیلسوف سنت‌گرا مهم‌ترین چالش فراروی اسلام را از یک سو سکولاریسم و از سوی دیگر چالش تنوع ادیان و پلورالیزم دینی می‌داند و از آنجا که در قلب منظومه‌ی فکری نصر، عرفان و تصوف اسلامی قرار دارد، مبانی و دلایل او بر وحدت متعالی ادیان برگرفته از عرفان نظری و تفکر صوفیانه است.

۱-۳- پرسش ‌های اساسی تحقیق

• مبانی و محتوا و نتایج نظریه تکثرگرایی دکتر سروش چیست؟

2- مبانی و محتوا و نتایج نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر چیست؟

3- این دو نظریه در مبانی و محتوا و نتایج، چه اختلافات و نقاط مشترکی دارند؟

۱-٤- فرضیه‌ها و پاسخ‌های احتمالی تحقیق

۱- به طور كلی طراحان پلورالیزم معتقدند كه هدف از طرح پلورالیزم، جلوگیری از جنگ و نزاع انسان‌ها است. بنا به گفته‌ی سروش «كثرت‌گرایی دینی نظریه‌ای است معرفت‌شناسانه و دین‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دینداران و این كثرت نازدودنی و نارفتنی است و حادثه‌ ای طبیعی و مقتضای ادراك آدمیان است»[2]

هدف این نظریه؛ امكان مشروعیت فهم‌های دیگر به غیر از فهم رایج و قرائت رسمی است، او معتقد است که کثرت نازدودنی ادیان مسئله‌ای طبیعی است و با هدایت‌گری خداوند، تمام ادیان از حقانیت یکسانی برخوردارند. مبانی معرفتی دکتر سروش ابتدا در چهارچوب فلسفی کانت شکل می‌گیرد و بعدها تحت تأثیر هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر، تجربه‌گرایی دینی شلایر ماخر، پرسپکتویسم نیچه و بهره‌گیری از عارفان قرار می‌گیرد.

۲- از دیدگاه سنت‌گرایان براساس نظریه وحدت متعالی ادیان اثبات برتری یک دین نسبت به ادیان دیگری بلاموضوع است؛ چرا که همه‌ی ادیان از منبع واحدی سرچشمه می‌گیرند پس با تکیه بر آن می‌توان به تساهل و تفاهم در میان ادیان رسید و دیگر این‌که به واسطه این نظریه می‌توان تفاوت‌های صوری و همگرایی ذاتی میان ادیان را درک کرد. وی در نظریه وحدت متعالی ادیان بر این باور است که همه ادیان تجلی یک دین واحد هستند و ما یک دین بیشتر نداریم با این بیان، او اولاً باطن ادیان را یكی می داند؛ هر چند ظاهر آنها با هم ناسازگار باشند؛ دوم، حكمت باطنی و جاودان را امری مشترك در میان ادیان می‌بیند كه توان ایجاد سازگاری میان ادیان را دارد؛ و سوم آن‌كه همة ادیان بزرگ را دارای ریشه‌ای الهی می‌داند. چهارچوب فکری دکتر نصر در ابتدا با الهام از ای.کی. کواماراسوامی، بورکهارت و خصوصاً فریتهوف شوان بر مبنای فلسفه جاویدان شکل می‌گیرد و سپس تحت تاثیر عرفان نظری و صوف اسلامی به ویژه عرفان ابن‌عربی و مولوی قرار گرفته، با بهره‌گیری از فیلسوفان اسلامی چون شیخ اشراق و ملاصدرا مبانی نظریه‌ی خود را پایه‌ریزی می‌کند.

۳- با توجه به اینکه نظریه سروش و نصر هر دو قرائتی جداگانه از کثرت‌گرایی‌اند، اما آنچه قابل ملاحظه است نتیجه و هدف آن‌ها است. گرچه هردو در مبانی و محتوا با یکدیگر اختلاف‌ نظر دارند، اما در نتیجه و هدف به یکدیگر نزدیک می‌شوند و باید گفت هرچند به دشواری می‌توان اشتراکاتی را در میان آن‌ها یافت، اما در مقام مقایسه بزرگ‌ترین وجه تشابه دغدغه‌ی فکری ایشان برای اثبات حقانیت ادیان و رستگاری پیروان آن‌ها است و استفاده‌ی سروش از مبانی تجربه‌گرایانه و اعتقادش به انسانی‌بودن آموزه‌ها و تفاوت‌های ادیان و لزوم جرح وتعدیل آن‌ها و در مقابل، الهی و آسمانی دانستن تمام آموزه‌های ادیان مختلف و جایز ندانستن دستکاری آنها از نظر نصر بارزترین وجه اختلاف این دو متفکر است.

[1] ر.ک : لگنهاوزن ، محمد ، اسلام و کثرت گرایی دینی، صص 34-35

[2]. سروش، عبدالکریم، صراط‌های مستقیم، ص2.

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

موجود است