به‌منظور کاهش هزینه حمل‌ونقل، به‌ویژه هزینه‌های جابه‌جایی کالا در بنادر و همچنین با توجه به اقتصاد مقیاس، یکپارچه کردن جریان حمل کالا بخصوص از طرق کانتینریزه کردن اهمیت ویژه‌ای یافته است. به همین جهت یکپارچه‌سازی فعالیت‌های حمل‌ونقل و استفاده از لجستیک حمل کالا از مبدأ تا مقصد ضرورت حمل‌ونقل چندوجهی مطرح می‌شود. بنا به تعریف اجلاس توسعه تجارت سازمان ملل (آنکتاد) حمل‌ونقل چندوجهی[1] عبارت است از: حمل‌ونقل کالا با استفاده از حداقل دو شیوه مختلف حمل‌ونقل از یک مبدأ تا یک مقصد و از طریق یک یا چند مسیر بینابینی تحت شرایط یک بارنامه که مسئولیت کل جریان تحت اختیار یک نفر یا یک شرکت حمل‌ونقل می‌باشد. در بحث ورود به این سیستم اپراتورهای حمل‌ونقل جهت ادغام با یکدیگر وارد فعالیت می‌شوند که بر اساس تعریف آنکتاد اپراتورهای حمل‌ونقل چندوجهی کسی است که از طرف خود و یا به‌عنوان نماینده دیگری قرارداد حمل‌ونقل چندوجهی را به‌عنوان یک کارفرما امضا می‌کند و از طریق افرادی که در حمل‌ونقل فعالیت دارند اقدام به حمل کالا می‌کند و تمام مسئولیت این قرارداد از مبدأ تا مقصد را بر عهده دارد.

شکل اولیه ترکیب حالت‌های مختلف حمل‌ونقل به دوران رم باستان باز می‌گردد جایی که در آن اسب‌ها و حمل‌کننده‌های بار، شکلی اولیه از حالت‌های تغییر پذیر حمل‌ونقل محسوب می شدند. تلاش برای معرفی یک چهارچوب قانونی مناسب جهت عملیات حمل‌ونقل چندوجهی در سال 1910 با اصطلاح بین‌المللی حمل کننده‌های کالا آغاز شد، در طول این مدت، حمل‌ونقل به‌عنوان یک صنعت که بر اساس عملیات تک وجهی و قراردادی اداره می‌شد، در نظر گرفته شده است؛ اما معرفی این نوع سیستم تا به وجود آمدن مقیاسی بزرگ‌تر همچون کانتینرازسیون در سال 1970 پابرجا ماند که در آن موقع حمل‌ونقل چندوجهی جایگاه مهمی را در صنعت حمل‌ونقل به دست آورد. با توجه به اهمیت موضوع مورد بحث و اهمیت یافتن سیستم حمل‌ونقل چندوجهی در جهان، کشورهای توسعه یافته و بنادر بزرگ جهان جهت بقا

 در بازار رقابتی عرضه و تقاضا پذیرای این سیستم بوده‌اند در نتیجه این بنادر همراه با رشد تجارت کانتینری خود را منطبق با این سیستم کرده‌اند.

یکی از اهداف مهم بنادر و سیستم حمل‌ونقل، حرکت آن‌ها به سمت کاهش هزینه‌های بندری، ورود به بازار رقابتی بین‌المللی و بهبود در عملکردهای بندری می‌باشند که در این صورت ضرورت سیستم‌های نوین لجستیکی مانند حمل‌ونقل چندوجهی اهمیت می‌یابد. با توجه به فواید ذاتی این سیستم، به‌وضوح می‌توان دانست که سیستم حمل‌ونقل چندوجهی این پتانسیل را دارا می‌باشد که بتواند فواید تجاری بسیاری را برای کشتیرانی‌ها و متصدیان حمل‌ونقل فراهم کند. این سیستم یکپارچه حمل‌ونقل باعث به وجود آمدن رقابت، انعطاف پذیری، کنترل هزینه و خدمات یک مرحله‌ای می‌شود.

عملکرد بنادر را می‌توان در دو بعد مالی و عملیاتی مورد سنجش قرار داد. در مجموعه شاخص‌های عملکرد بندری دو موضوع همیشه مورد توجه بنادر کشتیرانی می‌باشد: در اول داده‌هایی که برای تعیین وضعیت بندر استفاده می‌کنند و دوم داده‌های که برای برنامه ریزی و استراتژی‌های خود در آینده مورد استفاده خود قرار می‌دهند. پس می‌بایست انتظار رود بنادر جهت ارتقا عملکرد خود پذیرای این نوع سیستم حمل‌ونقل لجستیکی باشد.

در حال حاضر اصلی‌ترین بندر ترانزیتی جمهوری اسلامی ایران، بندر شهید رجایی از این نوع سیستم بی‌بهره مانده است و باعث می‌شود سالیانه از ترانزیت میلیون‌ها کانتینر بی‌بهره بماند. این بندر با قرار گیری در موقعیت جغرافیایی ممتاز و قرار گیری در مسیر تردد کشتی‌های قاره پیما و با دارا بودن تجهیزات تخلیه و بارگیری کانتینری، وجود راه آهن در آن می‌تواند بهترین گزینه جهت ورود حمل‌ونقل چندوجهی به آن باشد. در حال حاضر می‌توان گفت تمامی حمل‌ونقل کالا در این بندر به‌وسیله حمل‌ونقل سنتی صورت می‌گیرد و پایانه‌های ریلی در آن جهت حمل کالا توسعه نیافتند و بیشترین حمل کالا به‌وسیله جاده صورت می‌گیرد در حالی که در سیستم حمل‌ونقل چندوجهی اصلی‌ترین شیوه بعد از دریا بر اساس حمل‌ونقل ریلی می‌باشد. در نتیجه یکی از فواید ورود این سیستم در این بندر باعث ارتقا زیر ساختارهای بندری می‌شود.

1-2            بیان مسئله

سیستم حمل‌ونقل چندوجهی در اکثر کشورهای پیشرفته در حال توسعه و تجهیز می‌باشند تا با بالا بردن انعطاف‌پذیری سیستم حمل‌ونقل پاسخگوی نیازهای حمل‌ونقل زمینی و دریایی باشد بدین منظور بنادر مستلزم ساخت زیربناها و سرمایه گذاری‌های عظیم و پذیرای سیستم‌های نوین حمل‌ونقل جهانی باشد. کشورهای در حال توسعه، در حال حاضر عمدتاً از سیستم حمل‌ونقل سنتی پیروی می‌کنند و این خود باعث عدم هماهنگی در برنامه‌های حمل‌ونقل کالا و باعث افزایش هزینه می‌شود.

عوامل متعددی باعث شده که حمل‌ونقل چندوجهی در کشور آن طور که شایسته است، شکل نگیرد. در این خصوص کافی است به رتبه بندی کشورها بر اساس عملکرد شاخص‌های لجستیکی[2] نگاهی انداخته شود، این شاخص نشان دهنده میزان سهولت مبادلات کالا در میان کشور می‌باشد. ایران در سال 2010 دارای رتبه 103 بوده است و این رتبه در سال 2012 تغییر یافته است (The World Bank, 2014) و حکایت از وضعیتی نامطلوب در بین کشورهای جهان دارد. در چنین شرایطی حمل‌ونقل چندوجهی نتوانسته جایگاه خود را به دست آورد. زیر ساخت‌های ریلی کشور در وضعیت نامساعدی قرار دارد منجر شده است نظم اقتصاد در بین شیوه‌های مختلف حمل‌ونقل برهم زده شود، به‌گونه‌ای که در مسافت‌های طولانی که بایستی ریل حرف اول را بزند، همچنان جاده در اولویت اول است.

اما این سؤال مطرح می‌شود که چه چیز باعث بروز این مسئله شده؟ در کشورهای در حال توسعه بیشتر سرمایه گذاری‌ها متمرکز بر فعالیت‌های بندر بوده است اما نیاز به سرمایه فراتر از احتیاجات کنونی می‌رود و در کلیه شیوه‌های حمل‌ونقل داخلی طرح می‌شود. به علت اینکه این کشورها در جریان حمل‌ونقل فعالیت محدودی دارند، فاقد کنترل جریان حمل‌ونقل می‌باشند. علت پایین بودن نیاز به حمل‌ونقل چندوجهی کانتینری به کیفیت ساخت زیربنایی و تجهیزات وسیله حمل کننده مربوط می‌شود. شبکه‌های جاده‌ای و راه آهن کشورهای در حال توسعه اغلب توانایی لازم برای تحمل بارهای محوری وسایل نقلیه‌ای را که حامل کانتینرهایی با محموله زیاد می‌باشند را ندارند. از این رو آیا بنادر کشتیرانی ما آمادگی پذیرش سیستم حمل‌ونقل چندوجهی را دارا می‌باشد؟ چه مشکلاتی برای ورود این سیستم در بنادر وجود دارد؟ چگونه این سیستم را می‌بایست در بندر پیاده سازی کرد؟ مسئله اصلی تحقیق حاضر، تأثیر سیستم حمل‌ونقل چندوجهی در عملکرد بندر شهید رجایی می‌باشد که در واقع یک سیستم بسیار مهم و ضروری جهت تسهیل و بهبود نظام حمل‌ونقل با بکار گیری از بیشترین ظرفیت بندر است که بیشتر بنادر دنیا در حال حاضر از این سیستم بهره گرفته‌اند. سپس شناسایی عوامل مؤثر در این سیستم و ارزیابی تأثیر آن‌ها در بهبود یک سیستم مؤثر حمل و چندوجهی است زیرا یا ورود یک سیستم حمل‌ونقل چندوجهی کارا و مؤثر در بندر باعث افزایش رقابت تجاری در منطقه می‌شود و این باعث رشد ترانزیتی و به طبع آن رشد بنادر همگام با فنّاوری دنیا می‌شود و به‌منظور کاهش هزینه حمل‌ونقل به‌ویژه هزینه‌های جابه‌جایی کالا در بنادر و همچنین با توجه به اقتصاد مقیاس یکپارچه کردن جریان حمل کالا به‌خصوص از طریق کانتینریزه کردن اهمیت ویژه‌ای یافته است.

حال این سؤال پیش می‌آید چرا در بین بنادر موجود در کشور پهناور ایران، بندر شهید رجایی مورد مطالعه قرار گرفته است؟ در جواب این پرسش، مجتمع بندری شهید رجایی، با برخورداری از  موقعیت منحصربه‌فرد جغرافیایی در نزدیک‌ترین نقطه به تنگه هرمز و دهانه ورودی خلیج‌فارس مهم‌ترین دروازه واردات و صادرات جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.

از طرف دیگر با بررسی‌های انجام داده‌شده در پیشینه تحقیقی مبحث حمل‌ونقل چندوجهی در منابع داخلی، تعداد کمی از پژوهشگران به‌خصوص در داخل کشور، به بررسی عوامل اثرگذار حمل‌ونقل چندوجهی در بنادر پرداخته‌اند؛ بنابراین، ایجاب می‌کند که این پژوهش جهت استفاده از این سیستم در بنادر مهم تجاری کشور انجام شود.

لذا این مطالعه به دنبال این است که با توجه به رشد سریع حمل‌ونقل چندوجهی در دنیا، بندر شهید رجایی در سیستم حمل‌ونقل چندوجهی در چه جایگاهی قرار دارد و آیا با بهبود نظام و توسعه این سیستم می‌توان تسهیل جریان را در این بندر افزایش داد. به همین خاطر و نظر به اهمیت این موضوع ضروری است تا مدلی با توجه به ماهیت بندر مورد مطالعه برای دستیابی به سیستم حمل‌ونقل چندوجهی مورد بررسی قرار گیرد؛ لذا با توجه به فقدان این سیستم در بندر شهید رجایی، مطالعه اصلی این تحقیق بررسی نظام سیستم حمل‌ونقل چندوجهی و تأثیرگذاری آن بر عملکرد بندر مورد مطالعه می‌باشد و همچنین تأثیر گذاری هر یک از مؤلفه‌ها بر روی سیستم حمل‌ونقل چندوجهی سنجیده می‌شود. سپس این مسائل با بیان فرضیاتی، در قالب الگویی جامع و با روشی نظام‌مند مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

[1] Intermodalism

[2] Logistics Performance Index