در چند دهه اخیر مسأله رشد جمعیت جهان که قسمت عمده آن مربوط به کشورهای در حال توسعه از جمله ایران می­باشد، توجه محافل مختلف ملی و بین­المللی را به خود جلب کرده است. اگر چه در سال­های اخیر بحث­های متعددی در مورد كاهش رشد جمعیت در كشور صورت گرفته اما كماكان سالانه نزدیك به یك میلیون نفر به جمعیت كشور اضافه می­شود. برنامه­های تنظیم خانواده و تحدید موالید اگر به گونه­ای مؤثر و کارآمد پیاده شود، آثار بسیار مثبتی در جامعه بر جای می­نهد که از آن جمله: 1- تأمین بهداشت و سلامت مادر و کودک 2- کاهش مرگ­ومیر مادران 3- کمک به تحقق توسعه همه جانبه و پایدار 4- تضمین حقوق و آزادی­های زن­ و مرد در خانواده می­توان اشاره نمود (تقوی، 11:1382).

   بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت، تنظیم خانواده مشتمل بر اقداماتی است که افراد و زوج­ها را یاری می‌دهد، تا از داشتن فرزند ناخواسته جلوگیری کنند، فاصله بین فرزندان خود را تنظیم نمایند، زمان تولد فرزندان را با سن و شرایط دیگر خود تطبیق دهند، و آگاهانه در مورد تعداد فرزندان خود تصمیم بگیرند، خدماتی که این نیات را میسر می­سازد، مشتمل است بر آموزش و مشاوره در مورد تنظیم خانواده، تأمین وسایل جلوگیری از حاملگی، کمک به کسانی که دچار ناباروری هستند و آموزش پدران و مادران در مورد خانواده و فرزندان (زنجانی و دیگران، 129:1389).

آگاهی از افزایش سریع جمعیت به عنوان نوعی خطر جهانی برای بشر در نیمه دوم قرن بیستم شناخته شد. رشد بی­رویه و بدون برنامه­ریزی جمعیت، در بسیاری از موارد موجب کمبود منابع مورد نیاز و در نتیجه بروز تنش و جنگ، بین جوامع انسانی گذشته است. جوامع پرجمعیت با مشکلات عدیده­ای از جمله فقر، بیماری، شکاف بالای طبقاتی، بیکاری و غیره مواجه است که تهدیدی برای ثبات جامعه می­باشد. کشورهای پیشرفته با به کارگیری برنامه­های تنظیم خانواده و کنترل معقول رشد جمعیت خود، توانسته­اند بر بسیاری از عوارض جمعیت فایق آمده و از مزایای آن نیز بهره لازم را برگیرند. برنامه تنظیم خانواده در ایران قبل از انقلاب بر طبق سیاست­های سازمان بهداشت جهانی در زمینه جمعیت کشورهای جهان سوم به اجرا درآمد. پس از انقلاب با توجه به دیدگاه­های منفی که در مورد برنامه­ها و طرح­های رژیم گذشته وجود داشت، برنامه کنترل جمعیت و تنظیم خانواده، به طور موقت منتفی گشت و در طول کمتر از 10 سال (68-59) رشد جمعیت به مرحله خطرآفرینی رسید. و با پایان گرفتن جنگ در سال 1368 سیاست­هایی برای کنترل جمعیت و تنظیم خانواده از سوی سازمان­ها و وزارت خانه­های مربوط به مرحله اجرا گذاشته شد (فروزانفر، 1379 به نقل از پارسا، 7:1384).

با تلاشی که برای کنترل جمعیت از طرف سازمان­ها، کلینیک­ها و مراکز بهداشتی صورت گرفت نرخ رشد جمعیت کشور از 8/3 درصد درسال 1365 که یکی از بالاترین نرخ رشد جمعیت در جهان بوده است به 8/1 درصد در سال 1375 کاهش یافت (تقوی، 1382). این افزایش، بیشتر به همان جمعیت متولد شده در سال­های آغازین انقلاب اسلامی برمی­گردد که اکنون وارد سن باروری شده­اند. استفاده از روش­های پیشگیری از بارداری از عوامل موثر در کنترل رشد جمعیت در دهه اخیر بوده است و افزایش درصد پوشش واجدین شرایط رو به سمت روش­های مطمئن به عنوان یکی از عوامل مهم در ارزیابی برنامه­های تنظیم خانواده است (جهانفر، 50:1377). نرخ رشد جمعیت در سال 1390 به حدود 3/1 درصد رسیده است (مرکز آمار ایران، 1392).

1- 2- بیان مسئله:

کشور ما جزء مناطقی از جهان می­باشد که از چهار هزار سال قبل مسئله شهرنشینی در آن مطرح بوده و از رشد سریعی برخوردار بوده

 است. لذا جهت تعدیل و هماهنگی محورهای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور و تامین سلامت جسمی- روانی و اجتماعی تمام اقشار جامعه به ویژه مادران و کودکان که جزء قشر آسیب­پذیر جامعه هستند، بایستی برنامه­ریزی و تنظیم خانواده وجود داشته باشد. اگر زنان جوان به اطلاعات صحیح در مورد روش­های جلوگیری از بارداری­های ناخواسته دست پیدا کنند می­توان از ضربه­های عاطفی و هزینه­های مربوط به این بارداری­ها جلوگیری به عمل آورد.

در ایران برنامه­های تنظیم خانواده بر اساس قوانین دینی و حمایت مراجع مذهبی به مرحله اجرا رسیده است. قابلیت تغییرپذیری و انطباق قوانین اسلامی با مسائل اجتماعی موضوع بسیار مهمی در پیشرفت و موفقیت برنامه­های تنظیم خانواده در کشور است. بر اساس آمار موجود درصد بالایی از زنانی که تمایل به بارداری نداشته­اند و یا خواستار تعویق زمان بارداری بوده­اند از وسایل جلوگیری استفاده نکرده­اند (کتابی، 1387).

در کشوری مانند ایران که حرکت به سمت توسعه را تجربه می­کند و به شدت نیازمند پس­انداز یعنی تولید بیش از مصرف است، با توجه به محدودیت منبع اصلی تولید یعنی ذخایر طبیعی، ارقام میلیونی رشد جمعیت مانع بزرگی بر سر راه توسعه است. چنین وضعیتی اتخاذ تدابیری اساسی جهت برنامه­های تنظیم خانواده و کنترل موالید را در ایران ضروری می­نماید. در این ارتباط آن­چه که بیش از هر چیزی اهمیت می­یابد مسئله زمان است. بر پایه تحقیقات صورت گرفته چنان چه برنامه­های تنظیم خانواده به گونه­ای عمل کند که تا  باروری به سطح جایگزینی، میزان تجدید نسل خالص یک، برسد رشد جمعیت در حدود سال 1440 خورشیدی متوقف می­شود و امکانات گسترده­ای که صرف جمعیت افزوده می­گردد به بالاترین سطح زندگی افراد تخصیص یابد. بر این اساس گفته می­شود که در ایران هم چنان باید به اجرای برنامه­های تنظیم خانواده پرداخت، چرا كه تنظیم خانواده بر روی 2 فرزند یا حتی 3 فرزند و نیز فاصله گذاری مطلوب نیاز به تنظیم خانواده دارد (حسینی، 1390).

بر اساس آمارهای جهانی، علی رغم این که میزان استفاده از روش­های پیشگیری از بارداری در زنان واجد شرایط تنظیم خانواده از 30 درصد در سال1960 به62 درصد در سال 1997 افزایش یافت. هنوز حدود 150 میلیون نفر زن در جهان که تمایل به محدود کردن فرزندان خود دارند از روش­های موثر بر پیشگیری از بارداری استفاده نمی­کنند که بیشترین علت آن شک به روش­های جلوگیری از بارداری، ترس از عوارض جانبی، کیفیت پایین سرویس­های بهداشتی کشورهای مربوطه، باورها و نگرش­های منفی می­باشد (جهانفر، 56:1377). استفاده از روش­های جلوگیری و این که از چه روشی استفاده می‌شود به عوامل مختلفی همچون سن، تحصیلات، تعداد فرزندان و میزان دسترسی به روش­های مختلف بستگی دارد (حسینی، 1390). در کشورهای در حال توسعه بیشترین روش مورد استفاده توبکتومی است که حدود 33 درصد موارد را تشکیل می­دهد. حدود 40 درصد افراد پس از یکسال استفاده از یک روش جلوگیری از بارداری روش خود را تغییر می­دهند که دو دلیل عمده آن یکی حاملگی ناخواسته و دلیل دیگر تهدید سلامتی فرد می­باشد. میزان شکست این روش­ها از 30 درصد در سال برای روش­های واژینال (دیافراگم، ژل) تا کمتر از یک درصد برای ضدبارداری­های تزریقی، کاشتنی و آیودی می­باشد (شیروانی و دیگران، 1386). بنابراین با استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری مطمئن و موثر می­توان میزان رشد بی­رویه جمعیت را کنترل کرد.

با توجه به این که استفاده از وسایل جلوگیری از بارداری، رفتاری عقلانی- اجتماعی است ویژگی‌های فردی و اجتماعی زوجین، اصلی­ترین نقش را در فرایند استفاده و انتخاب روش­های جلوگیری از بارداری ایفا می­کند.

1- 3- اهمیت و ارزش تحقیق:

اهمیت بنیادین هر پژوهش این است که منجر به بضاعت علمی گردد (ساعی،1384: 77). جستجو و بررسی زمانی انجام می‌گیرد که انسان در مقابل یک ابهام، نگرانی، سختی و… قرار دارد و برای فهم این موارد و نهایتاً یافتن راهی جهت خلاصی یا تخفیف آن‌ها، اقدام به بررسی یا جستجو می‌کند (ایمان، 1388: 9).

تغییرات خانواده در زندگی روزمره بازتاب یافته و در این میان دخالت­های دین و دولت هم موثر بوده و روان شناسان، علمای علوم تربیتی، مورخان و جامعه شناسان نیز به آن توجه کرده­اند که حاصل آن اصلاح نظام مفهومی در شناسایی تحولات اجتماعی ایران بوده است (آزاد ارمکی و دیگران، 31:1384).

علی­رغم مباحث مقطعی که درباره دامنه واقعیت خطر افزایش جمعیت به عمل آمده و علی­رغم جبهه گیری­هایی در مورد راه و روش مواجهه با این خطر بروز کرده، لزوم رسیدن به یك رشد جمعیت متناسب و پایدار به عنوان یک اصل عمده از طرف اکثریت ملت­های جهان مورد قبول قرار گرفته است. از مهم­ترین اهداف برنامه­های تنظیم خانواده در بسیاری از کشورها کاهش بارداری­های ناخواسته می‌باشد. تحقق این امر از طریق دسترسی آسان به وسایل جلوگیری از بارداری، علی­رغم آموز­ش­های لازم و استفاده دقیق از آن­ها وجود دارد. همواره سرویس­های تنظیم خانواده به وسیله جلوگیری از بارداری­های ناخواسته به حفظ و حراست از منابع ملی و سرمایه­های کشور کمک موثری می­نماید.

خدمات تنظیم خانواده در 15 سال اخیر یکی از اصلی­ترین اجزای خدمات بهداشتی اولیه را تشکیل داده و با برخورداری از حمایت سیاسی و ساختار مناسب اجرایی، موفقیت چشم­گیری را در زمینه کنترل موالید و ارتقای بهداشت باروری کسب نموده­ است (شهیدزاده و دیگران، 2:1382). خدمات تنظیم خانواده در ایران یکی از حجیم­ترین خدمات ارائه شده به جامعه است. نزدیک به 4 میلیون زن واجد شرایط تنظیم خانواده به طور مرتب از آن بهره می­برند و در صورت وجود مشکلی در این فرایند، پیامدهای وسیعی پدید خواهد آمد. به همین دلیل ضروری است که کیفیت ارائه خدمات تنظیم خانواده به طور مداوم ارزیابی و در صورت لزوم تصحیح گردد (حسن­پور و دیگران، 34:1385). اگرچه تجربه فعالیت­ها و خدمات تنظیم خانواده در ایران مثبت و اثربخش بوده است؛ اما علی­رغم کاهش رشد جمعیت در ایران، به علت میزان باروری بالای کشور در دهه 1980، در آینده نزدیک، کشور دچار افزایش جمعیت خواهد شد. به علاوه نسبت بالای حاملگی­های ناخواسته در ایران به عنوان زنگ خطری به حساب می­آید (نخعی و میراحمدزاده[1]، 194:2005).

اما علی­رغم همه این­ها آنچه در این خصوص مورد سوال است این است که آیا انتخاب نوع روش و وسیله جلوگیری از بارداری بر اساس شناخت زنان از وسایل جلوگیری از بارداری می­باشد؟ هم­چنین گرایش به برنامه‌های تنظیم خانواده ناشی از تغییر در طرز تفکر و افزایش بنیادی آگاهی زوجین می‌باشد یا انتخابی آگاهانه و موقتی است؟ دیگر این که چه تعداد افراد با توجه به شرایطی که دارند روش مناسب برای جلوگیری از بارداری را برگزیده­اند؟ با توجه به نکاتی که در بالا مطرح شد این مطالعه فرصتی فراهم می­کند تا عوامل اجتماعی (سن، تحصیلات، تفاوت سنی زوجین و…)، عوامل اقتصادی (شغل، میزان درآمد و…) و عوامل فرهنگی (ترجیح جنسی، ارزش­های دینی، رسانه­های جمعی و…) را بر روی برنامه­های تنظیم خانواده و رفتار باروری بسنجیم و تاثیر زوجین را در تصمیم‌گیری در مورد اندازه خانواده و استفاده از وسایل جلوگیری مورد سنجش قرار دهیم که به لحاظ علمی باعث گسترش و تعیین الگوی روابط مورد مطالعه شود. و به لحاظ عملی (کاربردی) به برنامه‌ریزان و سیاست­گذاران در امر خانواده و بالاخص تنظیم خانواده کمک شایان نماید تا با توجه به فرهنگ حاکم بر منطقه برنامه­ریزی خاصی را ارائه نماید که در جهت هماهنگی با تمایلات و ارزش­های فرهنگی آنان باشد و باعث توجه بیشتر پژوهش­های اجتماعی گردد.

1- 4- اهداف تحقیق

بر مبنای تعریف، هدف عبارت است از نتایج مورد استفاده­ای که فعالیت ما به سوی آن­ها جریان پیدا می­کند (طالب، 59:1380). و منظور از هدف نقطه­ای است که قصد وصول به آنجا را داریم و طبعاً اینک از آن نقطه فاصله داریم (همان: 59).

اهداف تحقیقات اجتماعی به منظور روشن­سازی دلایل انجام طرح­های تحقیقات در رابطه با موضوع مورد بررسی بیان می­شود. هر تحقیقی اهداف کلی و جزئی برای خود مد نظر قرار می­دهد. در این تحقیق:

1- 4- 1- هدف کلی:

هدف کلی این تحقیق بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی مرتبط با تمایل زوجین به برنامه‌های تنظیم خانواده در شهرستان آران و بیدگل در سال 1393 می‌باشد.

1- 4- 2- هدف جزئی:

– بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با تمایل زوجین به برنامه­های تنظیم خانواده در شهرستان آران و بیدگل

– بررسی عوامل اقتصادی مرتبط با تمایل زوجین به برنامه­های تنظیم خانواده در شهرستان آران و بیدگل

– بررسی عوامل فرهنگی مرتبط با تمایل زوجین به برنامه­های تنظیم خانواده در شهرستان آران و بیدگل