بحران‌های شهری جزء لاینفک بحث مدیریت شهری است و این موضوع در کلان‌شهرها شکل بسیار پیچیده‌تری به خود می‌گیرد، با توجه به جمعیت زیاد و روبه رشد کلان‌شهر اصفهان و استقرار آن در زون سنندج- سیرجان، وقوع یک زلزله بزرگ یا سایر بلایای طبیعی و انسانی بسیار حائز اهمیت خواهد بود. بنابراین لازم است که به طور جدی به مدیریت بحران برای کاهش آثار بحران‌ها  و مقابله با اثرات منفی آن‌ها توجه شود.خسارات ناشی از انواع بحران‌ها اغلب بیشتر بخش‌های یک شهر را در بر می‌گیرد ویکی از عناصری که بیشتر آسیب‌پذیر است و دچار خسارت می‌شود ساختمان‌ها است. یکی از ابعاد برنامه‌ریزی و مدیریت بحران به مقاوم‌سازی و بهینه‌سازی ساختمان‌ها می‌پردازد.لذا با توجه به اهمیت ساختمان‌های سازمان‌های مورد مطالعه که متولیان  بحران در شهرها هستند و نقشی کلیدی در بحران‌ها دارند مصون ماندن آن‌ها در برابر خسارت‌های ناشی از بحران‌ها بسیار مهم به نظر می‌رسد در نتیجه باید با رعایت اصول معماری و شهرسازی در ساخت و ساز آن‌ها طول عمر این ساختمان‌ها را بیشتر و آسیب‌پذیری‌شان را کاهش داد چرا که در صورت آسیب‌دیدگی علاوه بر اینکه عملکردشان را از دست خواهند داد نظام مدیریتی شهر نیز فلج خواهد شد .

اهداف اصلی این پژوهش ارزیابی میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران شهر اصفهان در هنگام وقوع بحران و ارائه راهکارهایی جهت کاهش آسیب‌پذیری واحدهای مورد مطالعه در جهت انجام وظیفه در قبل، حین و بعد از بحران است.این پژوهش از نظر هدف کاربردی – توسعه‌ای و از نظر روش اسنادی، توصیفی – تحلیلی و میدانی است.. ابزار تجزیه تحلیل در این پژوهش نیز استفاده از مدل ها و روش‌های آماری در زمینه تحلیل آسیب‌پذیری با استفاده از نرم‌افزارهای آماری و گرافیکی مانند  Spssو Excel و استفاده از نرم‌افزارهای Expert choice ,GIS برای تحلیل داده‌ها است. همچنین با استفاده از مدل مرکز میانه پراکنش فضایی موقعیت ساختمان‌های سازمان‌های مورد مطالعه نشان داده شده است. در ادامه نیز با استفاده از مدل (Swot)  راهبردهایی جهت کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌های مورد مطالعه ارائه نمود ه ایم. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از بین ساختمان‌های مراکز بهداشتی و درمانی، بیمارستان زهرای زینبیه با وزن 053/0بیش‌ترین میزان آسیب‌پذیری و بیمارستان الزهرا با وزن 028/0کمترین میزان آسیب‌پذیری را به خود اختصاص داده‌اند.و از میان مراکز آتش‌نشانی ایستگاه شماره 2 با وزن 055/0 آسیب‌پذیرترین ایستگاه آتش‌نشانی و ایستگاه شماره12با وزن035/0 کمترین آسیب‌پذیری را دارا است. از میان بقیة سازمان‌ها  نیز ساختمان خدمات شهری شهرداری منطقه 11 با وزن 019/0 با آسیب‌پذیری بسیار کم، رتبه اول را از نظر کمترین میزان آسیب‌پذیری و ساختمان هلال‌احمر شهرستان با وزن113/0 بیش‌ترین میزان آسیب‌پذیری را دارا می‌باشند.

واژه‌های کلیدی : برنامه‌ریزی،سازمان‌های متولی بحران، شهر اصفهان، مدیریت بحران شهری

 فهرست مطالب

 

 

عنوان

صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- شرح و بیان مسأله پژوهشی.. 2

1-2- اهمیت و ارزش تحقیق.. 3

1-3- اهداف تحقیق.. 3

1-4 -فرضیه‌ها و سؤال‌های پژوهش… 3

1-4-1-سؤال‌های پژوهش… 3

1-4-2-فرضیه‌های پژوهش… 4

1-5- پیشینه پژوهش… 4

1-6- روش تحقیق.. 5

1-7- مشکلات و محدودیت‌های پژوهش… 6

1- 8-کاربرد نتایج پژوهش… 6

 فصل دوم : مفاهیم،مبانی نظری وروش ها

2-1-  تعاریف و مفاهیم. 8

2-1-1-  ارزیابی.. 8

2-1-2-  برنامه ریزی.. 8

2-1-3-  بحران. 8

2-1-4-  انواع بحران. 9

2-1-5-  انواع بحران به لحاظ منشأ و خاستگاه حادثه. 9

2-1- 6- سطوح بحران. 10

2-1- 7- مدیریت بحران. 10

2-1- 8-  تعریف بحران و مدیریت بحران. 11

2-1-9-  اهداف مدیریت بحران. 14

2-1-10-  مراحل مدیریت بحران. 14

2-1-11-  ویژگی‌های مدیریت بحران. 15

   2-1-12- سطوح مختلف مدیریت بحران…. 15

2-1-13- سازمان‌های متولی بحران. 16

2-1-14-  تعریف و تحلیل آسیب‌پذیری.. 16

2-1- 15-  مشخصات زمین.. 16

2-1-16-  تعریف ساختمان. 17

 

 

عنوان

صفحه

2-1- 17-  نوع مصالح.. 17

2-1- 18-  خواص فیزیکی مصالح ساختمانی.. 17

2-1- 19-  تعریف و مفهوم پی.. 17

2-1- 20- اسکلت ساختمان. 19

2-1- 21-  تیر و ستون و انواع آن. 19

2-1- 22-  دیوار 20

2-1- 23-  تعریف سقف و انواع آن. 22

2-1- 24- سقف در ساختمان‌های فلزی.. 23

2-1- 25- سقف در ساختمان‌های صنعتی.. 23

2-1- 26- نما 23

2-1- 27-  تعریف و مفهوم پله. 23

2-1- 28-  درها 25

2-1- 29-  ارتفاع و تعداد طبقات.. 25

2-1- 30-  عمر بنا 26

2-1- 31- کیفیت بنا 26

2-1- 32-  عرض معابر مجاور 26

2-1- 33-  سیستم های گرمایشی.. 27

2-1- 34-  انواع ساختمان از لحاظ مصالح مصرفی.. 27

2-1-  35-  طبقه‌بندی مصالح.. 28

2-1- 36-  ویژگی‌های بنا – سازه 29

2-1- 37-  انواع ساختمان‌ها 29

2-1- 38-  سیستم های مقاوم در برابر نیروهای جانبی ساختمان. 30

2-1- 39-  انواع ساختمان. 31

2-1- 40-  تحصیلات.. 33

2-2-  دیدگاه‌ها و مبانی نظری.. 34

2-2-1-  مصالح اسکلت و دیوار 34

2-2-2- سقف.. 35

2-2-3-  نمای ساختمان. 36

2-2-4- محدودیت ارتفاع ساختمان و طبقات آن. 37

2-2- 5-وضعیت ارتباطی و دسترسی.. 37

2-2- 6- عرض معابر. 38

 

 

عنوان

صفحه

2-2- 7- عرض معابر مجاور 39

2-2- 8- درجه محصوریت.. 39

2-2-9- سرانة فضا برای هر نفر. 40

2-2-10- اصول کلی برای طرح سازه‌های مقاوم در برابر زلزله. 40

2-2- 11-  دسته‌بندی ساختمان‌ها از نظر ترافیک (ترافیک جمعیت) 40

2-2- 12- گروه‌بندی ساختمان‌ها بر حسب شکل.. 41

2-2- 13-  تقسیم‌بندی ساختمان‌ها به لحاظ اهمیت.. 41

2-2- 14-  دیدگاه‌ها و الگوهای واکنش در برابر مدیریت بحران. 42

2-2- 15-  نظریات مکاتب مختلف در رابطه با مدیریت بحران. 43

2-2- 16-  دیدگاه‌های مدیریت بحران. 44

2-2- 17- رویکردهای مدیریت بحران. 45

2-2- 18-  تجارب برنامه‌ریزی و مدیریت بحران در کشورهای مختلف جهان و ایران. 46

2-3- روش‌ها و تکنیک ها 49

2-3- 1-  معرفی تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) 49

2-3- 2- روش تحلیل SWOT. 51

2-3-3-  شاخص پراکندگی در اطراف مرکز میانه. 52

فصل سوم: معرفی محدوده مورد مطالعه

3-1- ویژگی‌های طبیعی شهر اصفهان. 54

3-1-1-  موقع جغرافیایی، حدود و وسعت شهر اصفهان. 54

3-1-2-  شرایط اکولوژیک شهر اصفهان. 56

   3-1-3-  ناهمواری (توپوگرافی). 56

3-1- 4-  وضعیت عمومی زمین‌شناسی عمومی منطقة اصفهان. 57

3- 1- 5-  بررسی کلیات زمین‌شناسی اصفهان. 57

3-1- 6-  لرزه‌خیزی گستره اصفهان. 58

3-1- 7-  خطر لرزه‌خیزی شهر اصفهان. 59

3-1- 8-  خاک… 59

3-1-9-  ویژگی‌های آب و هوایی.. 60

3-1- 10- اقلیم شهر اصفهان. 60

3-2-  ویژگی‌های انسانی.. 63

3-2- 1-  جغرافیای تاریخی اصفهان(علل وجودی شهر اصفهان) 63

3-2-2- پیشینة تاریخی شهر اصفهان. 64

 

 

عنوان

صفحه

3-2-3- ویژگی‌های جمعیتی شهر اصفهان. 68

3-2- 4-  عوامل شکل‌گیری ساختار شهری اصفهان. 69

3-2- 5-  مناطق شهرداری اصفهان. 70

فصل چهارم : تحلیل داده های پژوهش

 

 

 

4-1- بررسی وضعیت ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران شهر اصفهان از نظرشاخص های مورد مطالعه  73

4-2-  تحلیل سلسله مراتبی (AHP) ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران شهر اصفهان. 83

4-2-1-  بررسی وضعیت آسیب‌پذیری ساختمان‌های شهرداری‌های شهر اصفهان. 84

4-2-2-  بررسی وضعیت آسیب‌پذیری ساختمان‌های سازمان‌های هلال‌احمر، بهزیستی، کمیته امداد، فرمانداری و ساختمان اداری آتش‌نشانی شهر اصفهان. 85

4-2-3-  بررسی وضعیت ساختمان‌های شرکت مخابرات شهر اصفهان. 86

4-2- 4-  بررسی وضعیت ساختمان‌های شرکت گاز، شرکت آب و فاضلاب و شرکت توزیع برق شهر اصفهان  87

4-2- 5-  بررسی وضعیت ساختمان‌های مراکز آتش‌نشانی شهر اصفهان. 88

4-2-6-  بررسی وضعیت ساختمان‌های مراکز بهداشتی و درمانی شهر اصفهان. 90

4-3- تحلیل SWOT ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران شهر اصفهان. 92

  4-3-1-  گام نخست : عوامل داخلی مؤثر بر کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌های سازمان‌های متولی   

    بحران شهر اصفهان.. 92

4-3-2-  گام دوم : عوامل خارجی مؤثر بر کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران شهر اصفهان  94

4-3-3-  تحلیل عوامل داخلی و خارجی.. 95

4-3-4-  تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها با استفاده از ماتریسSWOT. 97

4-4-  شاخص پراکندگی در اطراف مرکز میانه. 99

4- 5-  شعاع عملکردی ایستگاه‌های آتش‌نشانی شهر اصفهان. 101

4-6-  شعاع عملکردی مراکز بهداشتی درمانی شهر اصفهان. 102

فصل پنجم:: جمع بندی،نتیجه گیری وارائه پیشنهادات

5-1- جمع‌بندی فصول. 104

5-2- سؤالات و بررسی فرضیات.. 104

5-2- 1- سؤال اول. 104

5-2- 2- سؤال دوم. 104

5-2-3- فرضیة اول. 105

 

 

عنوان

صفحه

5-2- 4- فرضیة دوم. 105

5-3- مشکلات و نارسایی‌ها 106

5-4- پیشنهادات و راهبردها 106

    منابع ومأخذ….. 113

شرح و بیان مسأله پژوهشی

در طلیعه قرن بیست و یکم، جهان شاهد بلایای عظیمی است که حوادث طبیعی و غیرطبیعی به وجود آورده  است (شایان فر،۱۳۹۱: ۴۴ ) . استقرار فلات ایران بر روی پهنة پر حادثة کره زمین،از جمله،کمربند زلزله آلپ هیمالیا، منطقه کوه زایی، برخورداری از اقلیم گرم و خشک، تنوع توپوگرافی و شرایط طبیعی ناهمگون و  همچنین تغییرات و تحولات اجتماعی و اقتصادی پر شتاب دهه‌های اخیر، نظیر شهرنشینی، دگرگونی در ساختار اقتصادی و تکنولوژیک و قرار گرفتن در دوران گذار اقتصادی، در مجموع شرایطی را به وجود آورده است که وقوع انواع بحران‌های محیطی و انسانی اجتناب‌ناپذیر است.

پراکنش شهرها در نقاط آسیب‌پذیر، عدم رعایت قوانین و ضوابط فنی و مهندسی در دهه‌های گذشته،بافت کهنه و فرسوده اغلب شهرها، وجود ساختمان‌ها و ابنیه های کم دوام و وجود جریان‌های سیلابی در برخی شهرها، از جمله معضلات مهمی است که در صورت وقوع بحران‌هایی نظیر زلزله و سیل، دامنه آن را تشدید نموده و عمق و وسعت فاجعه را مضاعف تر نیز می‌کند(سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، ۱۳۸۵: ۳).

با توجه به تمرکز زیاد جمعیت، فعالیت‌ها و سرمایه‌ها در شهرها و به ویژه کلان‌شهرها با  وقوع یکی از بحران‌های طبیعی و انسانی و بالأخص بحران‌های طبیعی تلفات جانی و مالی زیادی به بار خواهد آمد( آدم پور، ۱۳۸۷: ۴ ) .              

• شهر به عنوان یك ارگانیسم زنده دارای عناصر مختلف از جمله طبیعی و انسانی با عملکردهای متفاوت و در ارتباط متقابل باهم است. تا زمانی كه این عناصر هر یك در راستای وظایف خود عمل كنند، این اکوسیستم زنده به بقا و پویایی خود ادامه می‌دهد.گاهی بر اثر سیر نظام طبیعی یا دخالت‌های بشر ممکن است عملكرد عناصر مختل شده و از شرایط طبیعی و متعادل خارج شوند و شرایطی ر ا به وجود آورند كه ما آ ن ر ا به وقوع حوادث غیرمترقبه اعم از طبیعی و انسانی می‌شناسیم. این حوادث نتیجتاً به ایجاد شرایط بحرانی در منطقه و بروز مشكلات و مختل شدن روند عادی زندگی می‌انجامد(محمود زاده،1385: 5).

 لذا یکی از اساسی‌ترین اقدامات جهت کاهش تلفات ناشی از وقوع بحران‌ها ” مدیریت بحران” است. ساختمان‌های اداری خصوصاً اداراتی که مدیریت، سازمان‌دهی، امور نجات، انبارداری، اسکان و نگهداری آسیب دیدگان را به عهده‌دارند، در اثر آسیب دیدن علاوه براین که خود عملکردشان را به عنوان یک واحد با وظایف تعریف‌شده از دست خواهند داد در واقع نظام مدیریتی شهر نیز آسیب‌دیده و فلج خواهد شد و این خود باعث به تعویق افتادن عملیات عادی‌سازی پس از بحران شده و خسارات را دوچندان خواهد  کرد ( آدم پور، 1387: 4 ) .              

 لذا می‌بایست دارای استانداردهای معماری و شهرسازی باشند تا در مواقع بروز خطرات و حوادث غیرمترقبه احتمال آسیب‌دیدگی آن‌ها کاهش یابد. سازمان‌های مورد مطالعه ازجمله : بهزیستی، هلال‌احمر، کمیته امداد، بسیج، فرمانداری، دادگستری،مراکز بهداشتی درمانی، شهرداری‌ها، مراکز نظامی و انتظامی و آتش‌نشانی، شرکت مخابرات، شرکت آب و فاضلاب، شرکت توزیع برق، شرکت گاز در مواقع بحران به عنوان مراکز فرماندهی و نهادهای مدیریتی و برخی دیگر از مراکز وظایف اطلاع‌رسانی و ارتباط با سازمان‌ها را بر عهده‌دارند.در نتیجه با توجه به عملکرد و وظایف هر سازمان توجه به استانداردهای معماری و شهرسازی، مقاوم‌سازی، بهینه‌سازی و ایمن‌سازی امری مهم و انکارناپذیر است. بنابراین با توجه به نقش کلیدی این سازمان‌ها در مواقع بحران و از سوی دیگر اینکه می‌توانند مأمنی برای آسیب دیدگان و درماندگان باشند باید دارای محیطی امن و مطمئن با ساختاری قوی و مقاومت بالا و آسیب‌پذیری کم باشد تا بتوانند در مواقع وقوع بحران و پس از آن به خوبی ایفای نقش کنند و عملکردهای خوبی از خود نشان بدهند. از طرف دیگر با شناخت میزان آسیب‌پذیری این ساختمان‌ها در زمان وقوع بحران می‌توان تدابیری را جهت کاهش و جلوگیری از وقوع خسارات جانی و مالی در نظر گرفت (یوسفی،۱۳۸۸: ۴).

بحران‌های شهری جزء لاینفک بحث مدیریت شهری است و این موضوع در کلان‌شهرها شکل بسیار پیچیده‌تری به خود می‌گیرد. و به دلیل پیچیدگی سازمان اجتماعی و پیچیدگی‌های ناشی از ساختار فنی کلان‌شهرها بحث مدیریت بحران شهری در کلان‌شهرها متفاوت از شهرهای کوچک‌تر است.و با توجه به کلان‌شهر بودن اصفهان و جمعیت زیاد و روبه رشد این شهر و قرار گرفتن در زون سنندج- سیرجان، وقوع یک زلزله بزرگ یا سایر بلایای طبیعی و انسانی بسیار حائز اهمیت خواهد بود و این امر لزوم توجه و پژوهش بیشتر در مورد  بررسی وضعیت ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران در شهر اصفهان را نشان می‌دهد.

 1-2- اهمیت و ارزش تحقیق

 با توجه به وقوع بحران‌های انسانی و طبیعی متعدد در شهرها و کلان‌شهرهای دنیا به ویژه در جهان  سوم، لازم است که به طور جدی به مدیریت بحران برای کاهش آثار بحران‌ها  و مقابله با اثرات منفی آن‌ها توجه شود.خسارات ناشی از انواع بحران‌ها اغلب بیشتر بخش‌های یک شهر را در بر می‌گیرد ویکی از عناصری که بیشتر آسیب‌پذیر است و دچار خسارت می‌شود ساختمان‌ها است. یکی از ابعاد برنامه‌ریزی و مدیریت بحران به مقاوم‌سازی و بهینه‌سازی ساختمان‌ها می‌پردازد. لذا با توجه به اهمیت ساختمان‌های سازمان‌های  مورد مطالعه که متولیان بحران در شهرها هستند و نقشی کلیدی در بحران‌ها دارند مصون ماندن آن‌ها در برابر خسارت‌های ناشی از بحران‌ها بسیار مهم به نظر می‌رسد در نتیجه باید با رعایت اصول معماری و شهرسازی در ساخت‌وساز آن‌ها طول عمر این ساختمان‌ها را بیشتر و آسیب‌پذیری‌شان را کاهش داد. اهمیت پژوهش حاضر در این است که با برداشت‌های میدانی و فعالیت‌های تحقیقاتی درصدد ارائة پیشنهادات بسیار منطقی در جهت کاهش بحران در شهر اصفهان است.از یافته‌های این پژوهش می‌توان برای ساماندهی و مکان‌یابی صحیح سازمان‌های متولی بحران  و استفاده از مصالح باکیفیت بالا و آسیب‌پذیری کم در ساختمان‌های این سازمان‌ها به منظور کاهش آسیب‌پذیری در هنگام وقوع بحران‌ها بهره برد. لازم به ذکر است که تاکنون در شهر اصفهان مطالعه‌ای در خصوص ارزیابی وضعیت ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران به منظور برنامه‌ریزی و مدیریت بحران صورت نگرفته است.

1-3- اهداف تحقیق

این پژوهش در راستای اهداف زیر تدوین شده است:

– ارزیابی میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران در شهر اصفهان به هنگام وقوع بحران

-ارائة راهکارهایی جهت کاهش آسیب‌پذیری واحدهای مورد مطالعه در هنگام وقوع بحران

1-4-    فرضیه‌ها و سؤال‌های پژوهش

مهم‌ترین سؤال‌ها وفرضیه های انجام این پژوهش عبارت‌اند از:

1-4-1-  سؤال‌های پژوهش

– نقش ساختمان‌های سازمان‌های متولی بحران در مواقع بروز بحران چیست؟