:

امروزه مروری بر چهره کنونی بافت­های قدیمی و مسائل و مشکلات آنها، جلوگیری از گسترش
بی رویه شهرها و استفاده از ظرفیت­های بالقوه در بافت درون شهرها، لزوم توجه به بافت­های فرسوده و بهسازی ونوسازی آنها را مشخص می­کند.

نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده بدون توجه به نیازها و خواسته های شهروندان ساکن در آنجا طرح های موفقی نخواهند بود. اگر هدف ما از بهسازی و نوسازی واقعاً برگرداندن روح زندگی به آنها و توجه به شخصیت انسانی ساکنان آنها می­باشد، نباید مشارکت ساکنان در این فرآیند نادیده گرفته شود. مشارکت به مفهومی که امروزه کم و بیش متداول است، در زندگی جوامع ا­نسانی پدیده­ای جدیدی محسوب می شود. در این مفهوم، مشارکت عبارت است از دخالت دا­وطلبا­نه، آ­گا­ها­نه و همه­جانبه مردم در همه امور سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که هریک به نوعی با زندگی مردم سر و کار دارد. چنین مشارکتی ا­نسا­ن­ها را برای زندگی خودشان توانمند می­سازد و در آنها نسبت به دستا­ورد­های توسعه، احساس مالکیت ایجاد می­کند؛ و در ضمن از آنجا که انسان به تنهایی دارای توانایی­های محدودی است، مشارکت گرو­­هی در امور برای رفع محدودیت لازم است. این شیوه مشارکت در امور شهری بسیار مفید است.

مشارکت مردم نقش بسزایی در توسعه دارد. برای جلب مشارکت مردم در طرح های توسعه باید نظام برنامه­­ریزی غیرمتمرکز ایجاد کرد. به بیان دیگر، تنها در صورت مشارکت مردم است که برنامه­ها و اقدامات توسعه بر اساس نیازهای واقعی مردم پی ریزی خواهد شد؛ و چون به وسیله خود مردم طراحی شده است، پایدار خواهد ماند. از طرف دیگر مشارکت مردم در روند توسعه، آنان را توانمند خواهد ساخت تا مسائل و مشکلات خود را بیابند، برای مشکلات برنامه­ریزی کنند و در اجرای برنامه سهیم شوند و بعد، خود آن را ارزش­یابی کنند.

برای ارائه دستورالعمل جامع درجهت احیاء بافت­های قدیمی و فرسوده باید نظریاتی که بیشترین کارایی را دارند، مورد توجه قرار گیرند. درحال حاضر کامل­ترین و جدید ترین نظریه برای توسعه و احیاء شهرها، نظریه توسعه پایدار می­باشد. با توجه به این نکته و مزیت حضور و مشارکت ساکنان در بهسازی و نوسازی بافت­های فرسوده در بخش مبانی نظری سعی شده از مکاتب و نظریاتی استفاده شود که در آنها مشارکت، توانمندسازی اجتماعات محلی و ساکنان، رشد از درون بافت و استفاده از پتانسیل­ها و ظرفیت­های بالقوه درون بافت در جهت بهبود وضعیت بافت، جزء اهداف اصلی و در راستای توسعه پایدار باشند.

1-1- بیان مسأله

مشارکت شهروندان در جامعه مدرن، توجه زیادی را در دهه های اخیر به خود جلب کرده است. بحث مشارکت از دیدگاه های مختلفی نظیر: توسعه پایدار و مشارکت، مشارکت به عنوان کنشی اجتماعی و مشارکت به عنوان سرمایه اجتماعی مطرح است که در شرایط ایران با سوء تعبیر های گسترده ای رو به رو است. مشارکت (مردم) در شهرسازی نیز در مراحل برنامه ریزی، تهیه طرح، اجرای طرح، مدیریت و اداره شهری و به اشکال مختلفی چون: مشارکت در تصمیم گیری و مدیریت، مشارکت در تامین مالی هزینه انجام طرح ها، مشارکت در تامین نیروی انسانی و مشارکت در منافع مطرح است. تجارب طرح های شهری موفق در دنیا حاکی از بکار گیری بجا و موثر حداکثر مشارکت مردم در مواجهه با مسائل چند وجهی است. احیای بافت های کهن شهرها نیز متناسب با تحولات نظام های شهری و شیوه های برنامه ریزی لازمه حیات و پویایی شهرهاست. در ایران علیرغم تلاش های متعدد صورت گرفته در بازگرداندن حیات و پویایی به بافت های کهن شهری و در قالب طرح های نوسازی، بهسازی، ساماندهی و … از یک طرف و پژوهش ها و تحقیقات علمی متعدد از طرف دیگر، بخش اعظمی از بافت های قدیمی شهرها هنوز دچار فرسودگی است. این بافت ها از یک سو از طیف گسترده مشکلات کالبدی، عملکردی، ترافیکی و زیست محیطی رنج می برند و از سوی دیگر مهمترین پتانسیل شهرها برای استفاده از زمین، تقویت بار فرهنگی و هویت شهری و محله ای و همچنین با استقرار در مرکز شهر به عنوان  قلب تپنده اقتصادی شهر محسوب می شوند. محله آب انبارنو شهر ساری با سطحی حدود 24 هکتار كه 18 درصد از سطح بافت كهن شهر ساری را در بر می گیرد،  به عنوان بخشی از بافت قدیم شهر ساری از مشکلات موجود در بافت های کهن رنج می برد. این در حالی است که این محله با برخورداری از المان ها و عناصر ارزشمند تاریخی، استقرار در مرکز شهر و انسجام محله ای

 زمینه خوبی برای برنامه ریزی و تصمیم گیری های شهری است. به نحوی که می توان از پتانسیل ها و نقاط قوت خود بافت در جهت پویایی آن بهره برد. آنچه در این پژوهش مد نظر است امکان سنجی مشارکت ساکنین محلی است که نهایتاً منجر به تدوین الگویی راهبردی – مشارکتی برای تجدید حیات محله می شود.

2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

 اهداف اساسی ساماندهی بافت قدیم شهرها به طور کلی و محله آب انبارنو شهر ساری به عنوان یکی از محلات قدیمی شهر ساری، توسعه محیط زندگی برای ساکنان آن است و در قالب اهداف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیستمی قابل طرح است. که بدون درگیری و مشارکت همه جانبه ساکنان امکانپذیر نیست. اگر چنانچه در ساماندهی بافت های قدیمی ارزش های اقتصادی به تنهایی مدنظر باشد، این اقدام زمینه ساز شهرسازی تعویضی می شود. از این رو در احیای بافت های تاریخی شهرها ضرورت فرهنگی، اجتماعی و سیستمی  باید مدنظر باشد. به طوری که در حقیقت در احیای بافت های تاریخی شهرها، حفظ یکپارچگی و کلیت شهر و حفظ ارزش های فرهنگی و برانگیختن انگیزه های اجتماعی ساکنان به عنوان سرمایه های اجتماعی یکی از مهمترین ضرورت هاست.

1-2-1- ضرورت اجتماعی و فرهنگی احیای بافت قدیم

بافت تاریخی محله آب انبارنو علاوه بر اینکه واجد ارزش های نادر زیباشناختی و تداوم خاطرات جمعی و هویت بخش شهر است محل سکونت بخشی از شهروندان است. اما این بافت به همان اندازه که ارزشمند و گرانبهاست در مقابل سوانح و بلایای طبیعی که بیشتر مناطق شهری را تهدید می کند، ناپایدار و آسیب پذیر است. همچنین جزیی از سرمایه های فرهنگی ماست و حکم اندوخته های متراکم را دارد که گنجینه ای از خاطرات اجتماعی و شیوه های برنامه ریزی و زندگی گذشتگان ما را در بر گرفته است.

2-2-1- ضرورت اقتصادی احیای بافت قدیم

از آنجا که بافت قدیم شهر در بخش مرکزی شهر واقع است و بازار شهر را در پیرامون خود دارد، در مجموعه شهر امتیاز و موقعیت مکانی بسیار خوبی دارد. بر این اساس امتیاز های اقتصادی این بافت به شرح ذیل است:

– سهولت دسترسی به تمام نقاط شهر و خدمات رسانی تسهیلات شهری از مرکز

– وجود زمینه های رشد صنعت توریسم از طریق صنایع دستی و کوچک بومی

– وجود توان بالقوه مناسب برای توسعه مسکونی

– دارا بودن امکانات و تاسیسات هر چند اندک در مقایسه با زمین های بکر حاشیه شهر

– وجود پتانسیل توسعه درونی (زمین های بایر، ساختمانهای مخروبه ، ارتفاع کم ساختمان ها و…)

3-2-1- ضرورت سیستمی احیای بافت قدیم

ساماندهی محله آب انبارنو بدون نگرشی همه جانبه در ساماندهی فضایی و بدون هماهنگی با ارکان و عناصر پیرامون، پایدار نخواهد بود. بافت محله به صورت زنجیره وار با فعالیت ها و عملکردهای بافت کل شهر دمساز است. نظام سلسله مراتب عملکردی در احیای بافت باید در نظر گرفته شود.

4-2-1- ضرورت زیست محیطی احیای بافت قدیم

بافت های کهن شهری پیش از هر چیز مسکن و ماوای انسان های ساکن در آن است. توقع ساکن شدن انسان در محیطی که فاقد استانداردهای زندگی شهری و بی انطباق با نیازهای امروزی است، دور از معیار عدالت اجتماعی است. خودخواهی است که به خاطر سلایق جهانگردان و عده ای که مجبور به زندگی در این فضاها نیستند، بافت های کهن را به دید موزه نگاه کرده و از هر گونه اقدام برای مداخله دوری نمود. هم زمان وجود آثاری از روزگاران پیشین، به خصوص در شرایط بحرانی گم شده نسل امروز، بسیار حائز اهمیت بوده و از بین بردن آنها با هیچ معیاری عقلایی نیست.

3-1- پیشینه تحقیق

1-3-1- پیشینه نظری

بحث الگوهای راهبردی و مشارکتی و مباحث مربوط به احیاء و باززنده سازی بافت های کهن شهری در مطالعات متعددی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته که به شرح ذیل به نتایج این پژوهش ها اشاره می شود:

  علیرضا علوی تبار در کتاب خود با ریشه یابی مفهوم مشارکت و تعریف آن به عنوان کنشی اجتماعی، که در آن مشارکت افراد در امور اجتماعی را تابعی از مجموعه عوامل درونی (انگیزه های درونی)، بیرونی (هنجارهای جامعه)، ویژگی های فردی، امکانات و شرایط لازم و وضعیت نهادی و قانونی جامعه می داند، به تحلیل موضوع پرداخته است.

  هادی سعیدی رضوانی به راهنمایی دکتر سید محسن حبیبی، موضوع شهرسازی مشارکتی و عملیاتی کردن آن در شرایط ایران را مورد بررسی قرار داده است. در این پژوهش وی پس از بررسی و نقد نظریه های جهانی مشارکت و جمع بندی آن به انگاره ای تلفیقی جهت ارزیابی و تبیین شرایط ایران دست یافته که در این انگاره، مفهوم مشارکت در قالب دسته بندی سه گانه ای با عناوین مشارکت شعاری، مشارکت محدود و مشارکت واقعی ارائه شده و نهایتاً اینطور نتیجه گرفتند که شهرسازی ایران در مواردی که داعیه مشارکتی بودن دارد کاملاً منطبق با شرایط مشارکت شعاری است و هنوز با اولین مراحل مشارکت واقعی فاصله زیادی دارد.

 حسین فلاح به راهنمایی دکتر منصور فلامکی و با موضوع: “باززنده سازی و احیاء بافت های تاریخی در فضاهای شهری امروز ” و در جهت تبیین رویکرد و یا رویکردهایی برای رویارویی با مسئله فضاهای از دست رفته پدیدار در بافت های شهری امروز و بخصوص بافت قدیم شهرها، به ارائه تئوری ها و یک نمونه عملی (بافت پیرامون مسجد جامع کرمان) می پردازد و نهایتاً باززنده سازی این محدوده از بافت قدیم شهر به صورت ایجاد یک مرکز شهری و یک مرکز فرهنگی به منظور بهره مندی از ساختار کهن بافت و عناصر بزرگ شهرسازانه (بازار، مسجد جامع و میدان)، توسعه کم هزینه در زمینه های اجتماعی و معماری و در جهت حس تداوم ساختار شهر و حس مکان، هم در زمینه های تاریخی و هم در زمینه های فضایی را مورد تاکید قرار می دهد.

2-3-1- پیشینه عملی

کوچه مروی در محله عودلاجان شهر تهران که از مقابل شمس العماره در خیابان ناصر خسرو تا پامنار ادامه دارد یکی از گذرهای ارزشمند و تاریخی است. این گذر بر اساس طرح تفصیلی مصوب باید تا 12 متر تعریض گردد. طرح ویژه کوچه مروی و بافت پیرامونی به این منظور تهیه شده است که هم ارزش های فضایی و تاریخی و اجتماعی این گذر را حفاظت کند و از طریق ساماندهی کف و بدنه ها کیفیت محیط آن را ارتقاء بخشد و هم نیازهای حرکتی سواره (دسترسی، بارگیری و توقف) در بافت پیرامونی آن را برآورده سازد. این پروژه با اهداف ذیل تهیه شده است:

– مرمت، احیا و باززنده سازی محور به عنوان یکی از محورهای بافت تاریخی شهر تهران

– بهبود سیما و منظر محور و ساماندهی کالبدی وضعیت نما و جداره های محور با توجه به زوائد موجود

– تسهیل رفت و آمد شهروندان در طول محور و بهسازی آن به عنوان یکی از معابر پیاده شهر تهران

– ارتقاء ایمنی و امنیت محور و توسعه قلمرو عمومی سطح شهر

کوچه مروی نمونه شاخص یک راسته قدیمی است که طیف گسترده ای از کارکردهای تجاری (فروش کالاهای گوناگون)، آموزشی (مدارس قدیم و جدید)، مذهبی (مسجد، حسینیه) و خدمات مالی (بانک ها) و کارگاه های تولیدی و انبارها در امتداد و پیرامون آن قرار دارند. بخش عمده ای از بناهای دو طرف کوچه مروی به ترتیب در شمال قابل تخریب و نوسازی (به استثنای مسجد حوزه مروی و حوزه علمیه) و در جنوب قابل تعمیر و نگهداری است.

نتیجه حاصل از تلفیق بررسی های کالبدی و کارکردی، همراه با ارزیابی ارزش های اجتماعی و جذابیت های زندگی جاری در امتداد کوچه مروی، ما را به این نتیجه رسانیده است که در گذر مورد بررسی ارزش های اجتماعی- رفتاری و فضای حاکم بر آن بر ارزش های کالبدی غلبه دارد. به عبارت دیگر باید زندگی جاری در این گذر قدیمی مورد حفاظت و پاسداری قرار گیرد و ساماندهی و مرمت کالبدی نیز در این چارجوب معنا و اهمیت می یابد (باوند، 1384: 8).

اما تاکید این پژوهش بیشتر بر بهره مندی از نتایج مطالعات فوق و به منظور عملیاتی کردن بحث مشارکت واقعی ساکنین از طریق ایجاد زمینه های بکارگیری الگوی مشارکت به ویژه  الگوی محلی راهبردی – مشارکتی در احیاء محله می باشد.

4-1- اهداف تحقیق

به منظور دستیابی به الگوی تجدید حیات بافت به عنوان هدف اساسی پژوهش نخستین هدف شناسایی عوامل بازدارنده در پویایی محله است. بدین ترتیب اهداف پژوهش عبارتند از:

1- شناسایی عوامل بازدارنده پویایی محله آب انبارنو

2- دستیابی به الگوی راهبردی – مشارکتی در تجدید حیات محله آب انبارنو ساری

5-1- فرضیه و یا سؤالات كلیدی تحقیق

1-5-1- فرضیه

در این تحقیق یک فرضیه به شرح ذیل مطرح بوده است.

– بافت قدیم محله آب انبارنو ساری نیاز به محرکی برای توسعه و تجدید حیات دارد.

2-5-1- سوالات تحقیق

سوالات مهم و اساسی مطرح شده در این تحقیق عبارت است از:

1.آیا ساکنین محله آب انبارنو شهر ساری دارای انگیزه درونی مشارکت در احیاء محله خود می باشند؟

2. شیوه های تحقق پذیری مشارکت مردم در محله مورد مطالعه چیست؟

3. الگوی راهبردی- مشارکتی تا چه حد در تجدید حیات محله مورد مطالعه می تواند موثر باشد؟