طرح یا پروژه چیست؟

طرح یا پروژه، ایده یا پیشنهادی است که به صورت مجموعه­ای از کارها و عملیات مطرح می­شود.همچنین پروژه را چنین تعریف می­کنند:

پروژه، متشکل از فعالیت­های منطقی و مرتبط به یکدیگر است که زیرنظر یک مدیریت و ارگان اجرایی مشخص، در چارچوب برنامه زمانی و بودجه از پیش تعیین شده­ای اجرا می­گردد]2[.

به طور کلی هدف­های اصلی پروژه­ها، کیفیت­ها یا کمیت­هایی هستند که اگر به طور مستقیم قابل سنجش و اندازه­گیری نباشند، مقدار یا کیفیت و چگونگی آنها، هم قبل و هم بعد از اجرای پروژه، از طریق سنجش و اندازه­گیری متغیرها، نمود­ها

و شاخص­ها، به طور غیرمستقیم قابل اندازه­گیری است. هدف­های فرعی یا مقاصد پروژه، غالبا کمیت­ها و پدیده­هایی هستند که به طور مستقیم قابل سنجش و اندازه­گیری­اند و دسترسی به مقادیر آنها، موجب تشخیص مقادیر هدف­های اصلی پروژه می­شود.

پروژه را بر حسب هزینه، موضوع، اندازه یا حجم و حیطه تاثیرگذاری آن به گروه­های مختلفی تقسیم کرده­اند. برخی از انواع پروژه­ها عبارتند از :

1. پروژه احداث و تجهیز کارخانه
2. پروژه احداث و تجهیز یک بیمارستان
3. پروژه ایجاد خط تولید یک محصول جدید
4. پروژه تغییر تکنولوژی تولید یک محصول
5. پروژه بازسازی و اصلاح تشکیلات اداری

1. پروژه طراحی و ایجاد یک سیستم اطلاعاتی
2. پروژه تحقیق و توسعه.

هر پروژه، یک “دوره زندگی” مشخص دارد. “دوره زندگی” پروژه، از ابتدا تا انتها، از مراحل قابل تشخیص و قابل تعریفی تشکیل شده است. در هر یک از مراحل اجرای یک پروژه، بنا بر موضوع، نوع، طبیعت و اندازه آن، کارها و فعالیتهای گوناگونی انجام می­شود. از این رو، مراحل زندگی یک پروژه، ممکن است با سایر پروژه­ها متفاوت باشد. هر پروژه در یک تقسیم­بندی عمومی، دارای مراحل بررسی، تعریف، طراحی، ساخت یا اجرا، نصب و راه­اندازی و بهره­برداری و ارزیابی است.

مهندسان مشاور و پیمانکاران، معمولا مراحل بررسی و تعریف (امکان­سنجی یا تهیه و ارزیابی پروژه) را فاز یک، مرحله طراحی را فاز دو و مراحل ساخت، اجرا و نصب و راه­اندازی را فاز سه می­نامند.

. جنبه­ های ارزیابی طرح

در انجام مطالعات توجیهی یک طرح، چهار جنبه زیر ارزیابی می­شود]10[ :

• ارزیابی بازار
• ارزیابی فنی
• ارزیابی مالی
• ارزیابی اقتصادی

1.2.1 . ارزیابی بازار

ارزیابی بازار، یک کار مقدماتی در انجام مطالعات یک طرح است که در آن دو پرسش زیر مطرح می­گردد:

1. نیاز بازار به محصول یا خدمات مورد نظر چقدر خواهد بود؟
2. سهم بازار برای محصول یا خدمات طرح مورد نظر چقدر خواهد بود؟

پاسخ به دو پرسش بالا به مطالعه بازار و به کارگیری روش­های پیش­بینی نیاز دارد. داده­های مورد نیاز این دو مقوله عبارتند از:

1. روند مصرف گذشته و سطح مصرف فعلی
2. وضعیت عرضه در گذشته و حال
3. امکانات و محدودیتهای تولید
4. وضعیت واردات و صادرات
5. وضعیت رقابت
6. ساختار هزینه
7. ثبات تقاضا
8. رفتار مصرف­کننده، مقاصد، انگیزش­ها، وضعیت، ترجیحات و نیازهای او
9. کانال­های توزیع و سیاستهای بازاریابی موجود
10. تنگناهای قانونی، فنی و اداری.

1.2.2. ارزیابی فنی

در هنگام بررسی و تنظیم یک طرح، ارزیابی فنی و مطالعه جنبه­های مهندسی آن بایستی صورت پذیرد. بررسی­های فنی مشخص می­کند که آیا پیش نیازهای لازم برای انجام موفق طرح، در مد نظر قرار گرفته و آیا انتخاب­های منطقی و مناسب در مورد مکان، مقیاس، فرآیند و غیره انجام شده است یا خیر]7[.

مهمترین پرسش­هایی که در ارزیابی فنی طرح مطرح می­گردد به صورت زیر است:

1. آیا مطالعات و آزمون­های مقدماتی انجام یا پیش­بینی شده است؟
2. آیا در دسترس بودن مواد خام، انرژی و سایر ورودی­ها تضمین شده است؟
3. آیا ظرفیت و محل اجرای طرح مناسب انتخاب گردیده است؟
4. آیا روش تولید درست انتخاب شده است؟
5. آیا ماشین­آلات و تجهیزات،مناسب انتخاب شده است؟
6. آیا تجهیزات و طرح­های تکمیلی پیش­بینی شده است؟
7. آیا برای تصفیه خروجی­های فرآیند پیش­بینی­های لازم شده است؟
8. آیا برنامه زمانی اجرای طرح واقع­بینانه در نظر گرفته شده است؟
9. آیا تکنولوژی پیش­بینی شده از نقطه نظر شرکت مناسب می­باشد؟

1.2.3. ارزیابی مالی

ارزیابی مالی، مشخص می­­کند که آیا برای طرح پیشنهاد شده می­توان منابع مالی لازم تامین کرد؟ آیا این طرح بازده مورد انتظار صاحبان سرمایه را خواهد داشت؟

جنبه­های مورد بررسی و ارزیابی مالی طرح عبارتند از:

1. میزان سرمایه و هزینه طرح
2. تامین مالی
3. هزینه سرمایه
4. میزان سودآوری
5. نقطه سربه سر
6. جریان نقدی
7. ارزش دار بودن چنین سرمایه ­گذاری
8. جریان­ها و وضعیت مالی.

1.2.4. ارزیابی اقتصادی

ارزیابی اقتصادی، به تجزیه و تحلیل هزینه و سود طرح می­پردازد. در این بررسی، بیشتر به هزینه و سودآوری توجه می­شود. پرسش­هایی که در این زمینه می­تواند مطرح گردد عبارتند از:

10. هزینه و سود مستقیم طرح وقتی که بر مبنای قیمت­های سایه­ای محاسبه می­گردد چقدر است؟
11. اثرهای طرح روی توزیع درآمد در جامعه چگونه است؟
12. اثرهای طرح روی میزان صرفه­جویی و سرمایه­گذاری در جامعه چگونه است؟
13. طرح چه سهمی در خودبسندگی، اشتغال و نظم اجتماعی جامعه دارد؟

طی یک مطالعه موردی که بر روی 87 گزارش امکان­سنجی از پروژه­های مختلف صورت گرفت، شاخص اقتصادی از بیشترین اهمیت نسبت به شاخص­های دیگر(اجتماعی، محیطی) برخوردار بود]9[.