قرآن، بی شک کتاب بزرگ اخلاقی است و یکی از اهداف اصلی اش اصلاح و تکامل اخلاق بشر می باشد،    آموزه های نظری وعملی این کتاب آسمانی، که سندی الهی و گنجینه ی معارف و اخلاق است، نظامی     می سازد که در آن، هرکس به انسان کامل اخلاقی تبدیل می شود.

2.1. بیان مساله

اخلاق یکی از آموزه‌های دین است که در جای‌جای زندگی بشر اهمیت فراوان دارد به طوری که نقش و اهمیت مکارم اخلاق در تعالی معنوی انسان‌ها بر هیچ‌کس پوشیده نیست .در اهمیت علم اخلاق می‌توان گفت که وجود انسان به گونه‌ای ضعیف و ناقص آفریده شده است؛ به گونه‌ای که باید خود، ابعاد هستی خویش را شکل دهد و به کمک قدرت اندیشه و ارادة خویش استعدادهای مختلفش را شکوفا سازد و به کمال لایق خود برسد. اخلاق، استعدادی است که در وجود انسان نهفته است و برای آنکه انسان به کمال لایق خود برسد، باید این جنبه از وجودش را نیز شکوفا سازد.(امید، 1381: 166)

اخلاق كه با چگونگى رفتار و حالتهاى اختیارى انسان سروكار دارد، همواره جاذبه ویژه‏اى براى او داشته است و آدمى به دیده احترام در آن نگریسته است.

نهاد اخلاقى زندگى انسان، اساس و پایه تشكیل اجتماع و ظهور تمدنهاى بشرى است. حرمت اخلاق چنان است كه حتى كسانى هم كه خود به

 زیور اخلاق آراسته نیستند، آراستگان به فضایل اخلاقى را با دیده عزت مى‏نگرند و شان آنها را والا مى‏دانند.

جذبه و دلربایى اخلاق، اگر از چشم‏انداز قرآنى به آن نگریسته شود، دوچندان خواهد شد. زیرا قرآن آخرین كلام الهى با بشر است و به اقتضاى این ویژگى، كامل‏ترین سخن را درباره اخلاق بیان كرده است. فضایل اخلاقى از نگاه قرآن، صرفاً وسیله‏اى براى سامان‏دهى به رفتار این جهانى آدمى، به غرض نظم و انتظام دادن به زندگى او نیست، بلكه از آن مهم‏تر، چونان مصالح ساختمانى براى پى‏ریزى بناى حیات ابدى او به حساب مى‏آید. این نگرش فرجام شناسانه به فضایل و الزامهاى اخلاقى، بر ارج و اهمیت آنها مى‏افزاید .

برای شناخت درست از نادرست در هر موضوعی به معیار و میزان نیاز است، روجوع به كتاب قرآن كریم که حاوی مفاهیم و مضامین بسیاری در هر زمینه، به ویژه اخلاق و خودسازی و هنجارهای رفتاری است یک معیار و میزان مناسب می باشد.

در روشنگری این نكته می توان به بعضی از آیاتی كه در قرآن بر بعد اخلاقی، خواه فردی یا اجتماعی، خانوادگی، زیست محیطی و …  تاكید شده است، اشاره كرد :

در بحث اخلاق فردی برای متخلق شدن به اخلاق الهی و در نتیجه رسیدن به قرب الی الله بحث خود شناسی و خودسازی فردی است،خودسازی پرورش اخلاق پسندیده و محو رذایل ناپسند است که اساس رشدِ شخصیت انسانی هر فردی را تشکیل می دهد. “کسی که خود را شناخت، خدای خویش را می شناسد. “[1]و همچنین کسب فضایل و مکارم اخلاقی در سایه ی ایمان به خدا و جهان آخرت (امانت، صداقت، وفاداری، درستکاری و……) و رعایت اصول بهداشت جسم تن می باشد اسلام کار کردن را از بزرگ ترین عبادت‌ها و وسیله‌ای برای تقرب به پروردگار شمرده است. قرآن مجید کارکردن را با ارزش می‌داند و می‌فرماید: “و آن که نیست انسان را جزء آن که بکوشد.”

بعد از اخلاق فردی از جمله حق و حقوق هایی که در قرآن کریم بر آن تاکید شده، اخلاق اجتماعی است. انسان موجودی اجتماعی است بر همین اساس انسانها در جامعه نسبت به یکدیگر وظایف متقابل دارند و  به تعبیری دیگر، بر عهده خویش نسبت به افراد دیگر حقوق متقابل دارند. شناخت این حقوق و انجام آنها و مراعات دو جانبه، ضامن تصحیح روابط و سالم سازی معاشرت ها و زدودن کدورت ها و کاهش اختلاف ها و گله مندی هاست.(جوادی آملی،1391)

هنگامى كه سخن از حق و حقوق افراد نسبت به یكدیگر به میان مى‏آید معمولا در ذهن افراد حق و تكلیف فرزندان نسبت به پدر و مادر، حقوق والدین نسبت به فرزندان، زن و شوهر نسبت به یكدیگر، همسایه ها نسبت به یكدیگر، حقوقی كه معلم بر شاگردان و بالعكس دارد و مسؤلیت فرد در قبال همسایگان، ایتام و مستمندان و…، مواردى از این نمونه حق و حقوق متقابل که به عنوان اخلاق اجتماعی یاد می شود، نقش می بندد که عمل به این وظایف، موجبات رشد و تعالی انسان در زمینه های مختلف می گردد. پیوند با خویشاوندان و نیکی به آنان بویژه پدر و مادر، از راه های مهم رشد و تعالی در همه زمینه ها  و تقرب به خدای سبحان است که پس از ایمان به خدا از با فضیلت ترین اعمال دینی بشمار می آید. اهمیت رعایت حقوق والدین (پدر و مادر) در قرآن زیاد است و در روایات نیز جزو با فضیلت ترین اعمال ذکر شده است. ما به انسان وصیت كردیم نسبت به پدر و مادر نیكی كند. سخنی كه آنها را برجاند بر زبان جاری نسازید و با آنها با احترام سخن بگویید. همانگونه که اسلام وظایفی را برای فرزندان، در قبال والدین مشخص نموده است، والدین نیز وظایفی را در قبال فرزندان خود دارند که با رعایت حقوقی که اسلام معین نموده، فرزندان خود را در امر تربیت یاری نمایند. ای فرزند من به خدای بزرگ شرك میاور. زیرا شرك گناه بزرگی است. ای فرزند نماز را بپا دار، به نیكی امر كن از زشتی و منكر باز‌دار. و صبر را پیشه خود نما. یکی دیگر از جوانب وظیفه مداری که در قرآن به آن ذکر شده احترام به همسر می باشد که در جامعه اسلامی نیز دارای اهمیت ویژه ای است. به‌طور پسندیده و نیكو با زنان معاشرت كنید. (همان،58)

از آنجا كه دین مبین اسلام كاملترین و آخرین دین الهی است، بدون شك احكام و حقوقی كامل درباره حیوانات و طبیعت نیز دارد كه شاید كمتر به آنها توجه شده است . انسان به عنوان اشرف مخلوقات در تمام ادیان آسمانی، از كرامت خاصی برخوردار است و حقوق و تكالیف زیادی دارد . برطبق دیدگاه دین مبین اسلام و تعلیمات آن، اگر چه خداوند سبحان آنچه كه درآسمان و زمین است مسخر انسان قرار داده است ولی انسان فقط حق بهره گیری مشروع از اینها را دارد . دقت و تامل به مبانی ارزشی و اعتقادی محیط زیست در اسلام نشان می دهد كه پیروان و باورمندان به این مكتب ارزشی در برابر حفاظت و صیانت از محیط زیست و تلاش برای پاك نگهداشتن و بهبود آن مسؤل و مكلف هستند و رعایت مسایل محیط زیستی نه تنها یك موضوع انسانی صرف بحساب میرود بلكه یك تكلیف شرعی و دینی نیز هست كه تخطی از آن نافرمانی آشكار در برابر دستورات خالق هستی و گناه محسوب میشود.آب و هوای سالم و زمین حاصلخیز موهبتی خدایی است که تحصیل و نگهداری آن ضرورت زندگی است. بفرموده قرآن: آب و خاک، ماده نخست آفرینش انسان اند. بویژه آب که ماده نخست آفرینش هر موجود زنده در زمین و مایه حیات زمین است.  (جوادی آملی، 1391)

با توجه به آموزه های اخلاقی بیان شده ، مساله اصلی مورد بحث در این پژوهش این است که با توجه به آسمانی بودن دین اسلام و اهمیت قرآن کریم ونقش آن در زندگی انسان ها به بررسی مفاهیم ومضامین اخلاقی بپردازیم و جهت هر چه بهتر شدن نظام آموزشی اخلاقی با استفاده از مضامین اخلاقی و اجتماعی دین آسمانی اسلام، پیشنهاداتی را ارائه دهیم.