اندیشه و نگرش متفاوت نجدی نسبت به جهان پیرامونش به رخدادی زبانی میانجامد که غریب است. جنبش احساس میشود اما با این همه روند شکلگیری قصه را متوقف نمیسازد، تنها خواننده را به تأمل بیشتر در معنی جملههایی که گاه به شعر پهلو میزنند، وامیدارد. (امیری،۲۳:۱۳۸۲)
سبک کارهای نجدی، در حقیقت شیوه نوشتاری مخصوص خودش بود. از جمله نویسندگان آوانگارد و مدرن به حساب میآید که در سالهای اخیر طیف وسیعی از مخاطبان شعر و ادبیات داستانی را تحت تأثیر قرار داده است (حسن زاده،۲۲:۱۳۸۲)
بیژن نجدی نخست شاعر بود و در دهه ۱۳۴۰ شعرهایش در نشریات ادبی چاپ می شد و در میان اهل ادب به مثابه شاعری پیشگام و متفاوت تا حدودی نام و آوازهای داشت. در آن ایام شاعران نوپرداز به طیفهای مختلفی تقسیم میشدند؛ عدهای دنباله رو راه نیما بودند. تعداد بیشتری از فروغ و نصرت رحمانی و سهراب سپهری تبعیت میکردند.
شعر سپید شاملو نیز دوران طلایی خود را طی میکرد و در میان شاعران جوان رهروان زیادی داشت. احمدرضا احمدی با شعر موج نو هیاهویی به راه انداخته بود و از اواخر این دهه نیز رویایی با حجم گرایی عدهای را به دور خود جمع میکرد.
اما نجدی به راه خود میرفت و تحت تاثیر موجهای موسمی نبود. همچون هر شاعر اصیلی اراده گرایانه شعر نمیسرود و سرودههایش را بر اساس تئوریهای وارداتی بنا نمیکرد و خود را به دست شعر میسپرد تا شعر او را بسراید اما از آغاز دهه ۱۳۵۰ از نجدی و شعرهایش دیگر نامی در محافل و نشریات ادبی در میان نبود و حتی در زادگاهش لاهیجان، از محافل ادبی غایب بود. این بود و بود تا اواخر دهه ۱۳۶۰ یعنی حدود بیست سال نجدی به کمای ادبی رفته بود. علت چه بود؟ این راز سر به مهری است که هیچ کس جز همسرش چیزی درباره آن نمیداند.(ر.ک.عشقی،۱:۱۳۸۶).
داستان های او برآمده از تجربیات و فضای ذهنی خاص اوست. نجدی شاعر زندگی است، هنرمندی که زندگی روزمره، رویا و واقعیت های اطرافش را به شعر تبدیل می کند. در حقیقت داستان گویی او مصداق این جمله است. «داستان گو شاعر زندگی است، هنرمندی است، که زندگی روزمره ، زندگی درونی و بیرونی رویا و واقعیت را به شعر بدل می کند که قافیه آن را نه کلمات که حوادث می سازد» (مک کی، ۱۸:۱۳۸۵).
۴-۲-اندیشه های سیاسی
شمال ایران در طول تاریخ سیاسی این مرز و بوم، همچون جنوب، همواره مورد توجه بسیاری از استعمارگران چون روسیه و انگلیس بوده است. به دلیل ظلم و ستمی که از طرف حاکمان دست نشانده دولت ها و حضور نیروهای خارجی در این حوزه به مردم اعمال می شد، قیا م های مردمی بزرگی در این حوزه شکل گرفته است. مردان مبارز و دلیری که برای آزادی و رهایی از یوغ استعمار دلاوری های شگفتی را در صحنه تاریخ از خود به یادگار گذاشتند. دلاورانی همچون ستارخان، باقرخان، میرزا کوچک خان و یارانش و دیگر کسانی که در نهضت جنگل و حادثه پاسگاه سیاهکل و قیام های مردمی شرکت داشتند یا رهبری قیام ها را به عهده داشتند. این قیام ها و مبارزات نه تنها بر تاریخ حوزه شمال اثر گذاشت و فصلی نو در تاریخ این خطه پدید آورد، که در ادبیات این حوزه نیز تاثیری چشمگیر داشته است زیرا زندگی شاعر و نویسنده از مردم جدا نیست.
نجدی از جمله شاعران و نویسندگان شمالی است که مسائل اجتماعی، فرهنگی و به خصوص سیاسی حوزه شمال در آثار او به خوبی جلوه گر شده است. در حقیقت یکی از ابعاد مهم زندگی او بعد سیاسی است. نجدی در دو مجموعه «یوزپلنگانی که با من دویده اند» و «دوباره از همان خیابان» از مجموع ۳۰ داستان این دو مجموعه، در ۱۸ داستان به شرح مسائل سیاسی سال های ۱۳۲۰ تا دوران جنگ پرداخته است. رد تاریخ معاصر از قیام جنگل تا کودتای ۲۸ مرداد، انقلاب، جنگ و… را میتوان در آثار او یافت. این حوادث بستری مناسب برای داستانهای وی فراهم آورده و نویسنده با استادی تمام از آن بهره برده است.
این مسأله می تواند ریشه در زندگی سیاسی او و از طرفی موقعیت استراتژیک حوزه شمال در حوادث سیاسی ایران، مخصوصاً در جریان جنگهای جهانی اول و دوم داشته باشد. نجدی در مصاحبه با «گردون» یکی از دلایل گرایش سیاسی خود را مرگ پدرش عنوان می کند. در حقیقت اولین جرقه های نوشتن در ذهنش به این ماجرا برمی گردد.
«من با شیوه ی استقرایی یعنی ظاهرا قریه به قریه، می توانم هر پدیده ای را برای خودم تجزیه و تحلیل کنم و اولین قریه ی استقرای داستان نویسی برای من گنبد قابوس است. تابستان ۱۳۲۴ به دستور تیمسار ارفع عده ای از افسران در گنبد کشته شدند. ژاندارم ها به جیپ فرماندهی افسرها آن قدر شلیک کرده بودند که خون از اتاقک جیپ بیرون زده، روی خاک سرد می شد. آن قدر شلیک کرده بودند که کشته شدگان را از روی اندازه ی قد و ستاره ی روی شانه هایشان توانستند بشناسند، آن قدر که هرگز کسی قبر ستوان حسن نجدی را به مادرم نشان نداد. شروع داستان نویسی من همان تابستان بود. آن روزها من چهار سالم بود. سال های غمبار ننوشتن» (http://fa.wikiquote.or).
از طرف دیگر ارتباط ایران با شوروی و تاثیر آن بر بازار اقتصادی شمال به دلیل فضای خاص جغرافیایی این منطقه، حوزه شمال را آبستن حوادث سیاسی سرنوشت سازی کرده است که از دید نویسندگان این خطه پنهان نمانده است. با توجه به نگاه خاص نجدی به این مسائل ابتدا به مهترین مضامین سیاسی داستان های او اشاره خواهیم کرد.
۴-۲-۱-قیام جنگل:
نجدی از نویسندگانی است که در آثار خود به فراخور فضای داستان به نهضت جنگل و شخصیت های برجسته که در نهضت جنگل حضور داشته اند، اشاره کرده است. از آنجا که او در لاهیجان زندگی می کرد و از نزدیک شاهد درگیر ی های جنگلی ها بوده است و از سوی دیگر علاقه مردم شمال به مبارزان جنگل و تاثیری که این نهضت در فعالیت های سیاسی منطقه به جا گذاشته، همچنین علاقه مردم به رهبر نهضت و مرگ غم انگیز او ، طبیعی است که از موضوعات مورد علاقه نویسنده قیام جنگلی هاست. «در دومین سال جنگ جهانی اول وقایعی در گیلان رخ داد که به نهضت جنگل یا انقلاب گیلان معروف گشت. قائد این نهضت مردی بود به نام میرزا کوچک» (فخرائی،۳:۱۳۶۶).
قیام میرزا از جمله قیام های بود که علیه رژیم پهلوی صورت گرفت و بسیاری از مردم شمال در این قیام همراه میرزا شدند اما بعد از یک دوره درگیری قیام شکست خورد و میرزا و یارانش به سمت جنگلهای سرد شمال عقب نشینی کردند و در برف گرفتار شدند و از پا درآمدند. این قیام گرچه به بن بست رسید اما پایه مبارزات دیگر را در شمال بنیان نهاد. به همین دلیل در ادبیات حوزه شمال تاثیر بسزایی گذاشت. یکی از شخصیت های که نجدی به آن اشاره کرده میرزا کوچک خان است. میرزا کوچک(یونس) با شروع نهضت مشروطه از تحصیل دست کشید و به صف مجاهدین و انقلابیون پیوست و پس از استقرار مشروطه و خلع محمد علی شاه از سلطنت، به مدت پنج سال از گیلان تبعید شد. اما به زودی با کمک میرزا علی خان ملقب به سردار فاتح عازم شمال شد تا در شمال جنگهای چریکی علیه دربار راه بیندازد. در شمال، سردار فاتح از او جدا شد و به مازندران رفت. میرزا که معتقد بود جنگلهای گیلان برای ایجاد یک مرکز نظامی و سیاسی انقلابی بر ضد دولت و دربار وابسته به استعمار مناسب است عازم رشت شد (ر.ک.رواسانی،۳۳:۱۳۸۱). گروه زیادی از مردم دور میرزا جمع شدند و مبارزه علیه حکومت زور و استبداد را آغاز کردند. اما به دلایل چندی نهضت به شکست انجامید و میرزا به طرف جنگل های شمال عقب نشینی کرد و گرفتار برف و سرما شد.«هیچکدام از ما نمی دانستیم که باید روی یکی از کوهها (اسمش چه بود؟ یادم نیست) صورت میرزا روی برف بیفتد و سرما باید از پوستین و جلیقه میرزا گذشته، به سینه اش برسد و از لای استخوان کتف او بیرون بیاید» (نجدی،۱۳۸۸الف:۶۲).
از دیگر شخصیت هایی که نجدی به حضور او در نهضت جنگل اشاره می کند و از مرگ او ناراحت می شود به گونه ای که گویی مرگ او برایش غیر قابل قبول است، دکتر حشمت است. او از شخصیت های مورد علاقه مردم شمال و به ویژه نجدی بوده است « دکتر ابراهیم حشمت از اطباء حاذق و در عین حال از مردان آزاده و خدمتگزار بود. در جنبش مشروطیت از مجاهدین صدیق و در قیام جنگل از مردان با شخصیت و فداکار بود که در اردو کشی دولت به رشت با مقامات دولتی دیدار نمود و با قرآنی که پیش او آوردند و تامین جانی او را مهر کردند او تسلیم شد اما بعد او را اعدام کردند» (فخرائی،۱۳۶۶: ۱۸۰-۱۷۹). شاید یکی از دلایلی که نجدی مرگ او را دردناک توصیف می کند و با غم و اندوه از آن صحبت می کند، همین تامین جانی است که درباریان به او وعده دادند اما بعد به آن عمل نکردند«من از کجا می توانستم بفهمم که سرما می خواهد میرزا را بکشد و دولتیها منتظرند که تب دکتر حشمت پایین بیاید تا بتوانند دارش بزنند.» (نجدی،۱۳۸۸الف:۶۱). نجدی در داستان «خاطرات پاره پاره دیروز» به شرح این ماجرا به شیوه خاص و بیانی غمگین اشاره کرده است. تکرار فعل در این بخش داستان یکی از ویژگی های سبکی اوست که نه تنها به داستان لطمه ای وارد نمی کند، بلکه بر شدت تاثیر گذاری آن می افزاید «سه روز بعد از هرکدام از این عکس ها دکتر حشمتو کشتن، کشتن حشمتو، کشتن…» (همان،۱۳۸۸الف:۶۷).
نجدی یکی از دلایل شکست میرزا را نفوذ افراد منفعت طلب در صف مبارزان جنگل بیان می کند. شخصیت هایی همچون تیمور که با اولین جرقه های شکست میرزا تغییر موضع می دهند و یکپارچه رضاخانی می شوند «روزی که خبر آوردند تیمور یک شانه عقب تر از رضاشاه در صفحه اول روزنامه از طاق نصرت خیابان سپه می گذرد» (همان،۱۳۸۸الف:۶۱). در حادثه جنگل، تیمور و افرادی چون او که با جنگلی ها در ارتباط بودند به تنها چیزی که فکر می کنند، موقعیت و منفعت خودشان بود «روز قبل از دار زدن دکتر حشمت، تیمور یک محله دورتر از خانه پدربزرگ از درشکه پیاده شد و بقیه راه را با پاهای بلند، در حالی که دم به ساعت سرش را بر می گرداند و پشت سرش را می پایید، دوید» (همان ،۱۳۸۸الف:۶۰) تیمور از نگاه نجدی خائنی بیش نبوده است و حتی عکس او بعد از سالها باعث رنجش راوی می شود «مرد جوانی، بدون کت، کروات زده، پیژامه پوشیده، لبهایش را به اندازه گفتن «زنده باد رضاخان» باز کرده بود. این آشغال تیموره. سه روز بعد از این عکس، دکتر حشمت را دار زدند» (همان،۱۳۸۸الف:۶۰). خیانت تیمور نه تنها شامل دکتر حشمت که خیلی از جنگلی ها همچون میرآقا می شود. تیمور در مبارزه جنگلی ها آدم ترسویی است که جز آتش زدن کتاب ها و تثبیت موقعیت خود از عهده کار دیگری برنمی آید «حال تیمور را می دیدم. بغلش پر از روزنامه بود و صفحات روزنامه، همین طور که تیمور از اتاق به حیاط می آمد مثل برگ برگ برگ از تنش می افتاد روی زمین … گفتم: اونها مال میرآقاست. تیمور دوباره برگشت به اتاق و از همانجا گفت: گرفتنو که حتماً می گیرنش فقط نذارین چیزی رو پیدا کنن» (همان،۱۳۸۸الف:۶۲).
در نگاه نجدی کار تیمور جز کفر چیز دیگری نبود«تیمور در حیاط، روزنامه ها و کتاب های میرآقا، اعلامیه ها و نامه های میرآقا را آتش زده بود و باد کاغذهای سیاه شده نیمه سوخته، کلمات سیاه شدۀ نیمه سوخته، صورت های سیاه شدۀ نیمه سوخته را با خودش می برد. آتش کفر می گفت»(همان،۱۳۸۸الف:۶۳) این واقعه آن قدر اسفبار بود که بر روی درخت آلبالو تا سال ها بی اثر نمی ماند «درخت آلبالوی کنار حوض حتی بدون یک آلبالو آن سال برگ هایش را سبز کرد و پاییز همان سال برگ هایش را انداخت. باز هم بدون آلبالو» (همان،۱۳۸۸الف:۶۳) تیمور پسر عموی ماهرخ همسر میرآقاست و خبر دستگیری جنگلی ها را او به خانواده میرآقا می دهد. اما خیانت او هیچ وقت از دید آنها پنهان نمی ماند.
رابطه میرآقا با جنگل رابطه تنگاتنگی است به گونه ای که در مقابل تهدید ماهرخ کوتاه نمی آید. در انتخاب مبارزه و خانواده هر دو را می خواهد به خاطر یکی از دیگری دست نمی کشد «گریه مثل کلید، دهان او را باز کرد. بعد از آنکه توانست لرزیدن پوست چانه اش را آرام کند گفت: هزار بار به میرآقا گفته بودم یا من یا جنگل، میرآقا هم هزار بار گفته بوده هم جنگل، هم تو و هم یه چیزی که نمی دونم چیه که آدم دلش می خواد بخاطرش بمیره…»(همان،۱۳۸۸الف:۶۱). هویت او در مبارزات جنگل مشخص نیست. یکی از شخصیت هایی است که احتمالاً به نجدی خیلی نزدیک بوده است. او رابط جنگلی ها بوده است و روزنامه های تهران را به آنها می رسانده است تا از اخبار پایتخت بی خبر نمانند«کنار درخت گردو می ایستاد تا اسبش را بیاورند که سوارش شود و روزنامه های تهران را به کسما ببرد و به جنگلی ها بدهد» (همان،۱۳۸۸الف:۶۲). جنگل و اعتقاد میرآقا به اهداف جنگل همان چیزی است که او جانش را برای آن می گذارد.
نجدی مرگ جنگلی ها را با توصیف جزء به جزء زمستان و تکرار کلمات که نشان از اندوه و ناراحتی اش به خاطر مرگ آنهاست بیان می کند. بعد از دستگیری دکتر حشمت و عقب نشینی میرزا به عمق جنگل های شمال نیروهای دولتی با کمک سربازان روسی و انگلیسی خانه به خانه دنبال جنگلی ها می گردند و بسیاری از خانه های جنگلی ها را آتش می زنند. این واقعه به خوبی در داستان های نجدی جلوه گر شده و اندوه خود را از این حادثه بیان می کند «همه کشته شدن دختر عمو، دکتر حشمتو گرفتن، خونه به خونه افتادن دنبال جنگلی ها …»(همان،۱۳۸۸الف:۶۲) آنچه برای نجدی دردآور است، اعدام جنگلی ها و آشوب های این سال هاست. ترس و نگرانی جنگلی ها بیشتر از این است که نهضت جنگل به بن بست برسد و بالاخره این اتفاق شوم روی می دهد. به زودی میرزا را از دست می دهند و سران جنگل کشته می شوند و مردم از ترس نیروهای دولتی، کوچکترین اثری و ردی از جنگلی ها در خانه های خود باقی نمی گذارند«بگو تفنگها را چالش کنن. عکس ها را پاره کنند. از اتاقها صدای شکستن شیشه می آمد. بعضی از کسانی که مراسم دار زدن دکتر را دیده بودند فقط تا رسیدن به خانه و چسباندن صورتشان به بالش توانسته بودند گریه شان را پنهان کنند. کوچه های رشت از توی گریه رد شدند» (همان،۱۳۸۸الف:۶۵). شرایط چنان تغییر می کند که حتی عکس های جنگلی ها جرم محسوب می شود و بسیاری از عکس ها پاره می شوند و درشعله های آتش می سوزند«زیر پاهای تیمور پر از تکه پاره های عکس بود. پیشانی میرزا، چشمهای دکتر حشمت، عینک های پاره شده، قد بلند و تکه تکه میرآقا و مستطیلی روی دیوار، بدون قاب عکس جنگلی ها، غمبارتر از تمام دیوارهایی بود که من تا آن روز دیده بودم و هنوز هم می بینم» (همان،۱۳۸۸الف:۶۶). بدتر از همه این ها شرمی است که جنگلی ها از شکست خود دارند«ماهرخ و من در زمستانی که بوی چرم درشکه می داد درختی را تا کنار درشکه بدرقه کردیم که دیگر درخت نبود که حتی خجالت می کشید سرش را به طرف جنگل برگرداند» (همان،۱۳۸۸الف:۶۶).
تأثیر شکست جنگلی ها را نجدی به خوبی در راه رفتن میرآقا، حیاط خانه، درخت آلبالو و پله های ایوان بیان می کند. همه چیز در خانه میرآقا رنگ ناامیدی و مرگ گرفته است.
«از پشت آن همه آتش نمی توانستم ببینم که درخت گردو ایستاده است یا افتاده… یهو میرآقا برای من یه غریبه شده بود، برای ماهرخ یه نامحرم (حیف میرزا و آن همه یخ کردنش) … آن روز خانه برای ما تنگی می کرد، درخت های حیاط، مصیبت بودند. حوض مثل مرده سرد بود. پلکان رمق نداشت تا ایوان بالا برود. میرآقا نتوانست مثل همیشه از پله ها دو تا یکی بپرد. حتی روی سومی ایستاد. دست چپش را روی نرده گذاشت و همان نرده آنقدر کمک کرد تا او بتواند خودش را به ایوان برساند. سفالها بالاتر از ایوان بود. بالاتر از سفالها، آسمان نصف شده بود، نصفش دود حیاط را با خود می برد و در نصف دیگرش خداوند صورتش را از ما برگردانده بود» (همان،۱۳۸۸الف:۶۴-۶۵).
تاثیر این واقعه آن قدر شدید است که «فردوس» بعد از سال ها آن زمان که از زندان آزاد می شود، باز هم اثرات آن را بر خانه میرآقا می بیند.
«سال ۱۳۲۵، یک صبح، یک صبح که زندان قزل حصار بیرون آمدم و چسبیده به بوی عرق پیرهنم باز هم داشتم عرق می کردم. همانجا درست بعد از صدای آهن و بسته شدن چفت های آهنی، چفتهای آهنی، چفت های آهنی، و دیدن ماهرخ که حالا حاج خانم شده بود و یک قدم دورتر از بخاری که از دهان اسب درشکه بیرون می آمد ایستاده بود و بی صدا گریه می کرد، یک بار دیگر هم به آسمان نگاه کردم که باز هم نصف شده بود، نصفش از کوههای شمیران پایین آمده و نصف دیگرش آنقدر دور بود، که انگار هنوز بالای خانه و ایوان میرآقاست.میرآقا داد می کشید من نمیام»(همان،۱۳۸۸الف:۶۴-۶۵).
۴-۲-۲-حزب توده:
از دیگر مضامین سیاسی داستان های نجدی فعالیت حزب توده و گروه های چپ گرا در منطقه شمال است. اولین جریان مهم سیاسی کشور متاثر از مارکسیسم و سوسیالیسم که با شکل گیری شوروی در مرزهای شمالی ایران بذر آن پاشیده شد و بتدریج در سال های بعد، این ایدئولوژی ، فضای فکری سیاسی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داد حزب توده بود (ر.ک.فوزی،۱۲۰:۱۳۸۴). اعضای حزب در ایران به زودی گروه های مختلف برای نشر عقاید خود راهی مناطق مختلف کردند و دامنه فعالیت خود را گسترش دادند. در شمال ایران این حزب طرفداران زیادی پیدا کرد. « اینان باقی مانده پنجاه و سه مارکسیست مشهور بودند که در سال ۱۳۱۶ زندانی شدند، پس از تبعید رضاشاه بیست و هفت تن از اعضای جوان تر در تهران دور هم گرد آمدند و حزب توده ایران را اعلام داشتند» (آبراهامیان،۲۵۲:۱۳۸۵).
حزب توده مدتی با جنگلی ها نیز همکاری داشت اما با متحد شدن انگلیس و روسیه به پیمان خود پشت کردند. نجدی در چند داستان به فعالیت های این حزب در شمال اشاره کرده است. داستان «تاقچه ای پر از دندان» اشاره به حوادث سال های ۱۳۳۲ و مبارزه توده ای ها و غیر توده ای ها و زندانی شدن آنها توسط ساواک و انتظار آزاد شدن آنان در بهمن۵۷ است.
«دندان فردوس را گذاشته بودم کنار آینه. از روزی که آمدند و در زدند و فردوس را با یک جِمس سیاه و بدون شماره بردند چهل و سه سال می گذرد.۱۳۵۷ فکر می کردم یک روز در را باز می کنم و فردوس حالا کمی پیر با روسری و چمدان زندانش می آید و می رود روی آن صندلی می نشیند و از پشت پنجره برای مادام دست تکان می دهد» (نجدی،۱۳۸۸ب:۹۳)
آنچه که در تمام داستان های سیاسی نجدی به چشم می خورد، انتظار آمدن کسی است. در این داستان از دستگیری فردوس و آزاد نشدن او بعد از پیروزی انقلاب سخن می گوید. فردوس از مبارزان توده ای است که سال ها از دستگیری او توسط ساواک می گذرد. با پیروزی انقلاب راوی منتظر بازگشت او از زندان است. راوی دندانساز است به همین خاطر تنها کاری که در تمام این سال ها توانسته انجام دهد و به این صورت امید آمدن فردوس را از دست ندهد، ساختن دندان هایی برای اوست که حال حتماً پیر شده است.
«اولین شبی که دندانها را گذاشتم کنار آینه به مادر فردوس زنگ زدم. عادت دارم با ته سوهان ۵۶۲۹ را بگیرم و به سکوت تلفن گوش کنم. سالهاست از همان ۵۶۲۹ خوشم می آید. اصلاً بوق نمی زند. تا حالا شده دستهای یخ کرده تان را بگیرید جلوی دهانتان و توی انگشتتان هاه کنید. گوشی تلفن ۵۶۲۹، با من، با من که نه، با گوشهایم همچین کاری می کند. هاه. انگار خود فردوس گوشی تلفن را برداشته … نمی تواند حرف بزند … فقط صدای نفس کشیدنش … دندانها کنار آینه بود. بدون صورت فردوس» (همان،۱۳۸۸ب:۹۳).
آنچه در این داستان بیان می شود جستجوی غم انگیز نجدی برای خاطراتی است که گم شده اند. بیان نویسنده به گونه ای است که گویی خاطرات سیاسی خود را بیان می کند و از دست دادن عزیزی (پدرش) که در این سال ها اتفاق می افتد و بعد از انقلاب منتظر بازگشت دوبارۀ اوست، او را اذیت می کند. «تاقچه ای پر از دندان» یک خاطره گم شده سیاسی است و پر از رمز و رازهای سیاسی و مخفی کاری هایی که نویسنده از بیان آن واهمه دارد. جستجوی غم انگیز راوی برای کشف حقیقتی است که سال ها برای رسیدن به این حقیقت اطراف او پر از روزنامههایی بوده است «بعد می رفتم کنار پنجره روی صندلی می نشستم و حیاط مادام را نگاه می کردم. گاهی پا می شدم تا جستجوی غم انگیزم را از پنجره تا بخاری تا اجاق گاز لای روزنامه ها برای پیدا کردن کبریت شروع کنم»(همان،۱۳۸۸ب:۹۴).اما یک شب پسر جوانی که تا پای پنجره خانه راوی می آید و چیزی را لای آجرهای دیوار پنهان می کند و به جستجوی غم انگیز راوی پایان می دهد.
«صدایی را شنیدم. صدایی که می دوید، سرم را از پنجره بردم بیرون آن صدا با پاهای پسر جوانی ته کوچه بود. جایی که کوچه بدون آنکه آخرین درخت را با خودش ببرد پیچ می خورد. آنجا.کبریت را کشیدم.حالا صدا آمده بود زیر پنجره. خوب نمی دیدمش. یک مشت مو روی پیراهنی سفید داشت می دوید. نفس کشیدنش تکه تکه شنیده می شد و غروب دو سه قدم این طرفتر از پاشویه مادام بود. پسر تا زیر این درخت، همین که شاخه هایش را تاکنون پرده، به آن بالکن نزدیک کرده دوید. همانجا ایستاد. پشت سرش را نگاه کرد و دستش را برد توی دیوار. تا دیروز، آجرهای شکسته دیوار آن طرف کوچه را ندیده بودم. رفت. نرسیده به خیابان، باز هم سرش را برگرداند و کوچه را که حالا لخت بود تا ته نگاه کرد» (همان،۱۳۸۸ب:۹۴).
مخفی کاری و ترس که در داستان به چشم می خورد، نوعی تشویش و کنجکاوی ایجاد می کند. پسری که به کوچه می آید مدام اطراف خود را می پایید و راوی برای رفتن به طرف آن چیز احتیاط می کند. گویی همه او را زیرنظر دارد «یک چیز لای آجرها بود که از دور شناخته نمی شد. حالا موتورسیکلت با چراغ روشنش اصلاً زرد نبود. سفید. توی کوچه بود و حیاط مادام تا سیاه شدن علف، تاریک بود. دو نفر بودند روی دود پر سر و صدای موتور سیکلت. سرم را کنار کشیدم، و آنقدر به سیگارم پک نزدم تا آن موتور سیکلت تمام شد» (همان،۱۳۸۸ب،۹۴). ترس سیاسی شدیدی که بر داستان احاطه دارد حاکی از فضای ناآرام سیاسی سال ۵۷ است. تمام اشیاء اطراف راوی، او را به طرف دیوار و آن چیز که لای دیوار است می برند.
«من آجرهای شکسته را گم کرده بودم. هرچه می خواستم از سرم بیرونش کنم نمی شد. چطور یک چیز پنهان شده دفن شده در دیوار توانسته بود دستم را گرفته مرا در اتاق خودم، این طرف و آن طرف ببرد. شانه هایم را هل می داد که در را باز کنم و از پله ها پایین بروم. تمام اتاق شده بود دستگیرۀ در ولم نمی کند. نمی توانستم نگاهش نکنم. یه جور دلشوره، خیالبافی های جر خورده… گفتم که بیرون باران می بارید. می شد گفت چیزی را پیدا کرده بودم (نه هنوز پیدایش نکرده بودم) که از دستهای رشت پرت شده، توی دیوار فرو رفته بود. دستگیره را مشت کرده بودم و می ترسیدم نکند همین که دستم را ببرم لای آجرها، موتورسیکلت و آن پسره سفیدپوش با هم پیدایشان شود» (همان،۱۳۸۸ب:۹۵).
آنچه که راوی نسبت به آن دوست دارد بی خیال باشد و نمی تواند، چیزی است که لای دیوار است و ترس از اینکه به سراغش برود. «یک چیزی لای آجرها بود و اتاقم بو می داد. یک بوی چرب، سوخته، بوی موتورسیکلت. باید منتظر می ماندم تا هوا درست و حسابی تاریک شود، که بروم پایین ببینم لای آجرها … اون چی بود» (همان،۱۳۸۸ب:۹۵-۹۴).
آن چه راوی لای دیوار پیدا می کند کاستی است که به انتظار او پایان می دهد. راوی بعد از گوش دادن کاست، یادگاری های فردوس را که در این سال ها نگه داشته، در ساکی می ریزد و کاست را به مادام می دهد. «گنجه را … دنبال ساک بود. پشت لباسها بود. حالا تنها کاری که باید می کردم برداشتن دندانها … با گذاشتن فردوس توی ساک … سردم شد. دستهایم … اینقدر از ناخنهام بدم آمده بود. زدم بیرون و من با ساکی پر از لثه های سرخ و سرمای دندانها بین میهمانها راه باز می کردم» (همان،۱۳۸۸ب:۹۷). ساکی را که دندانهای مصنوعی فردوس را در آن گذاشته است به ایستگاه می برد و رها می کند. در حقیقت با گوش دادن آن کاست، معمایی برای او حل می شود و با آنچه که از فردوس برایش مانده خداحافظی می کند. راوی با زندگی که سراسر آن انتظار بیهوده بود خداحافظی می کند تا زندگی را به گونه ای دیگر تجربه کند. نه تنها راوی که مادام باید کاست را گوش می داد تا از زندگی کسالت بار بیرون بیاید زیرا درد راوی و مادام یک چیز بود.
«جعبه را کشیدم بیرون. بازش کردم نوار توش بود. از این نوارهای کاست. هیچ کلمه ای روی آن نوشته نشده بود. دکمه دریچه را زدم. باز که شد کاست را گذاشتم توی ضبط صدایش را آنقدر پایین آوردم که … حالا یک استکان چای و یک سیگار. آیا هرگز در دنیا چیزی به اسم ماشین جِمس وجود داشت آن هم سیاه… بدون شماره… پله های ساختمان پست و تلگراف چی. خانه فردوس پشت سبزه میدان طرف های چهارباغ بود فردوس؟ کدام فردوس. کاست را درآوردم. برگرداندمش و دوباره گذاشتم. مادام یک ردیف دورتر از آندره … کلیسای رشت … آنها همدیگر را نمی شناسند» (همان،۱۳۸۸ب:۹۶)
راوی به حقیقت دست می یابد. اما برای فرار از این حقیقت منکر همه چیز می شود. حال هیچ چیز وجود ندارد نه ماشین جمس و نه فردوس.
«خسته شده ام. چند بار بگویم که تاریکی آنجا بود. باران آن طوری می بارید، چراغها باز و بسته می شد. چقدر بنویسم کوچه مثل طناب باز شده از گردن ورزاهای ذبح شده افتاده زیر پنجره ام. آدم که نمی تواند تمام عمر با استخوانهای شکسته، با تیزی استخوان های شکسته گلوی خودش حرف بزند. چکار می توانستم بکنم، مگر برداشتن نوار. اگر بگذارمش لای همان آجرها بعد یکی از همسایه ها پشت پنجره اش مرا ببیند چی؟ حالا فرض کنید هیچ موتورسیکلتی در هیچ کدام از کوچه های رشت نیست» (همان،۱۳۸۸ب:۹۶).
این همان حقیقتی است که سال ها نجدی با آن زندگی می کند اما کنار نمی آید و نمی خواهد کنار بیاید او هنوز منتظر پدری است که در چهارسالگی او را از دست می دهد و رد پای این حادثه در تمام داستان های سیاسی او به چشم می خورد. او نمی تواند با بغضی که سال ها در گلوی او چون استخوانی گیر کرده است کنار بیاید.
در داستان «خاطرات پاره پاره دیروز» فردوس عضو حزب توده است. بعد از فروپاشی نهضت جنگل او عضو حزب می شود. «فردوس هم دستش را دراز کرده بود “فردوس توده ای بود”» (نجدی،۱۳۸۸الف:۵۹) گرچه حزب توده در ابتدای کار موضع خود را نسبت به دین بیان نکرد و شعار اصلی آنان دفاع از طبقه گارگر و برابری بود ولی به زودی اعضای حزب نتوانستند در پشت نقاب دروغین خود بمانند و نسبت به دین واکنش نشان دادند. در حقیقت کمونیست ها خواستار آزادی معتقدات و جدا شدن دین از سیاست بودند. «کمونیست های واقعی نمی توانند مذهبی و مومن باشند برای اعضای حزب پذیرش جهان نگری امری قطعی و اجباری است. کمونیست باید ماده گرا، کافرکیش،خدانشناس و پیکارجو باشد» (بردیانف،۲۹۵:۱۳۶۰) این یکی از مسائلی است که نجدی نیز به آن اشاره کرده است «روزی که می خواستم عضو حزب بشوم یک لحظه پیش از پر کردن ورقه تقاضای عضویت به آسمان که از دریچه غمبار زیرزمین راسته کفاشها دیده می شد نگاه کردم و بعد جلوی سؤال «مذهب؟» نوشتم «مسلمان» و منشی حزب نگاهم کرد»(نجدی،۱۳۸۸الف:۶۵).
نجدی در داستان «یک سرخ پوست در آستارا» به توضیح و تشریح فعالیت های حزب و کمونیست ها و ارتباط آنها با کردهای ایران می پردازد.
«گفتم: آنجا که کسی نیست؟ مرتضی گفت: رفته… عصری رفته… رفته روسیه. گفتم: پس یارو سرخ پوسته روس هم بود؟ گفت: روس؟ نه… ماراجینما آمریکاییه، یه سرخپوست ارّه شده ی خلّص آمریکایی و کمونیست … من کی گفتم روس بود؟ دلم می خواست با مشت بزنم روی دندانهای زررد مرتضی و آن لبخندی که بعضی آدمها زور زورکی می زنند تا چیزی را پنهان کنند» (نجدی ،۱۳۸۸ب:۵).
آن چه که نجدی در این داستان بیان می کند، مسائل سیاسی گروه های چپ گرا و همچنین ظلم و ستمی است که به خاطر نژاد پرستی و رنگ پوست در جهان حکمفرماست.«این داستان شنائت کشتار یک قبیله سرخپوست به دست سفید پوستها را بیان مینماید تا مظلومیتی مکرر در مکرر تکرار شود. نجدی با مضحکه این مولفه های آرمانی (آیین پرستی سرخپوستی و جزمیت مداری مارکسیستها) سر آن دارد شالوده توتم پرست را فرو ریزد و به مفهوم عام انسان رهنمون شود» (قنبری،۷۹:۱۳۸۰). سناتورهای ظالم آمریکا که به بهانه نژادپرستی به سرخ پوستان بومی آمریکا حمله می کردند و آنان را از سرزمین های مادریشان آواره می کردند «می گفت که سرخ پوست پنجره بالکن مسافرخانه را روی برف باز کرده و پرسیده بود مسکو همین طرفهاست نه؟ بعد گفته بود که دیگر نمی تواند به یاد آورد، چند سال از تشیع جنازه مک کارتی گذشته است و حالا دار و دسته سناتور کجا گور به گور شده اند. آن ها قبیله مرا ارّه کرده بودند» (نجدی،۱۳۸۸ب:۵).
نجدی در اکثر داستان های سیاسی ردپایی از زندگی و مرگ پدرش به جا می گذارد. در این داستان به مرگ مرتضی و قبر بدون سنگ و نشانه او اشاره می کند. همان چیزی که برای پدرش اتفاق می افتد و هیچ کس نشانی از قبر پدر به او و مادرش نمی دهد«نه سال بعد روزی که شنیدم جنازه ی مرتضی را بیرون از آستارا کنار رودخانه مرز ایران و شوروی، بدون سنگ، خاک کرده اند» (همان،۱۳۸۸ب:۵). نجدی در داستان «آرنایرمان، دشنه و کلمات در بازوی من» به کتاب های کمونیست ها و نماد های آنان اشاره کرده است «یکی از کتابهای پرت شد روی سایه کنار اتوبوس. چند نفر روی جلد کتاب قوز کرده بودند که دست هایشان از پشت بسته شده بود…. آنها لای درختانی بودند که از شاخه هایشان قمه آویزان بود» (همان،۱۳۸۸ب:۲۰). مخصوصاً صحنه ای که از مرگ ترکمنی و تلاش او در آخرین لحظات زندگی برای نزدیک شدن به کتابش دارد.
«هنوز کف دستش را به زمین می کشید. همان دستش را به طرف کتابی دراز کرده بود که بین خون و پنجره روی بازویم افتاده بود. روی زمین. روی زمین. روی زمین. کتاب را به طرف خودش کشید. روی جلد کتاب دشنه بزرگ و خمیده ای بود. توی یک دیس. پرنده بالای دیس لای درختانی پر از قمه می پرید. ترکمنی دشنه را از روی دیس برداشت. از روی دیس دشنه را برداشت. برداشتش آن دشنه را از روی دیس اما نه واسه این که یک تکه نون را اینقد اینقد کند.» (همان،۱۳۸۸ب:۲۲).
در آن زمان که تشکیلات حزب از هم میپاشد به همراه داشتن کتابهای حزب و فروش آنها جرم محسوب میشود و نجدی در این داستان به آن اشاره میکند «یازده سال بعد ماراجینما را گرفتند، جلبش کردند می دونی چرا؟ واسه اینکه پلیس توی کیف ماراجینما لای کتابهای لنین یک پانچا پیدا کرده بود» (همان،۱۳۸۸ب:۱۱). از دیگر مسائلی که نجدی در داستان هایش به آن اشاره می کند، واکنش مردم نسبت به بلشویکی هاست «از دک و پوزش معلومه که بلشویکی. این جور آدما کفاره داره. یارو باد کوبه ای با لبخند به مردی که می گفت کفاره داره گفت: هاشتاد تومن. مرد گفت: اینها دین و ایمان ندارند. آقا مرتضی گفت: بلشویکی که توی رشت طاووس بفروشه با طاووسش هم هاشتاد تومن نمی ارزه» (همان،۱۳۸۸ب:۴۶-۴۵). راوی داستان «یک سرخپوست در آستارا» نگران اندیشه های مارکسیست هاست او می خواهد بداند آیا مبارزه مارکسیست ها به نتیجه رسید؟ «مرتضی گفت: ماراجینما از من پرسید تو می دونی چه بلایی سر مارکسیسم اومد؟ گفتم نه! من از کجا بدونم. گفتم: آره… از کجا بدونی… واسه اینکه همه ما زده به سرمان» (همان،۱۳۸۸ب:۱۲-۱۱)
۴-۲-۳-حادثه پاسگاه سیاهکل:
از جمله جنگ های چریکی که با الگوگیری از قیام جنگل در شمال شکل گرفت، می توان از حادثه سیاهکل نام برد. «در شامگاه سرد زمستانی ۱۹ بهمن ۱۳۳۹ سیزده مرد جوان مسلح به تفنگ و مسلسل و اسلحه کمری به یک پاسگاه ژاندارمری در روستای سیاهکل درکنار جنگل های گیلان حمله کردند. با این حمله که بعدها به حماسه سیاهکل مشهور شد، آنان شعله هشت سال فعالیت چریکی را برافروختند» (آبراهامیان،۴۴۲:۱۳۸۵). نجدی در داستان «به چی میگن گرگ به چی میگن…» به حادثه پاسگاه سیاهکل و چریک هایی که به پاسگاه حمله کردند اشاره کرده است. نجدی در شیوه روایت به گونه ای است که گویی از نزدیک این حوادث را دیده است. «شبی که در قهوه خانه سیاهکل شنیدم که چریکها پاسگاه ژاندارمری را لخت کرده، دو نفر را کشته و دستهای یک ژاندارم را با کمربند خودش به چفت پنجره پاسگاه بسته اند و با پنج ژ-۳ و هفده نارنجک غنیمتی، زده اند به جنگل یهو رنگ زردی سرم را پرکرد»(نجدی،۱۳۸۸ب:۱۹۵).
ابتدای داستان به زندگی مادری تنها که مجبور است فرزندش را با خود به حمام زنانه ببرد و وقتی با اعتراض زنان روبرو می شود استالین را نفرین می کند شروع می شود. آنچه برای پسرش نامعلوم است ارتباط حمام و استالین است. سال ها بعد وقتی به سن جوانی می رسد ماجرای سیاهکل اتفاق می افتد. مادر ماهی تابه را روی لبخند شاه می گذارد و در واقع با بیان این نکته نفرت مردم را از ظالمان چون شاه و استالین که باعث بیوه شدن او شده اند نشان می دهد. «بیرون از پنجره، سیاهکل ساکت بود و شاه روی صفحه اول روزنامه کیهان کنار سفره لبخند می زد، مادرم ماهی تابه را روی همان لبخند گذاشت» (همان،۱۳۸۸ب:۱۹۸). در این داستان نجدی به بیداری سیاسی مردم اشاره می کند او معتقد است که گرگ ها همان مردمی هستند که نترسیده اند ،کیف می کنند، که حتی خودشون حالیشون نیست روز اعدام مرتضی، ساعت ها به انتظار روی علف نشسته اند مردم هنوز و همیشه هستند اما میش نیستند (ر.ک. بزرگی،۱:۱۳۸۷).
۴-۲-۴-آشوب های اوایل انقلاب: