:

در اسلام اساس عبادات بر پایه جمع و جماعت است و هر چند انجام عبادات به صورت فردی هم صحیح می‌باشد، اما عبادات فردی جنبه فرعی و درجه دوم دارد و اساس قرب در عبادات اجتماعی می‌باشد. از جمله عبادات جمعی در دین مبین اسلام، برگزاری مجالس مذهبی است، مجالس مذهبی در اسلام دارای سابقه­ای طولانی است و به زمان پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برمی­گردد. نقش و جایگاه و همچنین کارکرد بی­بدیل این مجالس در حراست و حفاظت از مواریث و شعائر دینی، بسیار ممتاز و برجسته است. خداوند، در قرآن کریم نه تنها اصل برگزاری این مجالس را امضا کرده، بلکه مسلمانان را نیز به برگزاری آن تشویق نموده است. همچنین توجه به سیره عملی ائمه اطهار علیهم السلام نیز مارا متوجه اهمیت این موضوع می­کند، زیرا می­بینیم که ایشان در دوران حیات پربرکت خود، بیشترین استفاده را از این مجالس نموده­اند و از طریق همین مجالس، دین را در جامعه زنده و پویا نگه داشته و نسل به نسل منتقل کرده­اند. مجالس مذهبی آثار و برکات فراوانی به همراه دارد و سرمایه­ای عظیم برای مسلمانان به حساب می­آید و قدرت نفوذ و تأثیرگذاری آن تا حدی است که نمی­توان از آن چشم پوشید و به باروری بیشتر آن نیندیشید. البته این مجالس، با همه فواید و برکاتی که دارند، در معرض آفات و آسیب­های بسیاری نیز هستند، که نمی­توان نسبت به آن­ها بی­تفاوت بود، زیرا که غفلت از این آسیب­ها باعث می­شود این مجالس از هدفی که مدنظر خدا و اهل بیت علیهم السلام بوده، که همان حفظ و تداوم حیات دینی در جامعه است دور شود و یا حتی نتیجه عکس داشته باشد و باعث کمرنگ شدن دین در جامعه شود. در نتیجه در این پژوهش پس از مفهوم شناسی و بررسی سیر تاریخی مجالس مذهبی، به تبیین نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه در قالب کارکردهای مختلف از جمله کارکردهای عبادی، سیاسی، تربیتی، اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی پرداختیم و در نهایت آسیب­های متوجه به این مجالس را بررسی کردیم، تا بتوانیم با شناخت آثار و برکات این مجالس و زدودن آسیب­ها از آن، این مجالس را به هدف اصلی خود برسانیم و دین را در جامعه زنده و پویا نگه داریم.

فصل اول: کلیات تحقیق و مفهوم شناسی

1-1- کلیات تحقیق

در این بخش بررسی تحقیق در ابعاد مختلف مد نظر قرار گرفته و تلاش گردیده است ابعاد مختلفی چون بیان مسئله تحقیق، سوالات تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، فرضیات تحقیق، جنبه نوآوری تحقیق و روش انجام تحقیق مورد بررس و کنکاش قرار گیرند که در ادامه به هر یک از آنها اشاره می­گردد.

1-1-1- بیان مسأله تحقیق

مجالس مذهبی از مردمی‌ترین محافل و مجامع است كه حول محور قرآن و سنت اهل بیت عصمت و طهارت و تعظیم شعائر دینی فعالیت می‌كند. نقش و جایگاه و همچنین كاركرد بی‌بدیل این مجالس در حراست و حفاظت از مواریث و شعائر دینی، بسیار ممتاز و برجسته است.

در روایات تأکید بسیاری به برگزاری این مجالس شده است برای مثال در مورد مجالس ذکر، احمد بن فهد در عده­الداعی نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله ،روزی بر اصحابشان وارد شدند و فرمودند: ارْتَعُوا فِی‏ رِیاضِ‏ الْجَنَّةِ قَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ- وَ مَا رِیاضُ الْجَنَّةِ قَالَ مَجَالِسُ الذِّکْرِ « ارتعوا ریاض الجنه یعنی از باغ‌های بهشت برداشت کنید. پرسیدند: ریاض الجنه چیست؟ فرمودند: مجالس ذکر»

همچنین امام­صادق علیه السلام در روایتی به فضیل فرمودند: تَجلِسونَ وَ تُحَدِثُونَ؟ فقال نعم فقال اِنَّ تِلکَ المَجالِسَ اُحِبَّها. فَاَحیوُا اَمرَنا فَرَحِمَ اللهَ مَن اَحیا اَمرَنا. «آیا با هم می‌نشینید و روایات ما را بیان می‌کنید؟ عرضه داشت: آری. فرمودند: این جلسه‌ها را دوست می‌دارم، پس امر ما را زنده نگه‌ دارید، خداوند رحمت کند کسی­که امر ما را احیا کند.»

حال اگر این مجالس به گونه‌ای که در روایات مطرح شده و مدنظر اهل بیت علیهم السلام بوده برگزار شود برکات و ثمرات ویژه‌ای از جمله تربیت انسان مطلوب اسلام، ایجاد روحیه مجاهدت، شهادت­طلبی و … دارد که نهایتاً به حفظ و تداوم حیات دینی جامعه منجر می‌شود. البته این مجالس با آسیب‌هائی از جمله غلو، تحریف چهره دین، برداشت اشتباه از ایمنی از مجازات الهی به دلیل حب اهل بیت، تجمل‌گرائی،‌ ایجاد آزار و اذیت برای دیگران و… مواجه است که اگر این آسیب‌ها بررسی و برطرف نشوند این مجالس را از هدف اصلی مدنظر اهل بیت علیهم السلام دور خواهند کرد.

2-1-1- سوالات تحقیق

در این بخش سوالات تحقیق ارائه می­گردند:

1-2-1-1- سوالات اصلی

1- نقش مجالس مذهبی در حفظ و تداوم حیات دینی جامعه از دیدگاه قرآن و روایات چیست؟

2-2-1-1- سوالات فرعی

1- مؤلفه‌ها و ویژگی‌های مجالس مذهبی مطلوب از دیدگاه قرآن و روایات چیست؟

2- با توجه به قرآن و روایات، مجالس مذهبی با چه آسیب­هایی مواجه هستند؟

3-1-1- ضرورت انجام تحقیق

مهمترین ارزش­ها در جامعه­ی ما از طریق نهاد دین و عناصر پیوسته به آن چون مراسم و نمودهای وابسته در جامعه جریان دارد. ساختار فرهنگی و اجتماعی مجالس دینی حامل ارزش­های مهم فرهنگی است. بخش اعظمی از ارزش‌ها حول شخصیت‌های الگویی جریان دارد و از سوی دیگر موجب اجتماع عظیم ملی و تقویت پیوندهای ملی در سراسر كشور می‌گردد.

بنابراین اهمیت مراسم و نمودهای دینی وابسته به آن، نه  فقط در گستردگی و تداوم  آن، بلكه در پیوند آن با ارزش­ها و باورهای بنیادین فرهنگی و تعاملات گسترده با افراد و گروه‌های اجتماعی است. به تعبیر استاد مطهری «آن چیزهایی كه به اخلاق و تربیت و دین مردم بستگی دارد»  نقش مهمی در هدایت و انحراف جامعه خواهند داشت. لذا مجالس ذکر و عزاداری سهم عمده‌ای در حفاظت و حراست از ارزش‌های بنیادین فرهنگی و شكل­گیری حیات اجتماعی و دینی به عهده دارد.

علاوه بر موارد مزبور قابلیت و ظرفیت‌های بی‌مانند و تمایزات و قابلیت­های منحصربه فرد مراسم و نمودهای منشعب از آن در مقایسه با سایر عناصر فرهنگی، سبب می شود تا مطالعه و پژوهش درباره این مراسم اهمیت و ضرورت خاصی پیدا کند.

4-1-1- اهداف و کاربردهای تحقیق

در این تحقیق تلاش می‌شود با بررسی کارکردهای مجالس مذهبی، نقش این مجالس در تداوم حیات دینی جامعه تبیین گردد، همچنین با بررسی آسیب‌هائی که این مجالس با آن مواجه هستند، الگوی مطلوبی از این­گونه مجالس ارائه گردد. لذا با عنایت به بررسی­های صورت گرفته در این تحقیق می­توان به شناخت صحیحی از نقش مجالس مذهبی در تداوم حیات دینی جامعه دست یافت و از سوی دیگر با شناخت آسیب­های پیش رو تلاش گردد این مجالس از آسیب­های احتمالی به دور باشند. نتایج این پژوهش می‌تواند راهکار مؤثری در جهت استفاده بهینه از ابزارهای تبلیغی (مجالس مذهبی) ارائه داده و گامی مؤثر در تداوم حیات دینی جامعه محسوب شود.

5-1-1- روش انجام تحقیق

روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه­ای و نوع پژوهش، تحلیل کیفی می‌باشد. در این تحقیق تلاش می‌گردد با بررسی آیات قرآن کریم و منابع روائی موجود همچنین بررسی سیر تاریخی مجالس مذهبی بتوانیم به شناخت صحیحی از نقش مجالس مذهبی در تداوم حیات دینی جامعه دست پیدا کنیم. لذا پس از بیان کلیات تحقیق سیر تاریخی مجالس مذهبی را مورد بررسی قرار می­دهیم تا نحوه تأثیرگذاری مجالس در دوره های مختلف تاریخی مشخص گردد. سپس در فصل دوم این تحقیق کارکردهای مجالس مذهبی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و در فصل آخر این تحقیق آسیب­ها و مخاطراتی که این مجالس با آن مواجه هستند بررسی می­گردند تا حتی­الامکان بتوان این­گونه آسیب­ها را به حداقل میزان ممکن رساند.

[1] – مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام؛ (تهران: انتشارات صدرا, 1367), ص67

[1] – محمد بن حسن حُر عاملی, تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة,(مصحح موسسه آل البیت), اول، (قم: انتشارات موسسه آل البیت, 1409ق), ج‏7, ص231.

[2] – همان, ج14، ص501