دانلود پایان نامه ارشد: بررسی جامعه شناختی کیفیت زندگی سرپرستان خانوار شهر زنجان در سال 1392
جمعه 99/10/26
زندگی موهبتی الهی است که انسانها در طول عمر خویش از آن بهرهمند میشوند. قرن حاضر شاهد تغییرات چشمگیری در مورد دیدگاه آدمی نسبت به زندگی بوده است. در این قرن تنها حفظ زندگی به شکل معمول مطلوب نبوده، بلکه ارتقاء کیفیت زندگی در زمینههای متعدد تلاش اساسی جوامع تلقی میشود. داشتن کیفیت زندگی مطلوب همواره آرزوی بشر بوده و است. در ابتدا این آرزو به بهبود وضعیتهای ظاهری افراد از قبیل میزان درآمد، تحصیلات، سلامتی جسمی و مسکن محدود بود. ولی اکنون به طیفهای وسیعی از جمله متغیرهای کیفی و ذهنی توجه میشود. کیفیت زندگی به دلیل گسترش روند صنعتیشدن و پیشرفت فناوری که توجه به بعد کمی زندگی انسان را مد نظر قرار میدهد و همچنین بدنبال غفلت از جنبههای کیفی زندگی انسان طی چند دهه گذشته در کشورهای غربی بحث کیفیت زندگی مورد توجه اندیشمندان و متفکران علوم انسانی قرار گرفت.
پروژه حاضر در کنار تعریف مفهوم کیفیت زندگی و با گریزی به ابعاد مختلف کیفیت زندگی به بررسی کیفیت زندگی و رابطه آن با سبک زندگی فرهنگی نیز میپردازد تا از این طریق به تعریفی مشخص و شیوهای دقیق در سنجش کیفیت زندگی شهری دست یابد و در راستای ارتقاء آن قدم بردارد. در این پروژه شهرزنجان را، که همچون اکثر شهرهای داخل و خارج از کشور دارای مناطقی با فاصله طبقاتی است و این امر کیفیت زندگی متفاوتی را بین مناطق مختلف شهر موجب شده است، بهعنوان نمونه موردی مدنظر قرار گرفته است.
به هر حال مشخص است که کیفیت زندگی دارای معانی مختلفی نزد افراد متفاوت است که این افراد بسته به متغیرهای طبقهی اجتماعی، جنس، سن، محل سکونت، وضعیت تاهل، وضعیت اشتغال و … تعاریف متفاوتی از کیفیت زندگی دارند.
همه انسانها از آغاز حیات خود در جست و جوی بهبود بخشیدن به کیفیت زندگیشان بوده اند، اما در دوران معاصر کیفیت زندگی به موضوع مطالعهی دانشمندان تبدیل شده است، زیرا آنها به این واقعیت پی بردهاند که آیندهی جامعه در گرو شناسایی عواملی است که بر شرایط زندگی انسانها تاثیر میگذارد(صادقی، 1383).
تاریخچه پیدایش مفهوم کیفیت زندگی به دوران ارسطو در 385 سال قبل از میلاد مسیح باز میگردد. در آن دوران ارسطو «زندگی خوب» یا «خوب انجام دادن کارها» را به معنی شاد بودن در نظر گرفته است، لیکن در عین حال به تفاوت مفهوم شادی در افراد مختلف پرداخته است و ذکر نموده است. سلامتی که باعث شادی در یک فرد بیمار میشود با ثروت که فرد فقیری را شاد میکند یکسان نیست و بهطور مشخص بیان نموده است که شادی نه تنها برای افراد مختلف معانی متفاوتی دارد بلکه برای یک فرد نیز در شرایط متفاوت معنی یکسانی نخواهد داشت. به هرحال در آن زمان شادی یا شادمانه زیستی معادل با آنچه که امروز کیفیت زندگی نام دارد تلقی میشد؛ ولی اصطلاح «کیفیت زندگی» تا قرن بیستم مورد استفاده قرار نگرفته بود(نجات، 1387).
واژه کیفیت زندگی در سال 1920 میلادی توسط پیگو در کتاب اقتصاد و رفاه، مورد استفاده قرار گرفت. از دههی 1930 محققان مختلف علمی به تحقیق، تحلیل، سنجش و اهمیت کیفیت زندگی در مناطق مختلف جغرافیایی روی آوردند و سعی در تبیین کیفیت زندگی در مناطق شهری و ایالات متحده و همچنین مربوط به ملتهای مختلف در ایالات متحده مورد ارزیابی قرار دهند. تاریخچه پژوهش در کیفیت زندگی به تحقیقات جامعهشناختی برمیگردد و در زمینه بهداشت روانی از دهه 1960 میلادی به دنبال نهضت مؤسسه زدایی آغاز گردیده است(زکی، 1387).
گرچه مفهوم کیفیت زندگی از اواخر قرن بیستم مورد توجه جامعهشناسان قرار گرفته است، اما ریشههای آن در جامعهشناسی را میتوان تا اواسط قرن بیستم پی گرفت. در جامعهشناسی اولین اثر مهم درباره کیفیت زندگی از آگبرن[1] (1946) میباشد که درباره حیات روستایی در ایالات متحده نوشته شده است. در دهه 1960 هنگامی که جامعهشناسان علیه چیرگی شاخصهای اقتصادی واکنش نشان دادند، مفهوم کیفیت زندگی در پژوهشهای اجتماعی اهمیت یافت اما تا آن هنگام تمام شاخصهای کیفیت زندگی، عینی بودند. در دهه 1970 شاخص های ذهنی هم برای سنجش کیفیت زندگی اضافه شدند. اولین بار کمپبل و همکاران در اثر خود در سال 1976 به شاخصهای ذهنی و روانشناختی کیفیت زندگی توجه کردند[2] (کمپبل، 1976).
مراکز تحقیقاتی گوناگونی هماکنون به سنجش کیفیت زندگی در سطح ملی و بینالمل میپردازند. در ایالات متحده آمریکا از دهه 1960 انستیتو تحقیقات اجتماعی در دانشگاه میشیگان و مرکز نظرسنجی شیکاگو کیفیت زندگی را میسنجند و از سال 1995 با تأسیس انجمن بین المللی پژوهشهای کیفیت زندگی[3]، سنجش این مفهوم به خوبی نهادینه شده است[4] (فیلیپس، 2006).
توجه به مفهوم کیفیت زندگی در مجامع علمی و نیز در میان سیاستگذاران روبه فزونی است و این مفهوم در بسیاری از حوزههای علوم اجتماعی و بهداشتی مورد استفاده قرار میگیرد. به واقع میتوان گفت که کیفیت زندگی مفهومی بین رشتهای در علوم اجتماعی است.
توجه به مفهوم کیفیت زندگی مرهون رشد دیدگاههای کمتر اقتصادی درباره کیفیات زندگی اجتماعی است. مفهوم کیفیت زندگی سعی میکند شرایط زندگی مردم را در زمینه اجتماعی خود آنها بررسی کند. به همین دلیل شاخصهایی را برای سنجش این مفهوم انتخاب میکند که وابستگی زیادی به زمینه پژوهش دارند(نوغانی، 1388).
تعریف مساله و بیان سؤالهای اصلی تحقیق
کیفیت زندگی از مسایل پیش روی جهان امروز و از مباحث اساسی در تکوین سیاستگذاری اجتماعی به شمار میرود. بدون شک در طول سه دهه اخیر، کیفیت زندگی، به عنوان جانشینی برای رفاه مادی، به اصلیترین هدف اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است. امروزه کیفیت زندگی، یکی از چارچوبهای نظری مورد قبول در بررسی شرایط زندگی جوامع مختلف به شمار میرود. مطابق آمارهای موجود، نزدیک به نیمی از مردم جهان، ساکن شهرها میباشند و انتظار افزایش آن در دهههای آینده وجود دارد، در حالت کلی این موضوع را میتوان ناشی از تلاش مردم برای ارضای نیازهای خود و وجود امکانات مناسب زندگی شهری در شهرها دانست. شهر به عنوان یک سامانه دارای عناصر گوناگونی است و به صورت مداوم بر آنها اثر میگذارد و یا از آنها تاثیر میپذیرد. این سامانه دارای تقسیمات کوچکتری زیر عنوان محله میباشد. این پژوهش با بهرهگیری از ابعاد مختلف کیفیت زندگی به بررسی وضعیت کیفیت زندگی سرپرستان خانوار ساکن در محلههای مختلف شهر زنجان میپردازد.
گرچه مفهوم کیفیت زندگی کاربردهای فراوانی دارد، اما ارایه تعریفی روشن و جامع برای آن دشوار است چون در زمینههای گوناگون و با کاربردهای متفاوتی به کار گرفته شده است. خود مردم معمولاً تصویر روشنی از کیفیت زندگی خود در ذهن دارند. آنها معمولاً میدانند که اگرچه شرایطی رخ دهد در زندگی احساس خوشبختی خواهند داشت. به عنوان مثال درآمد بیشتر، داشتن خانه (یا خانه بزرگتر) اتومبیل خوب، تعطیلات فراوان و غیره. همچنین مردم معمولاً به صراحت میگویند که اگرچه شرایطی رخ دهد، همگان احساس خوشبختی (کیفیت زندگی جمعی) خواهند کرد. به عنوان مثال وجود محله یا شهری آرام و زیبا، نبود ترافیک، نبود بیکاری و فقر، وجود امکانات درمانی برای همه و غیره.
در واقع در هنگام تعریف کیفیت زندگی، از آنجایی که قرار است وضعیت مطلوب تصویر شود تا موقعیت کنونی با آن مقایسه شود، مسأله تا حدی فلسفی میشود. هنوز فلاسفه توافقی درباره شهر آرمانی، جاییکه همگان در آن خوشبخت هستند، ندارند. چنین بحثی اساساً ریشههای ایدئولوژیک و دینی دارد چرا که قرار است خوب و بد را تعیین کند.
نکته دیگر آنکه هنوز فلاسفه توافقی درباره افضل بودن برابری یا عدالت ندارند. آیا دولت باید از ناتوانان حمایت کند؟ کدام جامعه بهتر است؟ جامعهای که در آن افراد آزادند تا کام خود را برآرند یا جامعهای که دولت در آن اعمال قدرت میکند و از حقوق همگانی حفاظت میکند؟
آیا شرایط برای همگان باید برابر باشد، آیا تمام انواع نابرابری مذموم است؟ به هرحال تعاریفی که هماکنون ارایه میشود بازتاب کیفیات و کمیابی مطلوب جامعه انسانی است که البته میتواند در طول زمان تغییر کند.
ویژگی مفهوم کیفیت زندگی آن است که میتواند شامل تمام کیفیات (مفاهیم) جامعهشناختی شود. یعنی گستره بزرگی از مفاهیم جامعهشناختی میتوانند در چتر کیفیت زندگی قرار بگیرند. اما وجه مهم این مفهوم آن است که معمولاً برای بررسی عملکرد و نتایج سیاستها و برنامهها مورد استفاده قرار میگیرد به همین خاطر معمولاً در هر زمینه بنابر انتظارات سیاستگذاران و مجریان برنامههای اجتماعی تعریف میشود. برخی مؤلفان کیفیت زندگی را تنها احساس خوشبختی دانسته اند(میلبراث، 1978).
سازمان بهداشت جهانی کیفیت زندگی را بهزیستی در حوزههای اجتماعی، روانی و فیزیکی میداند و آن را چنین تعریف میکند: «کیفیت زندگی ادراک فرد از موقعیت زندگی خود در چهارچوب نظامهای فرهنگی و ارزشی است که در آن زندگی میکند و با اهداف، معیارها، و دغدغههای او رابطه دارد. این امر بسیار گسترده است و به شیوهای پیچیده تحت تأثیر سلامت فیزیکی، حالت روانی، و میزان استقلال و روابط او با جنبههای مهم محیط وی قرار دارد(هوکوگروپ،[6] 1993).
با توجه به تعاریف ارائه شده، میتوان گفت که اصولاً کیفیت زندگی مفهومی پیچیده و چندبعدی است که با وضعیت جمعیت در یک مقیاس جغرافیایی خاص(مانند روستا، شهر، و یا کشور) در رابطه است و از این رو، هم به شاخصهای ذهنی یا کیفی و هم به شاخصهای عینی و کمی متکی است(کوکبی، ۱۳۸۵).
استان زنجان که از آن به عنوان فلات زنجان نیز نام برده می شود، در قسمت مرکزی و شمال غربی کشور، و مابین35 درجه و 25 دقیقه تا 37 درجه و15 دقیقه عرض شمالی و 47درجه و 1 دقیقه تا 49 درجه و 52 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. این استان با هفت استان هممرز میباشد به طوریکه از شمال به شهرستان خلخال از استان اردبیل، و شهرستان رودبار از استان گیلان، از شمال شرقی و شرق به شهرستانهای تاکستان و بوئین زهرا و قزوین از استان قزوین، از جنوب به شهرستان همدان از استان همدان، از جنوب غربی به شهرستان بیجار از استان کردستان و از مغرب به شهرستان تکاب از استان آذربایجان غربی و از شمال غرب به شهرستانهای میانه و هشترود از استان آذربایجان شرقی محدود است. وسعت استان حدود 21848 کیلومتر مربع و تراکم نسبی در استان 42 نفر در هر کیلومتر می باشد. به این ترتیب در مقایسه با میانگین مساحت استانهای کشور (65920کیلومتر مربع)، استان زنجان در ردیف استانهای کوچک از نظر وسعت قلمرو دارد و سهم نسبی استان از مساحت کل کشور 34/1درصد میباشد.
شهرستان زنجان از شمال به بخشهای آقکند و هشت جین از شهرستان خلخال، از شمال شرقی به ماسوله، فومن، رشت و شهرستان رودبار زیتون، از شرق به بخش های سیردان، تاکستان، آوج از استان قزوین، از جنوب به کبوتر آهنگ از استان همدان، از جنوب غربی به شهرستان بیجار، از مغرب به تکاب و از شمال غربی به قره آقاج و میانه محدود است و رودخانه قزل اوزن با گردش خود حد طبیعی این شهرستان را تعیین نموده و وسعت این شهرستان بالغ بر 6763 کیلومتر مربع میباشد. از نظر توپوگرافی شهرستان زنجان منطقهای است کوهستانی که بصورت فلات مرتفعی خودنمایی میکند و در اثر تجزیه رودخانه جلگههای حاصلخیز مستقلی را تشکیل داده است. ناهمواریهای شهرستان در این مقوله به کوههای زنجان شمالی و کوههای زنجان جنوبی تقسیم گردیده است که از نظر تقسیمات جغرافیایی، رشته کوههای زنجان شمالی ادامه رشته کوههای البرز و کوههای زنجان جنوبی جزئی از رشته کوههای منفرد مرکزی است. جهت کوهها بطور طبیعی از شمال غربی به جنوب شرقی ممتد بوده و دره زنجانرود برزخی را میان رودخانه قزل اوزن سفلی و علیا بوجود آورده و بخشهای قره پشتلو و طارم علیا در منطقه رشته کوههای زنجان شمالی واقع شده است.
[1]- Ogburn
[2]- Campbel et al
[3]- International society for quality of life studies
[4]- Philips
1- Milbrath
2- Whoqol Group
دانلود پایان نامه ارشد: بررسی عوامل اجتماعی- روانی مؤثّر بر میزان مصرف خودسرانهِ ی دارو در بین شهروندان 18 تا 55 سال شهر یاسوج
جمعه 99/10/26
بشر از گذشتهی دور با مشکل درد و آلام مواجه بوده و همواره سعی در برطرف کردن این مشکل داشته است. بر اساس مستندات تاریخی از حدود 7000 سال قبل، انسانها از داروهای گیاهی و طبیعی برای مقابله با بیماریها یا حفظ سلامت خود استفاده میکرده است، اما امروزه با پیشرفت علم و فنّاوری و گسترش مرزهای دانش، شاهد شیوههای گوناگونی از مصرف دارو هستیم. این شیوهها علاوه بر مصرف خوراکی، مصارف موضعی، مصارف استنشاقی، مصارف جلدی، مصارف تزریقی و… را شامل میشود (اردکانی،331:1384). هریک از این شیوههای مصرف دارو در کنار خاصیت اثربخشی و فواید درمانی خود، عوارض و مضرّاتی را نیز به همراه خواهد داشت که ضروری است به هنگام مصرف به آن توجه شود. اما علاوه بر این، کاربرد دارو در انواع مختلف خدمات درمانی، از نظر اجتماعی- فرهنگی نیز دارای ابعاد مختلفی است که میتوان از مسایلی چون سوءکاربردهای دارویی، خودمصرفی دارو، نظامهای دارویی کشور و همچنین مصرف زیاد دارو نام برد(محسنی،302:1385). . پیشرفت علم پزشکی و صنعت داروسازی و ارائهی داروهای متنوع در سالهای اخیر، انقلابی در دانش پزشکی و امر درمان بوجود آورده است، اما همراه با این تکامل، پدیدهی دیگری نیز در کشورها و بویژه کشورهای جهان سوم بوجود آمده که همان روی آوردن بیش از حد مردم به داروها و مصرف غیرعلمی و غیرپزشکی آن است. مصرف بیرویه و غیرمنطقی دارو امروزه به مثابه یک مشکل بزرگ درآمده است که پیامدهای آن عوارض اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بهداشتی خود را در بخش وسیعی از جامعه نمایان کرده است(نیکزاد، 1378: 1). در حال حاضر غیرمنطقی بودن مصرف دارو از جمله مشکلات موجود در ایران محسوب میشود که مسایل مختلفی در این زمینه قابل بررسی است، عدم رعایت ضوابط علمی و تحویل داروی بدون نسخه از سوی برخی داروخانهها و بالا بودن قلمهای دارویی در نسخههای تجویزی از سوی پزشکان از مهمترین آنهاست و نشاندهندهی غیرمنطقی بودن فرآیند تجویز و مصرف دارو در کشور است(دیناروند،1388: 15). از سوی دیگر ناآگاهی جامعه و فرهنگ و باورهای غلط رایج در میان مردم نیز عامل دیگری برای مصرف بیرویه دارو محسوب میشود
مصرف دارو، بحثی است که با کلیه جوانب فرهنگی، اجتماعی، اعتقادی و مذهبی مردم در ارتباط است. مصرف منطقی و صحیح دارو از یک
سو متوجه تجویزکنندگان دارو میگردد و از سوی دیگر خوددرمانی یا مصرف نابجای دارو را در نزد بیمار منع میکند. افزایش مصرف دارو به جهت عوارض جانبی، خطرات مرگ و میر و همچنین هزینههای بسیار سنگین بودجهی دارویی دولت، شرکتهای بیمه و تودهی عمومی مردم از مسایل مهم جامعه به حساب میآید)دواتی، 1386: 451). با توجه به اینکه در دههی اخیر مصرف دارو به صورت بیرویه در کشور افزایش یافته است و مطالعات انجام شده حاکی از عدم وجود الگوی صحیح مصرف در این زمینهی میباشد، لذا انجام بررسی و مطالعات همهجانبه و کامل در این زمینه ضروری به نظر میرسد. در همین راستا سعی شده است تا عوامل اجتماعی- روانی مؤثّر بر میزان مصرف خودسرانهی دارو در شهر یاسوج مورد بررسی قرار گیرد.
1-2- بیان مسئله
میزان مصرف دارو در یک کشور تابع متغیرهای متعددی است که از آن جمله میتوان رشد بهداشت، قوانین و واردات دارو، برخورد جامعهی پزشکی و مردم با دارو، تبلیغات و امکان رقابت شرکتهای متعدد در بازار دارویی را ذکر کرد. بدین ترتیب مصرف دارو همیشه بر اساس الگوهای علمی نیاز پزشکی صورت نمیگیرد (فلاح،1376: 5). استفاده از دارو به عنوان یک حلقه از زنجیرهی درمان بیماری اجتنابناپذیر است، اما متخصصان علوم پزشکی بر این باورند که اثر بخشی دارو مستلزم این است كه تجویز دارو و مصرف آن، باید تحت نظر پزشك و به صورت اصولی و نه به صورت خودسرانه، باشد (Hogerzeil. 1995:6). میزان مصرف دارو در میان افراد، گروهها و جوامع مختلف نرخ متفاوتی دارد، و برخی از جوامع با مسایل و مشکلات مهمتری در زمینهی مصرف دارو مواجه هستند. در ایران نیز از جمله مسایل دارویی مورد بحث در طی سالهای اخیر، مصرف زیاد دارو بوده است و بر حسب مستندات میزان مصرف دارو در ایران فراتر از حد استاندارد جهانی است.
بر اساس برآوردهای موجود، سالانه بیش از 300 میلیون نسخه دارویی به داروخانههای کشور ارائه میشود. از طرف دیگر مطالعهی آمار داروهای مصرفی در کشور نیز بیانگر آن است که متوسط اقلام دارویی در هر نسخه در ایران 5/3 میباشد که با متوسط پذیرفتهشدهی جهانی که حدوداً 7/1 میباشد، اختلاف فاحشی را نشان میدهد[1]. همچنین تحقیقات انجام شده در کشور نشان میدهند 10 تا 15 درصد مجموع داروهای کشور بهصورت خودسرانه و بدون مشورت با پزشک مصرف میشود. در این میان قرص استامینوفن کدئین پرفروشترین و پرمصرفترین دارو است. طبق آمارها، در ایران سالانه حدود 3 میلیارد قرص استامینوفن کدئین مصرف میشود و اگرچه وزارت بهداشت از تمامی دانشگاههای علوم پزشکی کشور درخواست کرده تا ممنوعیت فروش این گروه از داروهای بدون نسخه را به داروخانههای ت
پوشش دانشگاه خود اعلام کند اما تا به حال تغییر چشمگیری مشاهده نشده و همچنان استامینوفن کدئین و آموکسی سیلین جزء پرفروشترین داروها هستند(سلامت، 1388: 6).
در طول سالهای گذشته، مصرف دارو از نظر کمی بین 5 تا 8 درصد و به لحاظ ریالی بین 20 تا 40 درصد، رشد داشته است. علت افزایش کمی به دلایل متعددی نظیر ورود داروهای جدید به بازار، فعالیت بیشتر پزشکان و روشهای تحقیق علمیتر مربوط میشود و افزایش ریالی نیز به علت ورود داروهای گران قیمت به بازار و افزایش قیمت داروهای تولید داخل بوده است. سهم داروهای تولید داخل از نظر کمی در سال 1387 به 97 درصد رسیده است و با سهم بیشتری نسبت به سالهای قبل، بیشتر داروهای تولید داخل به فروش رفته است، اما از نظر ریالی سهم داروهای تولید داخل، 65 درصد بوده است، به عبارت دیگر تقریباً 3 درصد داروهایمان از نظر تعداد وارداتی است اما از نظر ریالی، 35 درصد بازار دارویی، متعلق به آنهاست(دیناروند، 1388: 15).
طبق آمارهای ارائه شده در زمینهی مصرف دارو، شهر یاسوج نیز که به عنوان جامعهی آماری پژوهش حاضر در نظر گرفته شده است، از الگوی مصرفی کل کشور پیروی میکند. طبق آمار معاونت دارو و درمان دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، سرانه مصرف دارو در استان کهگیلویه و بویراحمد، بالاتر از میانگین کشوری است و میانگین اقلام دارویی در هر نسخه 03/3 است که تقریباً دو برابر استاندارد جهانی است. مصرف آنتی بیوتیک های تزریقی نیز در استان نسبت به کل کشور بسیار بالاست بطوری که در سال 1389، 53 درصد از بیماران در استان، آنتی بیوتیک تزریقی مصرف کردند(خبرگزاری مهر، 1390). طبق آمار معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، میانگین مصرف دارو به ویژه داروهای تزریقی در استان، نسبت به میانگین کشوری 10 درصد بیشتر است. همچنین هم اکنون آمپول “دگزامتازون” که یک داروی “کورتیکواستروئید” می باشد مقام اولِ مصرف، در استان را دارد و پس از آن، “استامینوفن کدئین”، شربت “دیفن هیدرامین” و آمپول “سفتریاکسون” بیشترین مصرف را در استان داشتهاند.
گروه دارو و درمان یک مثلث است که سه ضلع آن را پزشک، داروساز و بیمار تشکیل میدهند و هر کدام از این اضلاع درست عمل نکند همه خواص نظام دارو و درمان زیر سؤال میرود. از نظر مسئولان و صاحبنظران امر دارو و درمان برخی از مسایل موجود در کشور همچون در دسترس بودن انواع مسکنها، تجویز زیاد اقلام دارویی توسط پزشک، باورهای غلط شکل گرفته در میان مردم و همچنین مصرف خودسرانهی دارو از سوی مردم بر مصرف زیاد دارو تأثیر زیادی میگذارد(واقفی، 1388)[2].
با این تفاصیل مسئلهی اساسی تحقیق حاضر این است که میزان مصرف دارو را به توجه به مصرف خودسرانهی دارو مورد بررسی قرار داده و نشان دهد میزان مصرف خودسرانهی دارو در شهر یاسوج تحت تأثیر چه متغیّرهای اجتماعی و روانی قرار دارد؟
[1] . به گزارش شبکهی خبر، 5 شهریور 1388
- 1. روزنامهی سلامت، 28 آذز 1388، گفتگو با دکتر واقفی (دبیر انجمن داروسازان)
دانلود پایان نامه : بهینه سازی خرید دارو با استفاده از داده کاوی
جمعه 99/10/26
. 58
.. 59
60
60
… 67
… 44
… 69
. 63
. 64
. 64
. 67
. 69
70
72
.. 72
.. 74
… 76
.. 76
.. 77
.. 83
.. 93
. 95
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول 2- 1تکنیک های مهم داده کاوی در بخش دارویی[21] 21
جدول 4- 1 ماتریس داده بصورت ماههای متوالی60
جدول 4- 2 ماتریس داده بصورت ماههای یکسان61
جدول 4- 3 ماتریس داده بصورت فصول متوالی2
جدول 5- 1 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Cream Calamine 77
جدول 5- 2 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Vialdioxin81
جدول 5- 3 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Syrup Sulbutamol82
جدول 5- 4 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Cream Calamine 82
جدول 5- 5 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Vialdioxin 85
جدول 5- 6 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Syrup Sulbutamol86
جدول 5- 7نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Cream Calamine 91
جدول 5 – 8 نتایج اعمال الگوریتم های معرفی شده بر روی داده های Syrup Sulbutamol 93
فهرست شکل ها و نمودارها
عنوان صفحه
شکل 2- 1 مدل پیش بینی با شبکه عصبی[4]12
شکل 2- 2 شبکه عصبی [14] BP 12
شکل 2- 3 مدل بهینه سازی خرید دارو[15]14
شکل 2- 4 مدل استخراج دانش [26] 16
شکل 2- 5 جریان عملیات در داروخانه[17] 17
شکل 2- 6 دسته بندی اهدا بکارگیری داده کاوی[15]19
شکل 2- 7 روند بکارگیری داده کاوی در پزشکی[20]20
شکل3- 1 مراحل داده کاوی[40]32
شکل3- 2 ساختار شبکه عصبی[47]43
شکل3- 3 مثالی از درخت تصمیم[41]55
شکل 3- 4 واسط کاربری سیستم اطلاعات بیمارستان55
شکل 4- 1 دیاگرام چاچوب تحقیق58
شکل4- 2 پارامترهای مورد استفاده در SVM64
شکل4- 3 گزارش تهیه شده با کریستال ریپورت70
شکل4- 4 خروجی گزارش تهیه شده با کریستال ریپورت71
شکل5- 1 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم AdaBoost.R78
شکل5- 2 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LR78
شکل5- 3 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم BAGTREE79
شکل5- 4 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LSSVR80
شکل5- 5 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم SVR80
شکل5- 6 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم BAGTREE83
شکل5- 7 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LR83
شکل5- 8 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم SVR84
شکل 5- 9 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم AdaBoost.R84
شکل5- 10 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم SVR85
شکل 5- 11 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم AdaBoost.R86
شکل5- 12 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LR87
شکل5- 13 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم SVR87
شکل5- 14 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LSSVR88
شکل5- 15 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم AdaBoost.R89
شکل5- 16 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم NN90
شکل5- 17 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LSSVR90
شکل5- 18 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LSSVR92
شکل5- 19 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم BAGTREE93
شکل5- 20 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم LSSVR94
شکل5- 21 میزان تقاضای واقعی و پیش بینی شده توسط الگوریتم BAGTREE94
1-1- فناوری اطلاعات در بهداشت و درمان
در سالهای اخیر مراکز بهداشتی ودرمانی کشورمان به ویژه بیمارستانها درصدد مکانیزه کردن سیستمهای اطلاعاتی خود برآمدهاند. در ابتدا مقصود از چنین فعالیتهایی کاهش هزینههای ناشی ازکاغذ بازی موجود در سیستمهای دستی و اداری بوده است، اما اکنون به مرحله ای رسیدهایم که بهبود کیفیت ارائه خدمات درمانی اهمیتی روزافزون مییابد و در این راستا بکارگیری سیستم های اطلاعات بیمارستانها بسیار مرسوم شده است.
بکارگیری سیستم اطلاعات بیمارستان علاوه بر مزایای فراوان از جمله کاهش زمان پذیرش، زمان ترخیص، زمان اخذ جوابها، زمان مراجعه به اطلاعات قبلی پرونده، بالا بردن میزان دقت در درج اطلاعات و درخواستها كه در حالت دستی می تواند ناخوانا باشد، همچنین می تواند موجب تسریع ارتباطات بین بخشی و در نهایت بالابردن میزان رضایت بیمار، ارائه خدمات بهتر، دریافت آمار و گزارشات روزانه و زمانی گردد. در نهایت بکارگیری سیستم های اطلاعات بیمارستان، حجم زیادی از داده های مرتبط با درمان را در دسترس قرار می دهد [1]. با استفاده از تکنیک های داده کاوی می توان از دادههای موجود در این سیستمها در جهت پشتیبانی از تصمیم و مدیریت و در نهایت پیشبرد اهداف اقتصادی و درمانی سود جست .[2] دادهکاوی یکی از ده دانش در حال توسعه است و در سالهای اخیر در دنیا گسترش فوقالعاده سریعی داشته است. دادهکاوی فرآیند کشف الگوها و روابط موجود بین داده ها در پایگاه داده های بزرگ است که با برخورداری از دامنه وسیع زیر زمینههای تخصصی با توصیف، تشریح، پیشبینی و کنترل پدیدههای گوناگون پیرامون، امروزه کاربرد بسیار وسیع در حوزههای مختلفی ازجمله پزشکی و تجارت دارد [3].
1-2- داروخانه های بیمارستانی
افزایش هزینههای بیمارستانی در سالهای اخیر و نیز اجرای طرح خودگردانی و ادارهی بیمارستانها به وسیلهی درآمد اختصاصی آنها، بیمارستانها را با مشکلات مالی جدی رو به رو ساخته است. داروخانه یکی از بخشهای مهم و درآمدزا در بیمارستان ها می باشد که می توان با بهبود خرید دارو و افزایش بهره وری آن، بنحوی به وضعیت اقتصادی بیمارستان ها کمک کرد. این حقیقت که مصرف دارو بر اساس شیوع بیمارها در فصول مختلف تغییر می کند و نیز در نظر گرفتن این نکته که برخی داروها برای درمان یک بیماری مکمل یکدیگرند، از جمله فاکتورهایی هستند که باید در خرید دارو درنظر گرفته شوند [4]. به عبارتی با توجه به بیماریهای بسیار متنوع، و تجویز داروهای مختلف برای آنها، میتوان بر اساس سابقه مصرف دارو، نیاز های دارویی در آینده را پیش بینی کرد در نتیجه، در صورت بکارگیری تکنیکهای داده کاوی بر روی اطلاعات موجود در سیستم اطلاعات بیماستان می توان خرید دارو را بر اساس پیش بینی صورت گرفته توسط داده کاوی بهینه کرد.
لذا بر آن شدیم تا با انجام این مطالعه به پیش بینی مصرف دارو، با استفاده از تکنیکهای داده کاوی، در داروخانه یک بیمارستان بزرگ به منظور افزایش بهره وری مالی آن بپردازیم.
1-3- داده کاوی
1-3-1- داده کاوی چیست؟
داده کاوی به بررسی و تجزیه و تحلیل مقادیر عظیمی از داده ها به منظور کشف الگوها و قوانین معنی دار اطلاق میشود.[5] کشف دانش و داده کاوی امروزه یک حوزه جدید میان رشته ای و در حال رشد است که حوزه های مختلفی همچون پایگاه داده، آمار، یادگیری ماشین و سایر زمینه های مرتبط را با هم تلفیق کرده تا اطلاعات و دانش ارزشمند نهفته در حجم بزرگی از دادهها را استخراج نماید و استفاده از آن در دو دهه اخیر تقریبا در جهان در همه سازمانها که با حجم عظیمی از داده در پایگاه داده خود مواجه هستند، رواج یافته است [6]. شناسایی مشکالت کاوش و یا برآورد وابستگیها از داده ها یا کلاً کاوش داده های جدید تنها قسمتی ازشیوههای تجربی مورد استفاده دانشمندان، مهندسین و دیگر کسانی است که روشهای استانداردی را برای کسب نتایج داده ها به کار می برند. درتطبیق روشهای تجربی معمول با مسائل داده کاوی میتوان به مراحل بیان مسأله و فرموله کردن فرضیه، جمع آوری دادهها، پیش پردازش دادهها شامل آشکارسازی و حذف دادههای غیر عادی و مقیاس بندی،رمزگذاری و انتخاب، برآورد و ارزیابی مدل و در نهایت تفسیر مدل ورسیدن به نتایج اشاره نمود [7].
1-3-2- تكنیك های مختلف داده كاوی
تكنیكهای مختلف داده كاوی را میتوان بر اساس نوع عملیاتی كه انجام میدهند به دو دسته « پیش بینی كننده » و « تشریح كننده » تقسیم كرد. تكنیكهای پیش بینی كننده با ساخت مدلی برای پایگاه داده، وظیفه پیش بینی موارد ناشناخته را بر عهده دارند. در حالی كه تكنیكهای تشریح كننده ، الگوهایی قابل فهم از داده ها را برای انسان كشف می كنند [8].در بین این الگوریتمها و مدلها، بهترین وجود ندارد و با توجه به دادهها و کارایی مورد نظر باید مدل انتخاب گردد.
1-3-2-1-انواع تکنیک داده کاوی [9]
قواعد انجمنی [1]: قوانین انجمنی در دسته تکنیک های تشریح کننده قرار می گیرد و به پیدا كردن وابستگیها و همبستگیهای موجود در بین داده ها، یافتن الگوهایی كه غالبا در بین دادهها وجود دارند و همچنین پیدا كردن یك سری ساختار سببی در بین آیتمها و اشیای موجود در پایگاه دادههای تعاملی و رابطهای اشاره كرد.
پیش بینی : دراین روش هدف، پیش بینی یک متغیر پیوسته می باشد. مانند پیش بینی نرخ ارز یا هزینه های درمانی. اینجا ﻣﻘـﺎﺩﻳﺮ ﻣﻤﻜـﻦ ﺑـﺮﺍﻱ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻱ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮﻡ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ. ﺩﺭ پیش بینی ﺍﺑﺘﺪﺍ ﺩﺍﺩﻩ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧـﺎﻣﻌﻠﻮﻡ ﻣﺮﺑـﻮﻁ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻱ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻫﺎﻱ ﺁﻣﺎﺭﻱ ﭘﻴﺪﺍ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ. ﺳـﭙﺲ ﺍﺯ ﺑﺮﺧـﻲ ﺭﻭﺵ ﻫـﺎﻱ ﻫﻮﺷـﻤﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺒﻜﻪ ﻫﺎﻱ ﻋﺼﺒﻲ ﻭ ﺍﻟﮕﻮﺭﻳﺘﻢ ﮊﻧﺘﻴﻚ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﭘﻴش بینی ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﻣﻲ ﺷﻮﺩ.
رده بندی یا طبقه بندی[3] : فرآیندی برای پیدا کردن مدلی است که رده های موجود در دادهها را تعریف می نماید و متمایز می کند، با این هدف که بتوان از این مدل برای پیش بینی رده رکوردهایی که برچسب رده آنها (متغیر هدف) ناشناخته می باشد، استفاده نمود. در رده بندی بر خلاف پیش بینی، هدف پیش بینی مقدار یک متغیر گسسته است. روش های مورد استفاده در پیش بینی و رده بندی عموما یکسان هستند. و در دسته تکنیک های پیش بینی کننده قرار می گیرند.
خوشه بندی[4] : گروه بندی مجموعه ای از اعضاء، رکوردها یا اشیاء به نحوی که اعضای موجود در یک خوشه بیشترین شباهت را به یکدیگر و کمترین شباهت را به اعضای خوشه های دیگر داشته باشند.
در این پایان نامه جهت پیش بینی مصرف دارو از تکنیک های پیش بینی استفاده می شود و با بررسی الگوریتمهای مختلف این تکنیک تلاش می شود مدلی مناسب جهت پیش بینی مصرف دارو در داروخانههای بیمارستانهای ایران معرفی گردد. همچنین از دادههای واقعی بیمارستان پاستور شهر تاریخی بم که در پایگاه داده SQL SERVER سیستم اطلاعات بیمارستان با حجمی در حدود GB220 و در مدت 5 سال ذخیره شدهاند جهت استفاده در مدلها و تکینیک های دادهکاوی استفاده خواهد شد.
1-4- بیان مسئله
در حال حاضر بیمارستان های دولتی کشور ما از کمبود منابع مالی ونقدینگی بشدت رنج می برند. یکی از بخش های تاثیر گذار بر وضعیت مالی بیمارستان ها داروخانه می باشد که در صورت افزایش سودآوری این بخش می توان به نحوی به وضعیت مالی بیمارستان ها کمک کرد
در ادامه به اختصار به گزیده هایی از اعتراف برخی از روسای بیمارستانهای بزرگ کشور توجه کنیم:
- بیمارستانهای دولتی در صورت عدم رسیدگی تعطیل خواهند شد .[10]
- در بیمارستانهای دولتی معضل اصلی این است که هزینه و درآمد با هم انطباق ندارد[11].
- مشکلات بیمارستان به قدری زیاد است که معمولا پولی برای دارو باقی نمی ماند.[12]
مشکلات خرید و ویژگیهای دارو که با توجه به بررسی های انجام شده در داروخانه بیمارستانها میتوان به آنها شاره کرد.
- خرید و نگهداری دارو حساسیتی بالایی دارد.
- جهت خرید دارو از اطلاعات مصرف قبلی برای پیش بینی مصرف استفاده نمی شود و این باعث می شود در انتها فصل با اضافه موجودی مواجه شوند و مقداری از دارو ها به دلیل اتمام تاریخ مصرف غیر قابل استفاده شوند. و همچنین با توجه به عدم پیش بینی مناسب در بعضی از موارد با کمبود دارو مواجه شوند.که با توجه به وابستگی دارو ها در صورت نداشتن برخی از داروها، مراجعه کنندگان برای دریافت کل دارو ها بصورت کامل به داروخانههای خارج از بیمارستان مراجعه میکنند.
- فروش دارو در داروخانهها بر خلاف سایر فروشگاهها بر اساس سلیقه مشتری نمی باشد و در نظر گرفتن اینکه نسخه پزشکان از اصول درمانی پیروی میکند.
- بر طبق قانون جدید بیمارستان ها موظف اند تمام داروها و لوازم مصرفی که در بیمارستان استفاده می شود را موجود داشته باشند و بیماران نباید برای تهیه دارو و لوازم مصرفی به داروخانه های خارج از بیمارستان مراجعه کنند.
با توجه به ویژگیها و مشکلاتی که در بالا به آنها اشاره شد در صورت پیش بینی مصرف دارو می توان خرید را بهبود بخشید همچنین پیش بینی باعث میشود تا بیشترین پاسخگویی در برابر نیاز های درمانی بیماران را ارائه کرد.
راه اندازی سیستم های اطلاعات بیمارستان در بیمارستان های کشور،علاوه بر مزایای فراوان حجم زیادی از اطلاعات مربوط به بیمارستانها از جمله مصرف دارو را نگهداری می کنند[13 ] با بکارگیری داده کاوی بر روی داده های ذخیره شده در این سیستمها می توان مصرف دارو را پیش بینی کرد و با لحاظ کردن این پیش بینی در خرید دارو نهایتا خرید دارو را بهینه کرد.
1-5- اهداف تحقیق
با توجه به مشکلات مالی که گریبان گیر بیمارستان های کشور است. همچنین اهمیت و نقشی که داروخانهها درگردش مالی و درآمد بیمارستانهای کشور دارند. بر آن شدیم تا با انجام این مطالعه به پیش بینی مصرف دارو با استفاده از تکنیکهای داده کاوی، در داروخانه یک بیمارستان بزرگ به منظور افزایش بهره وری مالی آن بپردازیم. هدف از انجام این رساله این است که با استفاده از دادههای تاریخی و تکنیکهای دادهکاوی بتوان مدلی برای پیشبینی مصرف دارو ارائه داد. در واقع ارائه یک مدل مبتنی بر تکنیکهای دادهکاوی که تا کنون ارائه شده و میتوان از آنها برای پیش بینی مصرف دارو استفاده کرد. به همین دلیل باید روشهای مختلف پیش بینی را اعمال کرد تا بتوان مقایسه ای بین روشها و انتخاب بهترین روش داشته باشیم.
از دیگر اهداف تحقیق بکارگیری مدل ارائه شده بر روی داده های یک بیمارستان و ارزیابی نتایج حاصل از آن می باشد. مدل ارائه شده در این پایان نامه می تواند در سایر بیمارستان های کشور نیز مورد استفاده قرار بگیرد. ایده این تحقیق از پیشینه تحقیق و مطالعات انجام شده در این زمینه گرفته شده است. از جمله تحقیقی که توسط [14] Qinjkui انجام شد و در آن مدلی برای پیش بینی تقاضا برای استفاده از خدمات و تجهیزات در یک بیمارستان ارائه شد همچنین تحقیقی که توسط[19] Asadi بر روی سیستم اطلاعات داروخانه بیمارستانهای آموزشی و درمانی تابعه دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شد و نشان می دهد که اطلاعات موجود در این سیستم ها مورد تجزیه و تحلیل قرار نمی گیرند.
هدفی که این پژوهش را متمایز می کند این است که به پیش بینی مصرف دارو در بیمارستان های ایران می پردازد و مدلی برای پیش بینی مصرف ارائه می هد. همچنین یک جنبه جدید از مزایای سیستم اطلاعات بیمارستان ها را مشخص می کند.
دانلود پایان نامه : بهینه سازی ظرفیت ترافیک شبکه جاده ای شهری با افراز خطوط جاده ای و تنظیم هوشمند سیگنال های کنترل ترافیک
جمعه 99/10/26
گسترش شهرنشینی در دهههای اخیر موجب شده است كه شهرها و حومههای آنها به عنوان مهمترین مراكز سكونت و فعالیت انسان معاصر مطرح شوند. افزایش مستمر جمعیت شهرنشین در بسیاری از كشورها به موضوع چالش برانگیزی برای مسئولان دولتی تبدیل شده است. چرا كه محدودیتهای موجود در سیستمهای حملونقل شهری از جمله محدودیت زمین، ظرفیت معابر و مسایلی از این دست مانع از توسعه آنها همگام با رشد جمعیت و در نتیجه رشد تقاضاهای سفر میشوند. تصمیمات برای سرمایهگذاری و بهبود سیستمهای حملونقل شهری باید با در نظر گرفتن مسایلی چون منابع مالی موجود، تاثیرات تصمیمات در بهبود ازدحام خودروها در معابر و مسایلی از این دست صورت گیرند.
در همین راستا، دستهای از مطالعات بهینهسازی به طراحی و بهبود شبكههای حملونقل شهری میپردازد. شبكههای حملونقل شهری شامل زیرمجموعههایی چون شبكه معابر شهری و شبكههای حملونقل عمومی هستند كه تصمیمات طراحی در آنها را میتوان در قالب سلسله مراتبی از تصمیمهای بلندمدت، میانمدت و كوتاهمدت تقسیمبندی کرد. تصمیمات بلندمدت بیشتر به توسعه زیرساختها و توپولوژی شبكهها اختصاص دارند. ساخت معابر جدید، توسعه ظرفیت معابر موجود، طراحی مسیرهای عبور و مرور شبكه حملونقل عمومی مثالهایی از این تصمیمات هستند. تصمیمات میانمدت به نحوه بهرهگیری از منابع فعلی میپردازد، مانند جهتدهی به معابر و تخصیص خطها در دو جهت معابر دوطرفه. نهایتاً تصمیمات كوتاهمدتی چون تنظیم چراغهای راهنمایی، تنظیم عملیات روزمره را شامل میشوند.مسایل طراحی شبكه حملونقل شهری، با رویكرد نظریه بازیها مدلسازی میشوند. به جهت نوع مساله، دو گروه بازیگر وجود
دارند. گروه اول مسئولان دولتی و تصمیمگیران هستند كه نقش رهبر را ایفا میكنند و گروه دوم كاربران شبكه هستند كه به تناسب تصمیمات اخذ شده برای شبكه توسط مسئولان، به انتخاب مسیر در شبكه میپردازند كه نتیجه آن تغییر در الگوهای جریانهای ترافیكی در سطح معابر شهر است. این رویكرد مدل سازی منجر به توسعه مدلهای ریاضی دوسطحی برای این مسایل میشود كه نا محدب هستند و حل آنها به طور ذاتی NP-سخت است.
جهتدهی به معابر یا تصمیمگیری برای یک طرفه یا دوطرفه کردن آنها، از جمله تصمیماتی است كه میتوان ادعا کرد که به جهت نوع اثرات آن در شبكه حملونقل شهری، باید با دقت و حساسیت بیشتری مورد توجه قرار گیرد. چنانچه در مطالعات اشاره شد، یک طرفه کردن معابر در عین حال كه منجر به افزایش ظرفیت 10 تا 20 درصدی ظرفیت جریان ترافیكی در آنها شود، میتواند موجب افزایش مسافتهای طی شده توسط بخشی از كاربران، افزایش ازدحام در بخش دیگری از شبكه و مواردی از این قبیل شود. با عنایت به توضیحات بالا، اهمیت استفاده از مدلهای تصمیمگیری كه تاثیرات تغییر جهات در معابر را بر روی الگوهای جریان ترافیكی و در نتیجه عملكرد شبكه در سطح كلان در نظر بگیرند، آشكار میشود.
تصمیم یک طرفه کردن معابر میتواند به طور همزمان با سایر تصمیمات طراحی شبكه معابر شهری همچون افزایش ظرفیت معابر موجود، ساخت معابر جدید ، تخصیص نامتقارن خطها در چگونگی جهت معابر دوطرفه و تنظیم چراغ راهنما در تقاطعها منظور شود. در این صورت، علاوه بر ایجاد همافزایی در بهبودهای ایجاد شده در ظرفیت ترافیكی شبكه، این احتمال وجود دارد كه هزینههای مورد نیاز برای سرمایهگذری را، نسبت به وضعیتی كه هر یك از تصمیمات جداگانه مطرح شود، كاهش دهد.
تقاطعهای کنترلی(دارای چراغ راهنما) یکی از اجزای اصلی شبکههای حمل ونقل جادهای هستند که جریان وسایل نقلیه در سطح شهر را تنظیم و تعدیل می کنند. جریانهای ترافیکی در تقاطعهای کنترلی باعث ایجاد تاخیر در وسایل نقلیه می شوند. اگرچه چراغ راهنما از حرکت دایمی وسایل نقلیه در تقاطعها جلوگیری میکند، ولی به طور کلی در صورت محاسبه صحیح زمان بندی آن متوسط تاخیر وسایل نقلیه از زمانی که تقاطع بدون چراغ راهنماست، کمتر است. افزایش تاخیر در تقاطعها باعث افزایش زمان سفر کاربران، افزایش آلودگیهای محیطی وصوتی و کاهش قابلیت اطمینان شبکه می شود. بنابراین، باید به تقاطعها و بهینهسازی آنها از در مسایل توجه داشت.
در همین راستا، مساله مطرح شده در این پایان نامه موضوع كلی مورد بحث در سطوح بالا را در بر میگیرند. مساله مورد بررسی، اختصاص به تركیب تصمیم جهتدهی معابر با سایر تصمیمات مربوط به شبكه معابر شهری دارد كه شرح آن در سطور بالا آمد. با توجه به ویژگیهای NP-سخت بودن و نامحدب بودن مدلهای دوسطحی، برای حل مسایل در این پایان نامه از روشهای بالا ابتكاری استفاده می شود.
با توجه با توضیحات بالا، در فصل اول به تعارف اولیه و تعیین محدوده مساله مورد بررسی میپردازیم. فصل دوم شامل مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق است. در فصل سوم با تعریف متغیرها، پارامترها و مفروضات مساله، مدل ریاضی برای مساله و روش حل مدل ارایه می شوند. دستهای مسایل نمونه برگرفته از مقالات مرتبط با اندازههای مختلف با روش حل پیشنهادی حل می شوند و نتایج محاسباتی در فصل چهارم ارایه می شوند. در نهایت، به جمعبندی مطالب و ارایه پیشنهادها برای تحقیقات آتی در فصل پنجم می پردازیم.
1-2- سیستم حمل ونقل
یك سیستم حملونقل[1] را میتوان به صورت مجموعهای از تسهیلات ثابت[2]، نهادهای جریان[3] و یك سیستم كنترلی[4] تعریف نمود كه به مسافران و كالا امكان میدهد بر محدودیتهای جفرافیایی غلبه و به موقع در فعالیتهای مورد نظر شركت كنند]1[. در واقع، یك سیستم حملونقل شامل مجموعهای از اجزاء است كه امكان جابه جایی انسان و كالا را از مكانی به مكان دیگر فراهم میکند. تسهیلات ثابت، اجزای فیزیكی سیستم حملونقل هستند كه در یك مكان ثابت واقع می شوند و شامل یالهای شبكه[5] (مانند جادهها، ریلها و لولهها) و گرههای[6] (مانند تقاطعها، پایانهها، بنادر و فرودگاهها) سیستم هستند. طراحی این تسهیلات شامل مسایلی چون مهندسی خاك و پی، طراحی سازه، طراحی شبكههای آبیاری و طراحی هندسی میشود. نهادههای جریان، واحدهایی هستند كه از تسهیلات ثابت عبور میكنند. این نهادهها میتوانند وسایل نقلیه، واحدهای كانتینر، واگنهای قطار و غیره باشند، مثلاً در مورد سیستم بزرگراهها، تسهیلات ثابت برای انواع وسایل نقلیه اعم از دوچرخه و یدككشهای بزرگ قابل استفاده هستند. سیستم كنترلی شامل كنترل جریان[7] و كنترل وسیله نقلیه[8] میشود. كنترل وسایل نقلیه به روشهایی اطلاق میشود كه وسایل نقلیه را در سیستم حملونقل هدایت میكنند كه این هدایت میتواند دستی یا خودكار باشد. به طور مثال، در مورد هدایت خودروها در بزرگراهها، عامل انسانی و رفتار انسان به عنوان سیستم كنترلی وسیله نقلیه عمل میكند. سیستمهای كنترل جریان شامل ابزارهایی هستند كه جریان روان حركت وسایل نقلیه را ضمن كاهش ازدحام در سیستم حملونقل، فراهم میكنند. این سیستمها میتوانند شامل انواع علامتگذاریها در طول مسیرهای حملونقل، چراغهای راهنمایی و مقررات وضع شده برای حركت در مسیرها باشند.شکل 1-1 تقسیم بندی اجزای سیستمهای حمل ونقل را نمایش میدهد.
1-1- تقسیم بندی سیستم های حمل ونقل
طبق آنچه در ادبیات برنامهریزی حملونقل مطرح میشود، سیستمهای حملونقل را میتوان از جهات گوناگون طبقهبندی کرد. تقسیمبندی سیستمهای حملونقل از نظر روش حمل مورد استفاده، یكی از مهمترین تقسیمبندیهای موجود در ادبیات است. محدوده مورد بررسی در این پایان نامه، روش “حمل جادهای” (منظور جادهها، بزرگراهها و خیابانها) است. نوع دیگر تقسیمبندی را میتوان بر اساس محدوده جغرافیایی وقوع فعالیتهای حملونقل انجام داد. سیستمهای حملونقل مورد بررسی در این پایان نامه “محدوده درون شهری” را در برمیگیرند. بخش اعظم حملونقل شهری به جابه جایی مسافر اختصاص دارد و مهمترین روش حمل مورد استفاده در شهرها، حملونقل زمینی است. حملونقل زمینی در شهرها در قالب حملونقل شخصی (خودروها و موتورسیكلتهای شخصی و پیادهروی) و خدمات حملونقل عمومی از طریق اتوبوسهای شهری در بزرگراهها و مترو و سایر انواع قطارها در راهآهن درون شهری انجام میشود.
شبكه های حمل ونقل شهری در واقع متشكل از شبكه معابر شهری و شبكه حملونقل عمومی هستند كه مانند شبكه اتوبوس و تراموا در شبكه معابر و مانند شبكه مترو یا مجزای از معابر تعریف میشوند.
پایان نامه ارشد : بهینه سازی مکان شمارنده های ترافیکی جهت دستیابی به چگونگی توزیع
جمعه 99/10/26
……………………………………………………………………………………… 53
- مثال عددی……………………………………………………………………………….. 53
فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهادات آتی……………………………………………………………….. 56
- نتیجهگیری……………………………………………………………………………….. 57
- پیشنهادات آتی………………………………………………………………………….. 58
منابع………………………………………………………………………………………………………………. 59
منابع فارسی………………………………………………………………………………………………… 59
منابع لاتین………………………………………………………………………………………………….. 59
فهرست جداول
عنوان صفحه
فصل چهارم
جدول (4-1) کمان های بهینه مثال عددی شبکه حمل و نقل…………………………………………… 53
جدول(4-2) مؤلفه های ماتریس تقاضای سفر اولیه………………………………………………………. 54
جدول (4-3) مؤلفههای ماتریس تقاضای سفر تخمینی………………………………………………….. 54
فهرست شکل ها
عنوان صفحه
فصل اول
شکل(1-1)شبکه کوچک برای اثبات وجود ماتریس تقاضای سفر چندگانه……………………….. 17
فصل دوم
شکل(2-1)اهمیت جریان خالص و ناخالص با توجه به قانون 3 یانگ……………………………….. 38
شکل(2-2)نمودار میانگین اطلاعات زوج مبدا-مقصد w با توجه به احتمال سفر آن……………… 41
فصل سوم
شکل(3-1)مثال شبکه ساده برای بررسی مساله تکرار لینک …………………………………………… 50
فصل چهارم
شکل(4-1)شبکه حمل و نقل مورد بررسی………………………………………………………………… 53
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- ضرورت و اهداف برنامهریزی حملونقل شهری
رشد و توسعهی جوامع شهری، سبب افزایش نیاز این جوامع به خدمات همگانی و اجتماعی شدهاست. انجام بسیاری از فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی نیازمند تسهیلات حملونقلی است. شهرها برای خدمات حملونقل تا حدود زیادی به سیستم خیابانهای خود متکی هستند. این سیستمها برای جوابگویی به تقاضای فزایندهی ترافیک اتومبیلها، ترافیک تجاری، حملونقل عمومی، دسترسی به زمینهای اطراف و همچنین پارکینگها، همیشه در حال تحمل بار اضافی هستند.
تسهیلات حملونقل نیاز اساسی یک جامعه برای رشد و توسعه است. با توجه به سرمایهی عظیم لازم برای انواع پروژههای شهری، نتایج عدم برنامهریزی مناسب از همیشه حادتر شده است. این موضوع، لزوم توجه به برنامهریزی صحیح در حیطه حملونقل را مورد تأکید قرار میدهد. عدم برنامهریزی صحیح بخش حملونقل میتواند خسارتهای زیادی را بر روی توسعهی شهر، منطقه و حتی یک کشور داشتهباشد. بهعنوان مثال در ترافیک شهری مشکلات عدیده و محسوسی وجود دارد که لزوم توجه به برنامهریزی حملونقل را نمایان میسازد؛ خیابانهای شلوغ، آلودگی هوای شهرها، تصادفهای ترافیکی و خسارتهای مالی و جانی حاصل از تصادفها، راهبندانها، بهم خوردن نظم و
آرامش مراکز مسکونی و درمانی، ایجاد استرس و فشار روحی، اشکال در دسترسی مناطق مختلف و . . .. همهی این موارد لزوم برنامهریزی حملونقل را در سطح شهری و برونشهری روشن میسازد.
در مباحث مربوط به حملونقل، منظور از برنامهریزی فرآیند یا فعالیتی است که طی آن اقدامات لازم احتمالی برای آینده جهت سوق دادن یک مجموعه یا سیستم حملونقلی به سوی یک وضعیت دلخواه مورد بررسی قرار میگیرد. وضعیت دلخواه یادشده میتواند به یکسری اهداف مثبت در آینده و یا پیشگیری از ایجاد مسائل و مشکلات در آینده را شامل گردد. این فرآیند در نهایت منجر به اتخاذ تصمیم و سپس انجام اقدامات مؤثر در راستای تحقق و حصول اهداف و وضعیت دلخواه میگردد.
هدف از برنامهریزی سیستمهای حملونقل، طراحی نزدیک به بهینهی مجموعه تسهیلات حملونقل موجود و روشهای بهکارگیری آنهاست. همچنین هدف دیگر برنامهریزی سیستمهای حملونقل، بهکارگیری تسهیلات حملونقل جدید در آینده است، بهگونهای که با توجه به تسهیلات حملونقل موجود، اهداف مورد نظر به بهترین وجه ممکن ارضا گردند.
مهمترین موضوعی که در برنامهریزی حملونقل وجود دارد، ارتباط آن با آینده و به عبارت دیگر آیندهنگری در آن است، زیرا یک فعالیت برنامهریزی مربوط به اقداماتی است که در زمانهای مختلف در آینده انجام خواهدگرفت و بین زمان انجام اقدام و زمانی که نتایج و تأثیرات آن احساس میشود، ممکن است یک فاصلهی زمانی نسبتاً طولانی وجود داشته باشد. این فاصله به عوامل زیادی از قبیل موضوع و مقادیر کمی و کیفی اقدام مورد نظر بستگی دارد.
فرآیند پیشبینی سفر یکی از پرکاربردترین قسمتهای برنامهریزی حملونقل است. این فرآیند مختص برنامهریزی حملونقل شهری و برونشهری بوده و بهکارگیری آن در برنامهریزی حملونقل با توجه به اطلاعات مؤثر و آنالیز دقیق میتواند به عنوان یک شاخص پیشبینی برای توسعهی آینده بهکار گرفتهشود. فرآیند پیشبینی سفر دارای یک ساختار عمومی است که بر اساس تجربه و آزمایش بهدست آمدهاست، و درواقع ساختار کلی این مدل نتیجهی جربیات و مطالعات دههی 60 میلادی بوده که در دهههای بعد هم تغییر چندانی نکردهاست.
1-2- ضرورت آگاهی از تقاضای سفر برای برنامهریزی شهری
تحلیل و طراحی سیستمهای حملونقل نیازمند تخمین تقاضای فعلی و پیشبینی تقاضای آینده میباشد. این تخمینها و پیشبینیها میتواند با استفاده از منابع اطلاعاتی و روندهای آماری بهدستآیند. شرط برنامهریزی درست در حیطهی حملونقل شهری چه در سطح استراتژیک و چه در سطح کارکردی آگاهی از تقاضای حملونقل را میطلبد. بهعبارت دیگر، برنامهریزی حملونقل شهری بدون آگاهی از تقاضای سفر اگر ناممکن نباشد بسیار دور از ذهن است. اطلاعات مربوط به تقاضای سفر منطقهی مورد مطالعه، در ماتریسی تحت عنوان ماتریس تقاضای سفر مبدأ-مقصد ذخیره میشود. برای داشتن تعریفی از این ماتریس میتوان گفت: ماتریسی که هریک از مؤلفههای آن تعداد سفر از یک ناحیهی ترافیکی به ناحیهی دیگر برای هدف سفر خاص در یک دورهی زمانی مرجع (برای مثال ساعت پیک، متوسط روز و …) را نشان دهد، ماتریس تقاضای سفر و یا اصطلاحاً ماتریس تقاضای مبدأ-مقصد نامیده میشود. این ماتریس را میتوان مهمترین ورودی برای مسائل برنامهریزی و طراحی سیستمهای حملونقل دانست. اطلاعات تقاضای سفر مبدأ-مقصد، مهندسین ترافیک را در شناسایی تقاضای سفر روی تسهیلات موجود و یا آتی حملونقل، کافی بودن پارکینگها و ترمینالها، کافی بودن تسهیلات حملونقل عمومی موجود، بهترین محل برای پلها و ترمینالهای جدید، اطلاعات مورد نیاز برای برنامهریزی، تعیین محل و طراحی سیستم خیابانهای جدید، سیستم بزرگراهها و آزادراهها، راههای جدید و توسعهی آنها، اطلاعات لازم برای برنامهریزی، مکانیابی و طراحی یا توسعهی سیستمهای حملونقل عمومی، اولویتهای اجرائی و راه حلهای اقتصادی برای برنامههای توسعه و . . . کمک مینماید.
قبل از فرآیند پیشبینی سفر ابتدا باید به منطقهبندی و ناحیهبندی محدودهی مورد مطالعه پرداخت:
- منطقهبندی: از اولین گامهایی که در انجام مطالعات سیستمهای حملونقل و سرمایهگذاریهایی که اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی عمدهای را بر محیط اطراف خود میگذارد، تعیین محدودهی جغرافیایی است که حوزهی نفوذ سیستمها و سرمایهگذاریهای مالی را در بر میگیرد. از نظر تئوری وسعت این منطقه نامحدود است، ولی در عمل میتوان محدودهای را برای اثرات مورد مطالعه شناسایی کرد که اثرات سرمایهگذاری مورد نظر در خارج از آن قابل چشمپوشی باشد. بزرگی این محدوده چنان است که عمده اثرات مورد بررسی را در بر داشتهباشد، و همچنین انجام مطالعه را از نظر صرف وقت و هزینه ممکن سازد.
- ناحیهبندی: برای برنامهریزی حملونقل باید اطلاعات اقتصادی، اجتماعی و حملونقلی مربوط به نقاط مختلف تولید و جذب سفر در منطقهی مورد مطالعه تعیین گردد. ولی در عمل تعداد این نقاط تولید و جذب سفر در منطقه بسیار زیاد است، بنابراین با مشکلاتی در گردآوری و تحلیل اطلاعات مواجه خواهیم بود. برای رفع این مشکلات باید منطقهی مورد مطالعه را به تعدادی نواحی ترافیکی تقسیمبندی نمود. سپس برای هر ناحیه میبایست جمعیت، وضعیت اجتماعی، اقتصادی، تجهیزات وکاربریها و . . . بهدست آیند. برای مرزبندی ناحیهها رعایت ضوابطی ضروری است، که مهمترین آنها ذیلاً آوردهشدهاست:
– همگونی: از آنجایی که ناحیهبندی نوعی گروهبندی از واحدهای آماری است، از اینرو ناحیهها باید از نظر داخلی (درونگروهی) همگون و از نظر خارجی (برونگروهی) ناهمگون باشند.
– هموزنی در تولید و جذب سفر که باعث افزایش دقت در مدلسازی میشود.
– دسترسی آماری: ناحیهها باید چنان اختیار شوند که آمار و اطلاعات مستمر مانند جمعیت، اشتغال و دیگر اطلاعات مربوطه به سادگی قابل دسترس باشند.
– حجم محاسبات: تعداد ناحیهها باید چنان باشد که حجم محاسبات آنها امکانپذیر و معقول باشد.
بعد از انجام گامهای منطقهبندی و ناحیهبندی میتوان به فرآیند پیشبینی سفر پرداخت. بهطور کلی این فرآیند به صورت دنبالهای از چهار مدل زیر مورد استفاده قرار میگیرد [1] :
1- مدل تولید سفر (تصمیم برای انجام سفر بهمنظور رسیدن به یک هدف مورد نظر)
2- مدل توزیع سفر (انتخاب مقاصد سفرهای تولید شده از هر ناحیه)
3- مدل انتخاب گونهی سفر (انتخاب وسیلهی نقلیه برای انجام سفر)
4- مدل تخصیص سفر (انتخاب مسیر سفر)
در اولین مرحله، به برآورد تعداد سفرهای تولید شده در این نواحی پرداخته میشود. در مرحلهی بعد با استفاده از مدلهای توزیع سفر، سفرهای تولید شده در هر ناحیه به سایر نواحی توزیع میشوند. اطلاعات این دو مرحله باعث ایجاد ماتریس تقاضای سفر مبدأ-مقصد میگردد. در مرحلهی سوم به کمک مدلهای انتخاب گونهی سفر، تقاضای سفر بین هر زوج مبدأ-مقصد به گونههای مختلف سفر اختصاص مییابند، و در نهایت در مرحلهی آخر به کمک مدلهای تخصیص ترافیک، ماتریس تقاضای سفر به شبکهی حملونقل اختصاص مییابد و به تبع آن حجم جریان کمانهای شبکهی حملونقل بدست میآید.
در تحلیل مسائل حملونقل شهری، مدلهای یاد شده در بالا نقش اساسی بازی میکنند. اطلاعات مربوط به مدلهای تولید و توزیع سفر در ماتریس تقاضای مبدأ-مقصد نشان داده میشود، که این اطلاعات به دو طریق مستقیم و غیرمستقیم قابل بهدستآوردن میباشند.
روشهای مستقیم گردآوری اطلاعات خود به سه گروه دستهبندی میگردند.
- روشهای مشاهدهای: این گروه از روشها با مشاهدهی وضع ترافیک و برداشت اطلاعات لازم از این مشاهدات به برآورد حجم سفرهای مبدأ-مقصد میپردازند. نمونهای از این روشها ثبت شمارهی وسایل نقلیه است.
- روشهای پرسشنامهای: این گروه از روشها اطلاعات مورد نیاز را از طریق توزیع پرسشنامه گردآوری میکنند و میتوان آنها را به سه دستهی توزیع پرسشنامه در مبدأ سفر (ارسال کارت پستی به آدرس صاحب وسیلهی نقلیه)، توزیع پرسشنامه در مقصد سفر و توزیع پرسشنامه در حین انجام سفر دستهبندی کرد.
- روش مصاحبهی حضوری: اطلاعات مورد نیاز در این روش از طریق مصاحبه از افراد جامعه آماری بهدست میآید. همچون روش پرسشنامهای، این روش نیز به سه دستهی مصاحبه در مبدأ سفر (مصاحبه با ساکنین مکانهای مسکونی)، مصاحبه در زمان سفر (مصاحبه با رانندگان وسائل نقلیه در کنار جادهها) و مصاحبه در مقصد سفر (شامل مصاحبه با خریداران در مراکز خرید، دانشآموزان در مدارس و کارکنان در محل کار) دستهبندی میگردد.
اگرچه این روش دارای معایب زیادی از جمله صرف وقت و هزینه بسیار زیاد میباشد، ولی با این وجود به علت اینکه ساختار سفرها، بین مبادی و مقاصد شکل میگیرد، ناگزیر انجام مطالعات جامع برای منطقهی مورد مطالعه ضروری میباشد. از طرفی با توجه به هزینهی بالای جمعآوری اطلاعات مربوط به تقاضای سفر از طریق روش مستقیم، جمعآوری اینگونه اطلاعات در فواصل زمانی کوتاه میسر نیست. لذا برای اصلاح و بهروزرسانی ماتریس تقاضای سفر روشهای غیر مستقیم مورد توجه پژوهشگران قرارگرفتهاست، که این روشها خود بر دو نوعاند:
- بهدست آوردن ماتریس تقاضای سفر به کمک مدلهای ساختهشده برای شهرهای مشابه
- استفاده از مدلهای برنامهریزی ریاضی برای تخمین ماتریسهای تقاضای مبدأ-مقصد از مشاهدات حجم جریان ترافیک بر روی خیابانها
چون اطلاعات ماتریس تقاضای مبدأ-مقصدی که از طریق مستقیم بهدست آمده، دارای خطاهای ناشی از آمارگیری و یا خطاهای ایجاد شده از مدلهای حملونقلی میباشد، ممکن است اطلاعات این ماتریس دقیق نباشد. یکی از کارهایی که در جهت افزایش دقت اطلاعات این ماتریسها میتوان انجام داد، اصلاح این ماتریس با استفاده از اطلاعات واقعی حجم جریان ترافیک تعدادی از کمانهای شبکهی حملونقل (یعنی نوع دوم روشهای غیر مستقیم) میباشد. در این روش حجم ترافیک در بعضی از خیابانهای شبکه در ساعتهایی خاص شمارش شده، و با استفاده از این اطلاعات و بهکارگیری روشهای برنامهریزی ریاضی، ماتریس تقاضای مبدأ-مقصد تخمین، تصحیح و یا همچنین برای بهروزرسانی ماتریسهای تقاضای سفر قدیمی، استفاده کرد که این عمل هزینهی جمعآوری اطلاعات برای تخمین ماتریس تقاضا را به شدت کاهش میدهد. از آنجا که کیفیت ماتریس تخمینزده شده به دقت دادههای ورودی نظیر ماتریس تقاضای مبدأ-مقصد اولیه و همچنین، محل استقرار نقاط شمارش ترافیک وابسته میباشد، و از طرفی منابع تخصیص دادهشده (تجهیزات، بودجه و …) برای شمارش حجم خیابانها محدود است، بنابراین انتخاب مجموعهای از کمانهای مناسب (کمانهایی که شمارش حجم آنها بیشترین اطلاعات را برای تصحیح ماتریس تقاضای مبدأ-مقصد به ما میدهند) بسیار مهم میباشد.