. 122

4-1-ساختار اجتماع. 123

4-1-1 نهاد اجتماع. 124

4-1-1-1- اوضاع اجتماع. 124

4-1-1-2زنان در جامعه آن روزگار. 125

4-1-1-3مشاغل.. 127

4-1-2نهاد سیاست… 129

4-1-2-1رابطه هجویری با دربار غزنوی و سلجوقی.. 131

4-2-2-1رابطه هجویری با مشایخ.. 133

4-1-2-3 شخصیت های متصوفه. 134

4-1-2-3-1 ابوالقاسم کرکانی.. 136

4-1-2-3-2 ابوالقاسم قشیری.. 137

4-1-2-3 -3از دیگر نام‌های درخشان در زندگی عارفانه هجویری ابوالعباس شقانی است: 139

4-1-2-3-4 مظفر حمدان. 140

4-1-2-3-5 ابوعلی الحسن بن ابی الحسن البصری.. 141

4-1-2-3-6  ابوالقاسم الجنید بن محمد بن الجنید القواریری.. 142

4-1-2-3-7 مالکم بن دینار. 143

4-1-2-3-8 ابوالسحاق ابراهیم بن ادهم بن منصور. 143

4-1-2-3-9ابوسعید فضل الله بن محمد المیهنی.. 144

4-2 فرهنگ… 146

4-2-1 باورها 148

4-2-2 ارزش‌ها 150

4-2-3 هنجارهای اجتماعی.. 152

4-2-3-1رسوم اجتماعی.. 152

4-2-3-2 رسوم اخلاقی.. 153

4-2-3-3-کنترل اجتماعی.. 155

4-3شخصیت هجویری.. 157

4-3-1 صورت هجویری.. 158

4-3-2 سیرت هجویری.. 160

4-3-2-1دیدگاه هجویری در باب تصوف… 161

4-4 تصوف… 164

4-4-1 ارتباط فقر و تصوف از دیدگاه هجویری.. 164

4-4-2دیدگاه هجویری در باب تصوف… 165

4-3-2-1 صفات و ویژگی های اخلاقی هجویری.. 165

4-3-2-1-1 تساهل و مردم داری از دیدگاه هجویری.. 165

4-3-2-1-2- مدارا و عدم خصومت و بخشندگی.. 167

4-3-2-2-طنز از دیدگاه هجویری.. 167

4-3-2-3-شعر در نزد هجویری.. 170

4-4-2-1 اعقاید. 172

4-4-2-1-1 اعتقاد به خواب از دیدگاه هجویری.. 172

4-4-2-1-2 رضا از دیدگاه هجویری.. 174

4-4-2-1-3- دیدگاه هجویری در مورد صحو سکر. 175

4-4-2-1-4  نماز از دیدگاه هجویری و بیان نظرات مشایخ.. 175

4-4-2-1-5  محبّت از دیدگاه هجویری.. 176

4-4-2-1-6  دوستی از دیدگاه هجویری.. 177

4-4-2-1-7 دیدگاه هجویری راجع به سماع. 178

4-4-2-1-8 تفسیر و تعبیر آیات و عبارات از دیدگاه هجویری.. 180

4-4-2-1-9 دیدگاه هجویری راجع به  خرقه. 182

4-4-2-1-10 خرق از دیدگاه هجویری.. 183

4-4-2-1-11شرط مقعه پوشیدن از دیدگاه هجویری.. 185

4-4-2-1-12 شرط پوشیدن مرقعات از دیدگاه هجویری.. 185

4-4-2-1- 13 آداب و رسوم و سنت: از دیدگاه هجویری.. 186

4-4-2-1-14 خرقه افکنی و جامه درانی: از دیدگاه هجویری.. 187

4-4-2-1-15 آداب سفر و اقامت کردن در جایی از دیدگاه هجویری.. 191

4-4-2-1-16 علم از دیدگاه هجویری.. 193

4-4-2-1-17  ملامت از دیدگاه هجویری.. 194

4-4-2-1-17-1 صورتِ ملامت راست رفتن.. 195

4-4-2-1-17-2 صورتِ ملامت قصد کردن. 196

4-4-2-1-18 اعتقاد به حل مشکلات از طریق ملامت از دیدگاه هجویری.. 198

4-4-2-1-19 رسم ملامت از دیدگاه هجویری.. 199

4-4-2-1-20 حج از دیدگاه هجویری.. 199

4-4-2-1-20-1 بیان خاطرات حج از زبان دیگران. 200

4-4-2-1-21 رحمت‌الهی  از دیدگاه هجویری.. 201

4-4-2-1-22  قبض و بسط – وقت  از دیدگاه هجویری.. 202

4-4-2-1-23 وقت… 203

4-4-2-1-24 ریاضت ازدیدگاه هجویری.. 203

فصل پنجم:نتیجه‌گیری

5-1 نتیجه‌گیری.. 207

5-2 پیشنهادات پژوهشی.. 209

فهرست منابع. 210

1-1 بیان مسئله تحقیق:

جامعه شناسی علمی است که زندگی اجتماعی مردمان جوامع گوناگون را با توجه به نهادهای اجتماعی موجود و روابط اجتماعی حاکم بر آن مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌دهد.

ادبیات  هر دوره، نماینده روحیات و فراز و نشیب‌های اجتماعی است که در زمان‌های مختلف تغییر می‌یابد و در هر عصر معنی و مفهوم خاص خود را پیدا می کند بطوری که اوضاع اجتماعی هر دوره را می‌توان از ادبیات آن دوره شناخت و انعکاس آن را دریافت؛ چه ادبیات هر عصری رنگ اجتماعی خاص خود را دارد.

جامعه‌شناسی ادبیات شاخه‌ای از جامعه شناسی است که ساخت و کارکرد اجتماعی ادبیات و روابط میان جامعه و ادبیات  و قوانین حاکم بر آن را بررسی می  کند

این علم به بررسی ساختار و محتوای اثر ادبی و ارتباط آن با ساختار و تحولات اجتماع می‌پردازد و به محیط که در واقع در بردارنده عناصر اقلیمی،‌اوضاع سیاسی و اجتماعی حاکم بر ملت است توجه دارد. پیوند بین ساخت جامعه و اثر ادبی مقوله «جامعه شناختی ادبیات» را مطرح می‌سازد و محققان را بر آن می‌دارد تا به رابطة اثر ادبی و جامعه پرداخته و از مجرای آثار ادبی به گذشته بنگرند

جامعه‌شناسان با سه نظریه 1- کارکرد گرایی(functionalism)، (fonctinnelism) ، تضاد (opposer)،(opposition)، و کنش اجتماعی(socialaction)،  به مطالعه جامعه می‌پردازد.

کارکردگرایان به بررسی رابطه بخش های جامعه با یکدیگر و با کل جامعه می‌پردازند. مثلا عقاید دینی و آداب و رسوم یک جامعه را با نشان دادن چگونگی ارتباط آن با سایر نهادهای جامعه تحلیل می‌کنند. در نظریه تضاد توجه آن ها بیشتر بر مباحث قدرت، نابرابری، کشمکش و ستیزه است و جامعه را متشکل از گروه های جداگانه ای می دانند که هر یک به دنبال منافع خاص خویش است. دو نظربه فوق بر ساختارهایی تاکید می کنند که سنگ زیرین جامعه هستند و بر رفتار انسان مؤثرند. نظریه کنش اجتماعی توجه بیشتری بر کنش و کنش متقابل اعضای جامعه در شکل دادن به این ساختارها می کند. نظریه کنش اجتماعی متوجه تحلیل چگونگی رفتار کنش‌گران فردی و جهت گیری آنان در مقابل یکدیگر و جامعه است. کنش اجتماعی همه رفتارهای انسانی است که انگیزه و راهنمای آن معانی است که توجه کنشگر را جلب می کند و او آنها را در دنیای خارج کشف و به آنها پاسخ می دهد. این کنش با ذهنیت کنش گر تفسیر می شود. یعنی بر مبنای ادراکی که از محیطش دارد، احساساتی که او را برمی انگیزد، افکاری که در سر دارد، انگیزه‌هایی که او را به عمل وامی‌دارد  (منظور از کنشگر،  می‌تواند فرد، گروه، سازمان، یک منطقه، یک جامعه یا تمدن باشد).

و از آنجایی که کنش‌ها خصلت‌های اجتماعی دارند و ارزش‌ها در آن‌ها موثرند، کنش اجتماعی  را با توجه به نظام اجتماعی که مرکب از نظام فرهنگی و شخصیتی است مورد مطالعه قرار می دهند.

کتاب کشف المحجوب طبق هر سه نظریه فوق قابل بررسی است چنانچه  تحلیل عقاید دینی و آداب و رسوم طبق نظریه کارکردگرائی و یا تحلیل طبقات جامعه و نابرابری های اجتماعی و بررسی آنها طبق نظریه تضاد. در این پژوهش سعی ما بر آن است که با ذکر مطالبی در باب مسائل ذکر شده، به تحلیل و بررسی دیدگاه هجویری از نظر کنش اجتماعی او در برابر ارزش‌ها، هنجارها و … موجود در جامعه آن عصر بپردازیم و به این سئوال پاسخ گوییم که آیا هجویری تحت تأثیر فرهنگ و ارزشهای عصر خویش قرار گرفته و دیدگاه او از نظر کنش اجتماعی مطابق با هنجارهای جامعه بوده است؟!

-2- هدف‌های تحقیق:

1-2-1 هدف کلی:

تبیین  و تشریح کنش و رفتار هجویری در برابر ارزش‌ها و هنجارهای جامعه با استناد بر نظریه کنش‌اجتماعی

1-2-2 اهداف جزئی:

تبیین اهمیت و نقش هجویری در اجتماع صوفیانه قرن پنجم

1-3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه انتخاب آن:

جامعه‌شناسی ادبیات مطالعه علمی محتوی اثر ادبی و ماهیت آن در پیوند یا دیگر جنبه‌های زندگی اجتماعی است که سرچشمة بسیاری از حوادث و جریانات سیاسی، تاریخی، دینی، اخلاقی و … نتیجه تحولات اجتماعی و فرهنگی می باشد. ما همواره در طول تاریخ شاهد ظهور افرادی بوده‌ایم که مخالف و متفاوت با جریان‌های حاکم بر جامعه حرکت کرده و گام نهاده‌. این امر موجب محبوببیت آنها نزد مردم شده است و در جامعه بسیار تاثیرگذار بوده‌اند. معتقدم که در میان متصوفه قرن پنجم هجری فردی چون هجویری علاوه بر شناخت مردم و جامعه بر جامعه خود بسیار تاثیر گذار بوده است. حال بر آنیم که کتاب کشف المحجوب را از بعد جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار دهیم  تا منش و علل وعوامل بسیاری از رفتارها و کردارهای وی  با توجه به جامعه آن روزگار بر ما آشکار گردد.

1-4 سئوالات و فرضیه‌های تحقیق (بیان روابط بین متغیرهای مورد مطالعه):

1-4-1 سوال اصلی:

هجویری (ابوالحسن علی بن عثمان) در تحول ارزش‌های عصر خویش تا چه حد  موثر بوده است ؟

1-4-2 سوال فرعی

علل موفقیت هجویری درجامعه تصوف چه بوده است؟

1-5-فرضیه‌های تحقیق:

فرضیه اول: با توجه به اوضاع نابسامان قرن پنجم هجری و عدم ثبات سلاطین و امیران، رواج هرج و مرج و بی عدالتی، فقر و تنگدستی پریشانی و ناامنی، تعصبات خشک مذهبی، اختلاف فرقها و رواج فرقه ای مختلف، بهره‌برداری غیر معقول (Piracy) از آثار دیگران و تعصب و جانبداری از یک صوفی نسبت به صوفی دیگر، جمع شدن مریدان به دور یک صوفی و دور شدن از صوفی دیگر، رواج خرافات  و فرقه پرستی از ویژگی‌های آشکار خراسان، نیشابور، غزنه و … بسیاری از شهرهای ایران قرن پنجم هجری است. همچنانکه پایه و اساس فرهنگ ها در جامعه را عواملی مثل تفکر و اندیشه های سالم و ناسالم، تصورات درست و نادرست، هنجارها و ناهنجاری ها مشخص می کند که چه چیزی مطلوب و ارزشمند و پسندیده است و چه چیزی نیست. این تصورات و افکار انتزاعی است که به آدمیان در تعامل با اجتماع و جامعه معنا می‌بخشد و باعث ارزش های فرهنگی و انعکاس آن در جامعه می شود این عوامل در کنار یکدیگر به رفتار وکردار آدمیان شکل می دهد و باعث شکل گرفتن فرهنگ جامعه می شود.

در طی قرن بیستم بیش از 1100 زلزله‌ی مخرب در نقاط مختلف كره زمین روی داده كه در اثر آن بیش از 1500000 نفر جان خود را از دست داده‌اند كه 90 درصد آن‌ها عمدتاً ناشی از ریزش ساختمان‌هایی بوده كه از اصول مهندسی و ایمنی كافی برخوردار نبودند (لانتادا[1]، 2008). ایران به عنوان کشوری زلزله‌خیز، طی دهه‌های گذشته آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی فراوانی از زلزله‌های متعدد متحمل شده است. این در شرایطی است كه شهرهای كشور ما در برابر زمین‌لرزه پنج و نیم و شش ریشتر به طور جدی آسیب‌پذیرند (عکاشه، 1378).

اگر جلوگیری از وقوع زلزله امکان‌پذیر نیست، ولی کاهش‌های آسیب‌های ناشی از آن امکان‌پذیر است. چیزی که بیش از همه اهمیت دارد، نجات دادن جان انسان‌ها در برابر این رخداد طبیعی است .رشد شهری باعث تسهیلات زیادی می‌شود ولی در عین حال عوامل بحران‌زا هم بیشتر شده و تسهیلات محیطی تبدیل به ضرر می‌شود (ناکابایاشی[2]، 1994). ضرورت کاهش آسیب‌های اجتماعی (تعداد تلفات و مجروحین)، اقتصادی (هزینه‌های بازسازی، از کار افتادن اقتصاد شهر) و کالبدی (تخریب ساختمان‌ها) ناشی از زلزله بر کسی پوشیده نیست. علاوه بر این تخریب بافت، تأخیر در تخلیه جمعیت ساکن، مسدود شدن شبکه‌های ارتباطی، افزایش خسارات و زنده به گور شدن هزاران نفر از دیگر مسایل خواهد بود. بسیاری از افراد که در زیر آوار مانده‌اند، اگر امکان دسترسی و کمک‌رسانی به آنها مسیر نباشد،

 آنها نیز جان خود را از دست خواهند داد. کاهش آسیب‌پذیری جوامع شهری دربرابر زلزله زمانی به وقوع خواهد پیوست که ایمنی در برایر زلزله در تمام سطوح برنامه‌ریزی مدنظر قرار گیرد که در میان تمامی سطوح سطح میانی برنامه‌ریزی کالبدی یعنی شهرسازی یکی از کارآمدترین سطوح برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌پذیری دربرابر زلزله می‌باشد (حبیبی و همکاران، 1387).

2-1- بیان مسأله

زلزله پدیده‌ای است طبیعی كه بی‌توجهی به آن خسارات جبران‌ناپذیری به دنبال خواهد داشت. وقوع زلزله‌های شدید بشر را بر آن داشته است كه در فكر تدوین یك برنامه زیربنایی برای كاهش خطرات و آسیب‌های ناشی از آن باشد. ویژگی‌های زمین‌ساخت كشور، زلزله را به عنوان یكی از مخرب‌ترین عوامل انهدام حیات انسانی مطرح نموده است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد كه مناطق وسیعی از كشورمان توسط این حادثه طبیعی متحمل آسیب‌های جانی و مالی گردیده است. براساس گزارش سازمان ملل، در سال 2003 میلادی، كشور ایران در بین كشورهای جهان رتبه نخست را در تعداد زلزله‌های با شدت بالای پنج و نیم ریشتر و یكی از بالاترین رتبه‌ها را در زمینه‌ی آسیب‌پذیری از زلزله و تعداد افراد كشته شده در اثر این سانحه، داشته است. بـر اساس همیـن گـزارش، در كشور ایـران زلـزلـه وجـه غالب را در بین سـوانـح طبیعـی دارا است (سازمان کاهش بلایای طبیعی ملل متحد[1]، 2004). می‌توان گفت آنچه موجب افزایش تلفات در زلزله می‌شود، زلزله نیست بلكه ساختمان‌های غیرمقاوم یا كم مقاومتی است كه دراثر غفلت‌ها، ندانم‌كاری‌ها، عدم احساس مسئولیت در انجام وظایف توسط دست اندركاران ساخت و ساز اعم از قانون‌گذاران، تدوین‌كنندگان آیین نامه‌های لرزهای و ضوابط شهری و شهرسازی، طراحان و مالكان است كه متناسب با مشاركت خود در ساخت و ساز غیراصولی، باعث بروز چنین فجایعی می‌شوند (مهدیان، 1381). كشور ایران با آسیب‌پذیری لرزه‌ای گروه‌‌های خاصی از ساخت و سازها مانند: ساختمان‌های عمومی با مصالح غیرمسلح بنایی، ساختمان‌های پرجمعیت قدیمی در مراكز شهری، بافت‌های فرسوده، منازل مسكونی و سازه‌های بتنی كه در دهه 1960 تا 1980 با مصالح و طراحی ضعیف سر برآورده‌اند روبرو است. شهرها مكان تجمع جمعیت و افزایش بارگذاری‌های محیطی و اقتصادی هستند، وجود این مسأله مهم ضرورت كاهش آسیب‌پذیری در برابر زلزله را مطرح می‌كند. ویژگی‌های زمین‌ساخت كشور، زلزله را به عنوان یكی از مخر‌ب‌ترین و تهدیدكننده ترین عوامل انهدام حیات انسانی مطرح نموده است. بررسی تاریخی نشان می‌دهد كه نقاط یا مناطق وسیعی از كشورمان توسط این حادثه‌ی طبیعی متحمل آسیب‌های جانی و مالی گردیده است. شهر تنها مجموعه‌ای از ساختمان‌ها نیست، بلكه پدیده‌های انسانی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و كالبدی است .بدین ترتیب شهر به عنوان مجموعه‌ای از عناصر تعریف می‌گردد تا بتوان به روش‌های مناسبی جهت ارزیابی كالبد شهر و تعیین شاخص‌های كالبدی آسیب‌پذیری رسید و نیز راهكارهایی برای كاهش آسیب‌پذیری ارائه نمود.

سؤال‌های اصلی تحقیق این است:

1- آیا با توجه به معیارهای مورد استفاده می‌توان آسیب‌‌پذیری مناطق مختلف بافت فرسوده شهر میناب را به کمک GIS به صورت کمّی مدل‌سازی نمود؟

2- مهمترین معیار مؤثر در آسیب‌پذیری بافت فرسوده شهر میناب در هنگام وقوع زلزله کدام است؟

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

زلزله به عنوان پدیده‌ای طبیعی، زمانی مخاطره آمیز و بحران‌آفرین است كه جامعه‌ی واقع در معرض زلزله، نسبت به آن آسیب‌پذیر باشد. زلزله یكی از مخاطرات طبیعی است كه همواره احتمال رخ دادن این حادثه طبیعی به ویژه زمانی كه شرایط رخ دادن آن، از جمله وجود گسل‌های متعدد فراهم باشد، وجود دارد. تعیین مشخصات كالبدی، تیپ ساختمانی، تركیب كالبدی قطعات و راه‌ها، نوع كاربری‌ها، تراكم جمعیتی، تیپ ساختمانی مناسب، تراكم ساختمانی كم، استفاده از راه‌ها به عنوان فضاهای گریز و پناه و …، از جمله روش‌های كاهش آسیب‌پذیری می‌باشند )عسگری، 1381). یكی از عمده‌ترین فعالیت‌ها در راستای كاهش خطرات ناشی از زلزله و افزایش ایمنی عمومی، مطالعات پهنه‌بندی لرزه‌ای مناطق شهری و تعیین میزان آسیب‌پذیری ساختمان‌های گوناگون شهر است كه بایستی در مقیاس مناسب و مطلوب صورت پذیرد (مهندسین مشاور طراحان بافت و معماری، 1388). با توجه به گسل میناب، این شهرستان از نظر زلزله‌خیزی و مسائل زلزله‌شناسی حائز اهمیت است و نواحی میناب جایی است که زاگرس تمام و مکران شروع می‌شود و میزان فعالیت لرزه‌خیزی زیاد است، به همین دلیل شبکه لرزه‌خیزی در میناب راه‌اندازی شد. این ضرورت به طور جدی احساس می‌شود كه با ایجاد یك مدل مناسب و به كارگیری انواع داده‌های مكانی و غیر‌مكانی و انجام تحلیل‌های مربوط در سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی و سیستم‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، بتوان به ارزیابی و تحلیل آسیب‌پذیری شهر میناب در برابر زلزله كمك نموده و در كنار كسب آمادگی‌های لازم در برابر این خطر طبیعی، در یك فرایند سیستماتیك به مدیریت بحران‌های ناشی از سوانح طبیعی پرداخت.

[1] – United Nations Disaster Relief

[1] – Lantada

[2] – Nakabayashi

خارج است.

هدف این تحقیق، تبیین و توصیف چگونگی ارسال پیام در قالب یک رفتار ارتباطی متأثر از آئین است و سعی در بیان این نکته دارد که پوشش به عنوان یک رفتار ارتباطی بیشتر از آنکه متأثر از عوامل زیستی یا عقلانی باشد متأثر است از آئین ارتباطی فرهنگ کلان جامعه یا خرده فرهنگ و یا مفهومی است که فرد عضو و متأثر از آن است.

آئین به این موضوع ناظر است که فرد در جامعه به وسیله ارتباطات تأثیر گذار و تأثیر پذیری احاطه شده و حیات اجتماعی آن منوط به حفظ این ارتباطات است. در واقع این ارتباطات برای او نوعی از باید و نبایدها تعریف کرده و فرد متأثر از این الگوها، رفتار و فکر می‌کند و با استفاده از ابزارهایی که همین ارتباطات در اختیار او قرار می‌دهند جهان اطراف و پدیده‌هایش را شناسایی و در مورد آن‌ها فکر می‌کند.

برای مثال فرض نگارنده بر این است که اکنون در جامعه زنان و دختران ایرانی داشتن موهای طلائی نوعی مزیت و برتری در زیبایی است. این زیباتر بودن ناشی از چیست؟ ناشی از یک پدیده فیزیولوژیک است؟ یعنی وقتی فرد این رنگ را می‌بیند در بدن و ذهن او فعل و انفعالات فیزیولوژیک می‌افتد؟ یا این تفکر ناشی از نوعی آئین است که فرد در ارتباط با جامعه خود یعنی دیگر زنان و مردان آن‌را دریافت کرده؟ این آئین زیبایی است که جامعه به صورتی نامحسوس ابلاغ کرده که در این آئین، موی طلائی مشخصه زیبا بودن است. پیش فرض

 می‌تواند این باشد که فشار اجتماعی ناشی از نپذیرفتن آیینی که فرد به آن تعلق دارد معمولاً مانع از کنشی خارج از آن آئین می‌گردد. موضوعی که اساس شکل گیری نظریه مارپیچ سکوت نئول نئومن نیز به شمار می‌آید. اما در نهایت در اینجاست که محقق باید با حصول به آئین های ارتباطی که فرد تحت آن‌ها عمل می‌کند به توصیف چرایی این برداشت ذهنی برسد.

-2-اهمیت و ضرورت تحقیق

اگر نگاه کوتاهی به تصاویر خانوادگی و یا فیلم‌های سینمایی ساخته شده از سال‌های نه چندان دور مثلاً سال‌های اوایل دهه هفتاد شمسی بیندازیم به وضوح می‌توانیم تغییر قابل ملاحظه و بسیار محسوسی را در نوع پوشش افراد حاضر در آن عکس‌ها به خصوص بانوان مشاهده کنیم. حتی اگر یک مقایسه ساده و دم دستی از نوع پوشش بازیگران فیلم‌ها و سریال‌های ده سال قبل و اکنون انجام بدهیم یک تحول بسیار عمیق را متوجه خواهیم شد. البته این تغییر در خارج از مرز های ایران نیز به وضوح قابل مشاهده است. اگر سریال‌ها و فیلم‌های ساخته شده در زمان‌های مختلف را تا حدودی نمایانگر وضعیت اجتماعی همان روز بر شمریم یک تحول قابل مشاهده را در پوشش زنان در فیلم‌های یک دهه قبل میلادی و فیلم‌های روز سینمایی جهان مشاهده خواهیم کرد. این تحولات که به سرعت با هدف برهنگی هر چه بیشتر پیش رفته است تغییر پرشتابی در الگوی پوشش زنان را نشان می‌دهد.

همان‌گونه که در بالا نیز اشاره شد این تغییر در پوشش در ایران پس از جنگ تحمیلی نیز به شدت قابل لمس است. به طوری که شاید اگر تصویر پوشش بعضی زنان در جامعه امروز را ده سال قبل برای کسی متصور می‌شدیم قابل پذیرش نبود. این تغییر الگوی پوشش می‌تواند ناشی از تغییر مناسبات ارتباطی افراد با خارج از خود باشد یا عوامل ذهنی و یا کارکردی داشته باشد. این پژوهش در واقع در پی یافتن چرایی‌های این تغییرات است. از سوی دیگر جلوگیری از تغییر الگوی پوشش به سمت الگو های غیر بومی و هدایت و حفظ الگو به سمت الگو های بومی و اسلامی از اهدافی است که برای تحقق آن باید به یک تحلیل از وضعیت پوشش در جامعه امروز رسید.

مقابله با حجاب و پوشش اسلامی در دوران سیاسی قبل از انقلاب اسلامی به عنوان رویکرد جدی حکومت تلقی می‌گشته است که در برهه ای از زمان برای اجرائی آن پرداخت هزینه برخورد های قهری در این زمینه نیز برای حاکمان وقت دارای توجیه می‌شود. اما این برخورد های قهری در گذشت زمان جای خود را به خیزشی نرم و به اصطلاح فرهنگی داد؛ و وضعیت پوشش در بعضی زنان ایرانی که بیشتر در طبقات مرفه شهر های بزرگ حضور داشتند به سمتی رفت که نشانی از کشوری با دین رسمی اسلام نداشت. البته با همه این تلاش‌های نرم برای تغییر الگوی پوشش زنان ایرانی، حجاب هنوز به عنوان یک الگوی ریشه دار در عامه مردم مطرح بوده است. اما با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357؛ جمهوری اسلامی به غیر از دو سه سال اول تولد خود توانست با هر روشی و متأثر از هر اتفاقی که خارج از این بحث است حجاب را به عنوان یک باید اجتماعی برای زنان و دختران جامعه ایرانی بیان و اجرا کند.

اما در سال‌های پس از جنگ و با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی که بر راهبردها و سیاست‌های فرهنگی نیز اثرگذار بود اجرای حجاب علیرغم وجوه قانونی و آرمانی آن در نظام جمهوری اسلامی ایران به سستی و کم توجهی دچار شد و در این دوره بیش از بیست ساله وضعیت حجاب در جامعه ایرانی به شرایطی رسیده که حجاب به عنوان قانونی نمایشی در آمده و لباس استفاده شده توسط بخش گسترده ای از جامعه ویژگی ماهوی پوشش اسلامی یعنی پوشانندگی و حفظ جذابیت‌های جنسی زنانه را از دست داده است.

در واقع یکی از اهداف ثانویه این پژوهش؛ رویکرد کارکردی آن است و از این رو که این پژوهش می‌تواند با بیان مؤلفه های تأثیر گذار بر انتخاب پوشش توسط زنان ایرانی به برنامه ریزان، متولیان و صاحب نظران فرهنگی کشور در جهت کشف چرائی این تغییرات سریع و عمیق کمک کند.

لذا محقق معتقد است پوشش را باید به عنوان یک رفتار ارتباطی و دارای ویژگی‌ها و عناصر ارتباطاتی نگاه کرد. از همین جهت می‌توان برای کشف مؤلفه های حاکم بر این رفتار ارتباطی آن را با پیش فرض یک ارتباط آیینی سنجید.

به این منظور می توان با درک جایگاه ارتباطی پوشش و تاثیرگذاری و تاثیر پذیری آن از عوامل دیگر به نوعی از نگاه جامع بر پوشش زنان ایرانی دست یافت.

:

فرهنگ مجموعه ای از باورها، آیین ها، اندیشه ها، آداب و رسوم و ارزش های حاکم بریک جامعه است. به عبارتی دیگر فرهنگ مقوله ای است که در سطح جامعه وگروه و در تعامل میان این دو معنا پیدا می کند. در واقع فرهنگ مقوله ای فراگیر است و انسانها به صورت خودآگاه و ناخودآگاه از آن بهره مند می گردند و بر آن تأثیر می گذارند . فرهنگ مهمترین عامل در شخصیت دادن و شکوفا نمودن استعدادهای نهفته افراد جامعه به شمار می رود و بیانگر هویت یک اجتماع است. هر جامعه ی انسانی، دارای فرهنگ خاص خود می باشد که ریشه در تاریخ، آداب، رسوم، زبان، دین و اعتقادات آن جامعه دارد. فرهنگ از دیرباز مورد توجه اقشار مختلف جامعه به خصوص اندیشمندان و سیاستمداران بوده است و از زمانی که به عنوان مبنای توسعه شناخته شد، توجه به آن فزونی یافت. از این زمان به بعد هر جامعه و کشوری که به دنبال توسعه است، باید به ریشه های فرهنگی خویش توجه نموده و گامهای اساسی در جهت اشاعه و توسعه آن بردارد.(پهلوان،1390)

تبلیغات یکی از ابزارهای مهم ارتباطی در عرصه های مختلف اعم از فرهنگ، کسب و کار و … می باشد. موفقیت یا عدم موفقیت بسیاری از سازمانها، شرکت ها و یا حتی دولتها در گرو فعالیتهای تبلیغاتی آنهاست. تبلیغ تلاشی است جهت برقراری یک ارتباط متقاعد کننده برای تغییر یا ثبات نگرش افراد که بیانگر رفتار آینده آنهاست و بدون شک تبلیغات می تواند نیرویی قوی برای تغییر باشد .

تبلیغ دینی نیز از این قاعده مستثنی نیست و پیش از هزارو چهارصد سال است که استمرار دارد و استمرار این امر بی شک تأثیرگذار است و ثمرات بیشتر و پربارتری را همراه خود خواهد داشت .

اما رابطه تبلیغ دین و فرهنگ چگونه است و چگونه باید باشد. نظریات مختلفی پیرامون این ارتباط وجود دارد برخی مانند: هافستد و دورکیم معتقدند که دین محصول فرهنگ است.

برخی دیگر معتقدند دین از عوامل فرهنگ ساز است و رویکرد سومی که نسبت به این دو وجود دارد این است که دین منشأ فرهنگ

 سازی است. اینجاست که این سؤال به ذهن خطور می کند که جایگاه واقعی تبلیغ دین در فرهنگ چیست و میزان تأثیرگذاری آن تا کجاست. برای یافتن پاسخی معقول و منطقی باید به کاوشی عمیق پرداخت .

طرح مسئله :

شریان حیاتی مادی و معنوی یک ملت و کلاً جوامع بشر تبلیغات است. امروز بودجه تبلیغات در جهان آن چنان است که در اغلب کشورهای استعمارگر این بودجه با بودجه تسلیحاتی متناسب است. مسئله تبلیغ از آنجا از اهمیت ویژه برخوردار است که یک مکتب و ایدئولوژی زمانی می تواند به اوج برسد و بیشتر عمر کند، که بتواند با مردم و جوامع بشری ارتباط برقرار کند. (حسنقلی پور ،1388)

بنابراین اگر یک مکتب نتواند ارتباط ورابطه را برقرار سازد و اوج نگیرد، در برابر موج تبلیغات فرهنگهای مسلط سرانجام فراموش و نابود خواهد شد. تبلیغ در اسلام نیز موضوعی است که دارای اهمیت ویژه ای می باشد. درک اصول، شرایط، ویژگی ها و ابزار تبلیغ دینی می تواند راه گشای ما در این عصر باشد. پیامبر اکرم (ص) با بکارگیری یک سیره تبلیغی منسجم و هماهنگ بود که توانست ایده های ناب و زلال الهی را به گوش جهانیان برسانند .

نظام جمهوری اسلامی نیز با خمیر مایه اعتقادی و مذهبی پایه ریزی شده و دارای ماهیتی کاملاً دینی است. برهمین اساس ضرورت دارد این ماهیت به طور مستقیم و متناسب با مقتضیات زمانی در تمامی اجزاء و بخشهای نظام و در سطوح جامعه به خصوص سطوح مختلف برنامه ریزی و سیاستگذاری های فرهنگی کشور جریان داشته باشد.

در این میان یک سوال بسیار حائز اهمیت وجود دارد و آن اینکه آیا به تبلیغ دین در برنامه ریزی های فرهنگی کشور توجه شده است و جایگاه تبلیغ دین در این برنامه ریزی ها و سیاستگذاری های کشور کجاست که باید به آن پاسخ داده شود .

کلیدواژه: تبلیغ، دین، تبلیغ دینی، فرهنگ، سیاست گذاری فرهنگی

اهمیت پژوهش :

دین مبین اسلام،آیینی جهانی و جاودانه است وآمده تا رابطه بین خدا، انسان و جهان را تبیین و تنظیم کند. چنین دینی برای تحقق ویژگی هایی که از خاتمیت آن برخاسته، باید تبلیغی نیز باشد و از همه ظرفیتها برای گسترش خود بهره ببرد تا مفاهیم و پیامهای آسمانی آن به همه انسانها برای همیشه و در همه جا برسد و اتمام حجت محقق گردد. برای رسیدن به این هدف باید تمهیدات لازم اندیشیده و ابزارهای مورد نیاز به کار گرفته شود. تبلیغ دین درسیاست ها و برنامه ریزی های کلان فرهنگی کشور توسط مسئولان برنامه ریز کشور یکی از مهمترین تمهیداتی است که باید به آن توجه داشته باشند. لذا این مسئله که میزان توجه مسئولان در برنامه ریزی های فرهنگی کشور به مقوله تبلیغ دین به چه میزان است، انجام این تحقیق را ضروری می نماید.

اهداف پژوهش :

دولتها در عصر امروز با توجه به امکانات مادی و انسانی و جایگاه خویش در نظامهای سیاسی حاضر، توانایی بسیار بالایی جهت سرمایه گذاری در بخش فرهنگ، سیاستگذاری و برنامه ریزی فرهنگی دارند. از طرفی سیاستگذاری و برنامه ریزی فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران به شدت تحت تأثیر ماهیت اسلامی حکومت قرار گرفته است. نوع نظام سیاسی ، نفوذ علمای دینی، رهبران سیاسی و همچنین مطالبات دینی مردم از حکومت همه از عواملی هستند که بر سیاست گذاری فرهنگی می توانند بسیار تأثیرگذار باشند.

هدف اصلی:

هدف اصلی در این پژوهش بررسی جایگاه تبلیغ دین در برنامه ریزی ها و سیاستگذاری های فرهنگی کشور (پنج برنامه توسعه جمهوری اسلامی ایران و سند چشم انداز بیست ساله) می باشد.

اهداف فرعی:

در این تحقیق ضمن بررسی هدف اصلی، اهداف فرعی نیز دنبال می شودکه عبارتند از:

1) بررسی میزان توجه به حوزه فرهنگ در پنج برنامه توسعه جمهوری اسلامی ایران

2)بررسی میزان توجه به حوزه فرهنگ در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران

3)بررسی میزان توجه به تبلیغ دینی در پنج برنامه توسعه جمهوری اسلامی ایران

4) بررسی میزان توجه به تبلیغ دینی در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران

5) بررسی تطبیقی پنج برنامه توسعه جمهوری اسلامی ایران در بخش فرهنگی و تبلیغ دینی باسند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران

پیشینه تحقیق :

سیاست گذاری فرهنگی مقوله ای جدید در ایران است. در چند سال اخیر تلاشهایی برای عملی كردن فرآیند سیاستگذاری صورت گرفته و كتب، پایان نامه هاو مقالات معدودی در این زمینه به رشته تحریر درآمده است. همایش های چندی نیز برگزار شده كه در این زمینه كارشناسان به بحث و تبادل نظر پرداخته اند.

اگر چه پیدایش شهر و شهرنشینی به چندین هزار سال پیش از میلاد مسیح، در دره های بزرگ بین النهرین، نیل و چین می رسد، لیكن انقلاب صنعتی تحولی جدید در عرصه شهرنشینی بود كه منجر به پدید آمدن شهرهای قارچی،ظهور شهرهای میلیونی و پیدایش نواحی شهری گردید.نخستین شهرهای صنعتی در انگلستان ظاهر شدند چنانكه دود كارخانه ها و تأسیسات صنعتی به فضای شهری تصویری داد كه تا آن زمان در تاریخ شهرنشینی دیده نشده بود. به تدریج شهرها دو قطبی شدند و مناطق فقیرنشین كارگری با واحدهای مسکونی آلوده و غیربهداشتی در پیرامون مراكز صنعتی و تجاری شهر ظاهر شدند (شكویی، 1383 : 171 ).

شهرها در سال 2020 جمعیتی معادل 75 درصد کل جهان را در خود جای خواهند داد که تقریبا 2 درصد از فضای جهان را تشکیل می دهد.شهرها و مناطق شهری با توجه به تمرکز جمعیت، زیرساخت ها، دانش، منابع و فعالیت های اقتصادی می توانند نقش بسزایی در تحقق توسعه پایدار و ریشه کن کردن فقر در چارچوب اقتصاد سبز داشته باشند. شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین، نیازمند تامین استاندارد هایی است كه در یك مفهوم کلی می توان آن را استانداردهای «كیفیت زندگی» نامید. كیفیت زندگی در واقع مفهومی چند بعدی و پیچیده است كه از سوی متفكران علوم شهری و سایر اندیشمندان علوم مختلف مطرح و مورد پژوهش قرار گرفته است. (منصوریان،ارزیابی كیفیت زندگی در نواحی روستایی، 1388:ص43)

مبحث كیفیت زندگی به تازگی در ادبیات توسعه پایدار و برنامه ریزی توسعه اجتماعی و مباحث اقتصاد نوین مطرح شده و جایگاه ویژه ای یافته است و دولت ها در سطح ملی و محلی و نیز موسسات متعددی بر روی سنجش و شاخص سازی آن كار می كنند  و بر اساس مطالعات انجام شده و تحقیقات کارشناسان و محققان مختلف سه عامل  فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی در کنار یکدیگر به عنوان مهمترین و اصلی ترین شاخص های مفهوم کیفیت زندگی شناسایی شده اند. كمپ و همكاران (Kamp et al., 2003) معتقدند كه توافقی در ادبیات كیفیت زندگی وجود دارد كه براساس آن مولفه های فیزیكی، اجتماعی و اقتصادی، اساس اجتماع محلی را تشكیل می دهند و این مولفه ها به طور سیستماتیک برای معرفی محتوای مفاهیم قابلیت زیست پذیری، پایداری و كیفیت زندگی استفاده شده اند. كامانگی و همكاران (Camagni et al., 1998) نیز به مولفه های فیزیكی، اقتصادی و اجتماعی كیفیت زندگی شهری اشاره كرده اند و معتقدند كه تعادل این

 مولفه ها، كیفیت زندگی را در هر لحظه از زمان تحت تاثیر قرار می دهد. محققان دیگری از قبیل هاردی (Hardi, 2006) ، ونگ (Wong, 2006) ، رینر (Rinner, 2007) و تالن و همكاران (Talen et al., 2007) نیز اظهار داشته اند كه محیط فیزیكی، اجتماعی و اقتصادی هسته اصلی مطالعه كیفیت زندگی شهری را شكل می دهند. (رضوانی،توسعه و سنجش شاخص های کیفیت زندگی، 1388:ص21)

در واقع، شهر همانند یك موجود زنده است كه خود را با احتیاجات زمان سازگار می كند. شهرهای اولیه به آن دلیل توسعه یافتند، كه توانستند به احتیاجات ساكنان خود پاسخ مثبت دهند. با افزایش جمعیت و رشد و گسترش شهر نشینی، روحیات و شیوه زندگی مردم نیز به تناسب آن تغییر نموده و محدود شدن مردم در برورکراسی های موجود و چارچوب های خاص تعریف شده در زندگی شهری، طبیعتاً مشکلاتی را در زمینه مسائل مختلف از قبیل: سلامت جسمی و روانی شهروندان، ترافیک، آلودگی محیط زیست، اتلاف زمان و هزینه و … بوجود می آورد. تغییر در شکل و ساختار شهرها، با تغییرات خاص در نوع روابط انسان های ساکن در آن  همراه بوده است کمرنگ شدن خرده فرهنگ ها و سنت ها و تغییر در مناسبات افراد در همه گروههای اجتماعی، از روابط بین فردی گرفته تا خانواده ها و کل جامعه، در یک تعامل مستمر با گسترش شهر نشینی، اثر گذاری و اثر پذیری متقابلی بر هم داشته و در حقیقت جریان ارتباطات نبض و شریان اصلی حرکت جامعه را تشکیل می دهد که در این راستا وسایل ارتباطی نقش مهمی در بهبود و تسهیل این امور ایفاء می نمایند و تأثیر  به سزایی  به صورت مستقیم و غیر مستقیم در کاهش مشکلات شهری  دارند .(قبول درپست،1386:ص76)

2-1-بیان مسئله پژوهش

یکی از وسایل ارتباطی کارآمد برای تسهیل روابط شهری «پست»می باشد؛ اگرچه فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی با توجه به دسترسی آسان و جذابیت رنگ و بوی ملموس تری برای افراد جامعه دارند و حتی صنعت خدمات پستی را در معرض چالش قرار داده اند، اما همه این وسایل نوین ارتباطی به نوعی وابستگی مستقیم و غیر مستقیمی به شبکه توزیع فیزیکی دارند لذا پست به عنوان قدیمی ترین ابزار ارتباطی با بهره مندی از نقاط دسترسی فروان و شبکه مویرگی توزیع در اقصی نقاط دنیا می تواند نقش اساسی در زمینه ارتباطات فیزیکی و حل مسائل و مشکلات شهری ایفاء نماید . شبکه پست هنوز بزرگترین شبکه توزیع در جهان به شمار می‏رود و روزانه بیش از 600 هزار دفتر پستی در سطح دنیا وظیفه خدمات رسانی به میلیاردها نفر را بر عهده داشته و سالانه ضمن جابجایی بیش از 500 میلیارد نامه و 7 میلیارد امانت، طیف وسیعی از خدمات الکترونیکی، مالی و لجستیکی را ارائه می‌نمایند.وظیفه اصلی پست برقراری ارتباط است، این ارتباط در یکی از حالت های سه گانه زیر صورت می پذیرد:

1- ارتباط مردم با یکدیگر

2- ارتباط مردم با سازمان ها

3- ارتباط سازمان ها با یکدیگر (تحقیقات بنیاد صنعتی ایران،1385:ص 241)

روند بررسی ترافیک پستی و خدمات و فعالیت های ادارات پستی در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته که طبیعتاً از نظر بهره برداری از آخرین فناوری و تکنولوژی های ارتباطی در سطح بالایی می باشند مبین این  موضوع است که نه تنها خدمات و فعالیت های پستی در سایه تکنولوژی های جدید رو به فراموشی سپرده نشده اند بلکه همگام با آن ها با تغییر ماهیت به عنوان یک بازو توانا به نقش آفرینی در زمینه ارتباطات می پردازد. ادارات پست، به ‌منظور پاسخ‌گویی به نیازهای ارتباطاتی میلیاردها نفر از مردم و صاحبان مشاغل، هر روز، به ارائه طیف بی‌شماری از خدمات پستی، اعم از سنتی و نوین، مشغول می باشند. آن ها در واقع، به جای عقب‏نشینی در مقابل فناوری‌های نوین، كه تقریبأ هر روز، تفكر موجود از ارتباطات را دستخوش تغییر می‌كنند، خودشان تغییر یافته و با این كار نشان می‌دهند كه آنان نیز می‌توانند مبتكر ایده‌های جدید باشند.

بررسی های انجام شده از سوی اتحادیه جهانی پست[1](UPU) حاکی از آن است که هر سفر پستی که توسط موزعین صورت می پذیرد به طور متوسط از 100 سفر شهری جلوگیری می نماید و مردم و سازمان ها با واگذاری امور و فعالیت های خود به واحدهای پستی می توانند از انجام سفرهای غیر ضروری جلوگیری نموده و به صورت مستقیم و غیر مستقیم در کاهش مشکلات شهری نقش آفرینی نمایند.

شهر تهران با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود به عنوان مرکز اداری کشور ایران محسوب شده و در نقش یک ابر شهر در میان سایر شهرهای مهم جهان مطرح شده است. شهر تهران در سال 1390 بالغ بر 8.4 میلیون نفر را در مساحتی حدود 751 کیلومتر مربع در خود جای داده است و  بر اساس آمار اعلام شده از سوی شهرداری تهران روزانه حدود 15 میلیون سفر در شهر تهران انجام  می شود. این سفرها را می توان در 4 حوزه اصلی شامل: اداری و شغلی، خرید، تفریحی و آموزشی طبقه بندی نمود . سفرهای درون شهری، بویژه در شهری همانند تهران، چالش ها و معضلات متعددی در پی دارد به عنوان نمونه و بر اساس آمار ارائه شده در گزارش عملکرد شهرداری تهران در سال 1389، در شهر تهران تعداد 824.417 تصادف خسارتی، 22452 تصادف جرحی و 218 منجر به فوت اتفاق افتاده است و هزینه جرایم تخلفات راهنمایی و رانندگی، بالغ بر 456 میلیارد ریال برآورد می شود و بیش از 3.557 میلیون لیتر بنزین و 950 میلیون لیتر گازوئیل به مصرف رسیده است و در نهایت 103 روز هوای ناسالم و یک روز وضعیت هوای خطرناک وجود داشته است (گزیده آمار حمل و نقل ترافیک تهران:1389). اما مهمتر از موضوعات ذکر شده مسئله اتلاف زمان شهروندان تهرانی است که در سفرهای درون شهری و در ترافیک معابر اتفاق می افتد این موضوع به دلیل هدر رفتن سرمایه های مادی و معنوی کشور و اثر مستقم آن در کاهش بهره وری ملی و همچنین مشکلات روحی و روانی ناشی از آن حائز اهمیت  بوده و مورد توجه مسئولین شهری می باشد.

با توجه به ماهیت، قابلیت ها و کارکرد های شبکه پستی، خدمات پست می تواند در دو حوزه اصلی اداری و شغلی و خرید به صورت مستقیم و غیر مستقیم و در حوزه های تفریحی و تحصیلی به صورت غیر مستقیم نقش آفرینی نموده و به عنوان یک ابزار جایگزین با توجه به نقاط دسترسی فراوان خود به نیابت از سایر سازمان ها و ارگان ها، فعالیت های مورد نیاز شهروندان را در قالب پیشخوان دولت و با ترکیب سرویس های نوین الکترونیک (برخط) با سرویس های سنتی مبتنی بر توزیع فیزیکی به مردم ارائه نماید و از سوی دیگر نقش تأثیر گذاری در ابعاد مختلف زندگی شهری به خصوص در حوزه های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی ایفا نموده و تسهیل کننده و بهبود بخش شاخص هایی نظیر: آموزش،ارتباطات میان فردی،امنیت، کسب و کار، صرفه جویی، روابط اداری و…. خواهد شد.(مستندات تحقیقات بنیاد صنعتی ایران:1385:ص345)

با توجه به مطالب مطرح شده سوال اصلی این است که آیا بین استفاده از خدمات ارتباطی نوین  پست و ویژگی های کیفیت زندگی شهری رابطه وجود دارد؟