:

محله به عنوان کوچکترین فضای شهری، سلول حیات شهری و عنصری پویا در حکمروایی شایسته شهری مد نظر است. تقسیمات و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی تا دوره جدید دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ شده با احداث خیابانهای متقاطع و وسیع همچنین جابجایی گسترده جمعیتی با ایجاد مشاغل جدید باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و محلات قدیمی، گسست اجتماعی محلات سنتی و افزایش تراکم در بعضی از محلات گردید. محله بندی در دوره معاصر بر اساس شاخصهای کالبدی، سیاسی و اقتصادی مانند تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی صورت گفته که  کاهش حس تعلق و هویت اجتماعی محلات را به دنبال داشته است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، ناشی از مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پایان نامه، از روش پژوهشی مبتنی بر رویکرد سیستمی استفاده شده است از اینرو در ارتباط با وضع گذشته و موجود با توصیف عناصر و عوامل اصلی در مرزبندی محله های شهری به تحلیل آثار حاصله پرداخته شده، از روش تحلیلی آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن همچنین توجه نظرات کارشناسی (روش دلفی) استفاده گردید. نتیجه حاصل از این پژوهش پس از مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در منطقه 1 شهرداری تهران خصوصا در دو محله ی درکه و قیطریه، به صورت مدل ایجاد زیر محلات با رعایت انسجام اجتماعی و فرهنگی پیشنهاد گردید. تلفیق شاخصهای اجتماعی، فرهنگی با شاخصهای سیاسی، اداری، کالبدی و اقتصادی که کارایی بیشتری در مرزبندی محلات به همراه خواهد داشت. بعنوان راهکار نهایی پژوهش ارائه شد در نتیجه شاخصهای مذکور با در نظر گرفتن شرایط بومی، تاکید بر عناصر طبیعی محلات( رود دره و کوه)، ویژگی های مشترک فرهنگی ساکنان، ویژگی های اجتماعی و اقتصادی محلات، منافع مشترک مادی و معنوی با توجه به نشانه های هویت زا و با در نظر گرفتن مشارکت مردم در تعیین حدود محله حائز اهمیت است.

واژگان کلیدی: مدیریت شهری، توسعه پایدار شهری، مدیریت محله ای، برنامه ریزی محله محور ، محله، تقسیمات محله ای (محله بندی)، منطقه یک شهرداری تهران.

1-1 بیان مسئله :

ضرورت بررسی محله و شناخت ابعاد آن در برنامه ریزی شهری، ضمن دارا بودن ارزشهای نظری، از ابعاد کاربردی کاملا مشخص نیز در عرصه مدیریت و برنامه ریزی شهری و به ویژه در کلانشهرها برخوردار می باشد.

تقسیمات محله ای و مرزبندی محله های شهری از دوره اسلامی که بر اساس گروه های شغلی و صنفی و قومی انجام می گرفت تا دوره جدید که از اصول و روشهای مرزبندی اداری _ سیاسی تبعیت می کند، دستخوش تغییر و تحول شده است. محله بندی در گذشته بر اساس شاخصهای اجتماعی و اقتصادی صورت گرفته است اما در دوره معاصر اصول فرهنگ بومی _ اسلامی و درون گرایی محله های شهری کم رنگ گردید و احداث خیابانهای متقاطع و وسیع باعث از هم گسیختگی ساختار بازار و بافت های شهری و محلات تاریخی شد. امروزه الگوی توسعه برونزا بر محله های شهری و ساختار شهری مسلط شده است. در این دوران، محله در چارچوب قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری به عنوان یکی از سطوح سلسله مراتب تقسیمات شهری تعریف گردید. در قانون تشکیل شوراهای اسلامی در سال 1361 نیز برای اداره ی چنین واحد شهری خرد مقیاس در شهر، تشکیل شورای محله پیش بینی گردید و بر اساس تبصره 2 ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب 15/4/1363  محله یکی از مهمترین و اساسی ترین تقسیمات کشوری معرفی شد.

کلانشهر تهران نیز با قدمت تاریخی و به عنوان مهمترین شهر کشور در دوره های رشد و گسترش خود با تغییر مرزهای محله ای رو به رو بوده است. مرز بندی محله های شهری تهران نیز در گذر زمان متناسب با دگرگونی های نظام های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متحول شده است. احداث شبکه های جدید ارتباطی، جابجایی وسیع جمعیتی درون شهری و بوجود آمدن مشاغل جدید، همراه با برنامه های خدماتی شهر بر روی این نوع مرزبندی ها تاثیر گذاشته، به گونه ای که مرزبندی محله های شهری تهران بعد از انتخابات شورای شهر در سال 1378 و آغاز فعالیت شورایاری ها در سال 1380 دستخوش تغییر و تحول گردید.

تقسیم بندی محلات در دهه های اخیر نه تنها موجب جدایی گزینی شهری شده، بلکه اعتبار و اهمیت محله های شهری را نیز به عنوان کوچکترین واحد حیاتی شهر دچار اختلال نموده و موجب ضعف همبستگی ساکنین این محلات شده است.

امروزه محله بندی و معیارهای و شاخص های تقسیم بندی محلات با آنچه که در گذشته  جریان داشته تفاوت دارد. به صورتیکه بعضی از محله های کنونی با تقسیم و جدا شدن محلات قبلی بوجود آمده اند به نحویکه خط تقسیم و تفکیک محله ای موجب گسست اجتماعی محلات سنتی و قدیمی شده است. این مشکلات در شهرهای بزرگ و کلان شهرها که بدون کنترل رشد یافته اند نمایان تر است. انضمام روستاها به شهر، تغییر شکل محله های قدیمی، محله های مهاجرپذیر و افزایش تراکم در بعضی از محلات بر مشکلات افزوده است.

منطقه 1 شهر تهران نیز که شامل روستاهای قدیمی تغییر شکل یافته و نیز محله های جدید شهری است، با توجه به شرایط پیش آمده، در نتیجه مرزبندی های جدید با مشکلاتی چون جدایی گزینی اجتماعی ، تفکیک فضایی درون محله، درهم ریختگی کاربری ها و محدودیتها و مشکلات خدمات رسانی روبرو است.

در این پژوهش سعی می شود تا با مطالعه و بررسی روند تغییرات تقسیمات محله ای در تهران،  به ویژه منطقه 1 شهرداری تهران و تعیین عوامل تاثیرگذار بر آن و شاخص سازی، الگوی بهینه برای دستیابی به پایداری شهری ارائه شود.

2-1 سؤالات تحقیق :

1. عوامل موثر در تغییر مرزبندی محله های شهری منطقه 1 شهر تهران کدامند؟
2. کدام یک از شاخصها بهتر می توانند برای تعیین مرزهای محله ای در منطقه 1 تهران به کار بروند؟

3-1 فرضیات تحقیق :

1. تصمیمات اداری _ سیاسی، ساخت و سازهای جدید و فعالیت های عمرانی به ویژه احداث شبکه های جدید ارتباطی موجب تغییر مرزهای قدیمی محلات منطقه 1 شده است.
2. استفاده از شاخصهای اجتماعی _ فرهنگی در مرزبندی محله های منطقه 1 شهر تهران، به ویژه با تاکید بر همبستگی اجتماعی و تعلق مکانی، کارائی بیشتری نسبت به شاخصهای کالبدی و اقتصادی دارند.

 4-1 اهداف تحقیق:

• شناخت وضعیت گذشته و موجود تقسیمات محله ای
• ارائه شاخصهای تعیین حد و مرز تقسیمات محله ای
• ارائه پیشنهادات و الگوی بهینه در نحوه مرزبندی تقسیمات محله ای در راستای بررسی فرصتها با در نظر گرفتن شاخصهای تعیین شده

5-1 جنبه جدید بودن تحقیق  :

در ارتباط با تبیین و تحلیل شاخصهای مرزبندی محله های شهری در منطقه 1 شهر تهران بر مبنای شاخص های اجتماعی و فرهنگی در مرزبندی محله های شهری تحقیقات اندکی صورت گرفته است. این مطالعه دارای نوآوری در ارائه ی الگوی بهینه در نحوه مرزبندی محله ای می باشد.

6-1  روش شناسی تحقیق:

  الف ) روش تحقیق :

مطالعه به صورت سیستمی بوده است ابتدا وضعیت موجود، تکوین محلات بررسی شده است و سپس با تعیین عناصر تاثیرگذار بر مرزبندی محله ای سعی شده است تا شاخص های مورد نیاز انتخاب و با مقایسه آنها و تاثیر آن بر ساختار محله ای به تعیین مهم ترین شاخصها پرداخته شود.

بنابراین روش پژوهش با توجه به رویکرد سیستمی در این پایان نامه در ارتباط با وضع گذشته و موجود توصیفی و در بخش تحلیل آثار حاصله، از روش تحلیلی استفاده شده است.

   ب ) تکنیک کار / ابزار گردآوری اطلاعات :                     

• شناخت شاخصها و معیارهای تقسیم بندی محله های شهری در دوره های مختلف
• تعیین عوامل اثرگذار بر تقسیم بندی محله ای با استفاده از اسناد ومدارک
• مقایسه تطبیقی مرزهای محلات با روشهای آماری ، نقشه ها در محیط GIS ، پرسشنامه و مصاحبه های علمی و کارشناسی
• کاربرد روش دلفی، آزمون t تک گروهی، آزمون فریدمن و تحلیل عوامل به صورت ترکیبی در تعیین وزن شاخص ها
• ارائه شاخصهای ترکیبی و جدید با توجه به وزن های تعیین شده
• ارائه الگوی مناسب

7-1 جامعه آماری و حجم نمونه:

محله های منطقه 1 شهر تهران، در ابتدا به صورت مقدماتی مورد بررسی قرار می گیرند. از بین 26 محله ی شهری منطقه 1 تهران، 2 محله ی درکه و قیطریه که دارای تغییرات بیشتری می باشند، انتخاب می شوند.

8-1 موانع و محدودیت ها :

کمبود یا نبود لایه های GIS  ،  AUTO CAD و  نقشه های کاغذی محله و مرزبندی محله ها در دوره های مختلف جزء موانع این پژوهش به حساب می آید. کمبود نقشه های بزرگ مقیاس در سطح محله و به روز نبودن نقشه های شهرداری از مشکلات دیگر به شمار می رود. هم چنین عدم همکاری بعضی از مسئولین و شورایاران به دلیل عدم آگاهی و تجربه کم در این زمینه موانعی را بر سر تحقیق بوجود آورد.

9-1  روش تحلیل اطلاعات و داده ها :

از روشهای آمار توصیفی مانند شاخصهای تمرکز و پراکندگی برای نمایش وضع موجود استفاده شده است. با آزمون T تک گروهی و آزمون فریدمن سعی در تحلیل اطلاعات در محیط نرم افزاری SPSS شد.  تغییرات مرزبندی نیز با روش ترسیمی در محیط GIS نمایش داده شده است.

10-1 پیشینه تحقیق :

با توجه به جدید بودن موضوع شاخصهای تقسیمات محله ای در ایران و شهرداری تهران تا کنون مطالعات محدودی در مورد آن صورت گرفته که به اختصار به آن اشاره می شود :

1-10-1  پایان نامه ها

1-1-10-1  مهدی تحصیلدار و حبیب فزنلق در پایان نامه ای جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی دانشگاه تهران با عنوان ضوابط و معیارهای تعیین محله شهری،  ابتدا مراحل تکوین مفهوم محله و شاخص های مرزبندی محله های شهری را به طور توصیفی در دوره های باستان ، قرون وسطی، رنسانس، دوره انقلاب صنعتی،  دوران بعد از انقلاب صنعتی و به طور مفصل در ایران مورد بررسی قرار داده اند و شاخصهای مرزبندی محله ها را در هر دوران مشخص کرده اند. سپس با تجزیه و تحلیل دیدگاههای ساخت کالبدی ایران و  بررسی شاخصهای تقسیم بندی محله های کنونی ایران، در پی نشان دادن مشکلات شهری ناشی از این  تقسیم بندی ها می باشد. در نهایت با ارائه ضوابط و معیارهایی مطلوب، مرزبندی محله های قبل از دوران مدرنیته ی ایران را پایدار تر می بیند و معتقد هستند که برنامه ریزان با عدم توجه به شاخصهای فرهنگی و اجتماعی در مرزبندی محله های شهری باعث ایجاد نوعی بی هویتی شده اند و تقسیمات شهرداری ها باعث بی هویتی و از بین رفتن امنیت محله ها شده  است. در ارزیابی عملی ضوابط و معیارها، محله های طرشت، بریانک و محله 2 منطقه 12 شهرداری تهران مورد بررسی قرار گرفته است که محله طرشت بر اساس معیارهای محرمیت، استقلال، مقیاس انسانی، ایجاد احساس تعلق فضایی و  سلامتی و ایمنی از دو محله ی بریانک و محله 2 منطقه 12 تهران، بیشترین نزدیکی را به این معیارها دارا است اما با دخالتهای شهرداری و احداث بلوار در شرق بافت تا حدودی با عث در هم ریختگی محله و نوعی بی هویتی شده است.

این محقق به دنبال عوامل مثبت در شکل گیری محله خوب در جهت زیست انسانی است و  معیارهایی جهت سنجش و ارزیابی محله های زیست امروزی را معرفی می کند.

2-1-10-1 مجید عبدالهی در رساله دکتری رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی با عنوان ساختار محله های پایدار شهرهای ایران(گذشته، اکنون و الگوی آتی) با تاکید بر شیراز، با هدف ایجاد محله های پایدار ، به توصیف شکل و نوع محله ها در دوران مختلف پرداخته است و عوامل ایجاد ناپایداری در این محله ها را شناسایی می کند. در فصل 3 این پژوهش، شناخت ساختار شهر و محله های شهری در ادوار مختلف تاریخی، وضعیت اقتصادی_ اجتماعی محله ها، اصول زندگی محله ای، عوامل شکل گیری محله های شهر، وسعت و مرزبندی محدوده محله های شهری و شهرهایی به عنوان نمونه های مورد مطالعه  ( تبریز، تهران، کرمان و اصفهان) مد نظر قرار گرفته است. در فصل 4 به بررسی تحولات ساختاری و کارکردی شهر و محله های شهری تبریز پرداخته است. هدف اصلی این رساله بررسی تحولات تاریخی، نقش و عملکرد، سازمان فضایی محلات شهری ایران در طول ادوار مختلف و تلاش برای ارائه ی الگوی پایدار زندگی محله ای، موافق مقتضیات اجتماعی_اقتصادی و فرهنگی دوران کنونی با رویکرد اجتماع محوری و شهروند مداری برای توسعه شهری است و بر اساس یافته های این تحقیق ،در پی تغییرات و شرایط حاکم بر محله های شهری،  بعد اجتماعی دچار واگرایی اساسی شده است و رویکردها و مدیریت شهری برای چاره جویی تنگناهایی به مانند کاهش حس هویت و تعلق اجتماعی، افزایش نابه هنجاری های محیطی، عدم تعادل اکولوژیک و در مجموع کاهش کیفیت زندگی در شهرها ، به استفاده از راهبرد مشارکتی، بسیج اجتماعی و برنامه ریزی از پایین به بالا را در کانون توجه خود قرار داده است وتحقق این راهبرد مستلزم تعریف نظام تقسیمات فضایی جدیدی در چارچوب سلسله مراتب مدیریت و برنامه ریزی شهرهاست که مبتنی بر تجارب مدیریت سنتی، محله می تواند به دلیل دارا بودن ارزشهای نظری و ابعاد کالبدی و برنامه ای عنصر پایه و محور چنین برنامه ریزی تلقی شود.

3-1-10-1  فرید صارمی در پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه شهید بهشتی با عنوان توسعه محله ای در کلانشهر تهران (مطالعه موردی: محله بهار) عنوان می کند که مطالعه ی نظام های جهانی محله محور در کلانشهرهای دنیا نشان می دهد که نظام های کلان مدیریتی کشورهای توسعه یافته در ابعاد گوناگون در قبال برنامه های توسعه محله ای نقش حمایتی ویژه ای داشته و با دارا بودن انعطاف ساختاری در برابر تحولات، زمینه مناسبی را در طراحی برنامه های محله و در تحقق مطلوب آنها فراهم می نماید.