:

پیروزی انقلاب اسلامی ایران مرهون تلاش افراد زیادی است که در سخت ترین شرایط مبارزه با یقین و امیدواری به راه آینده به ایثار و تکاپو پرداختند. در این بین، حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی از شمار مبارزینی است که با وجود محدودیت­های ساواک، علیه رژیم پهلوی فعالیت کرد وی همچنین پس از پیروزی انقلاب در حوزه های مختلف از جمله مسئولیت سفارت ایران در عراق، نمایندگی مجلس شورای اسلامی و مدیریت مؤسسه اطلاعات فعالیت داشته و هم اکنون سرپرستی این مؤسسه را بر عهده دارد. با این وجود نقش این شخصیت در لابه لای جریان­های سیاسی کم رنگ مانده است. با توجه به این مقدمات در بررسی زندگانی سید محمود دعایی سعی بر آن بوده تا تکاپو و تحول فکری و سیاسی وی را در پیوند با زمان و مکان مورد بررسی قرار داده شود. لازم به یادآوری است که به دلیل پیچیده شدن محدوده فعالیت­های جمعی و زندگی فردی تفکیک این دو از نظر روشی کار دشواری است، مثلاً عضویت یک فرد در یک تشکل مبارزاتی از جمله این موارد می­باشد. چرا که معمولاً تصمیمات به صورت جمعی گرفته می­شود و به دلیل محدودیت دسترسی به منابع و اسناد مربوط به صحبت­ها و دیدگاه­های اشخاص نمی­توان نقش فرد را تعیین نمود. یک شخص ممکن است درتشکل روحانیون مبارز به موضوعی رأی منفی داده باشد اما از آنجا که مبنا بر اکثریت است و حال اگر فرد، مصاحبه­ یا انتقادی به روند طرح موضوع نداشته باشد بررسی دقیق موضع آن شخص مشکل خواهد بود این مسأله در مورد دعایی و سایر شخصیت­ها صدق می کند. از طرف دیگر در مسیر پژوهش برای مستند شدن کار از اسناد استفاده شد. آوردن اسناد در بسیاری از موارد ضروری بود از اسناد مندرج درکتاب «یاران امام به روایت اسناد ساواک» و مجموعه کتاب های » سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک»» قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک « و کتاب های اسنادی دیگراستفاده شد. شایان ذکر است که در روند انجام تحقیق، موانعی نیز به وجود آمد، در گام اول با مراجعه

 به کتاب­های تاریخ معاصر ایران، فقط به مطالب تكراری در مورد نقش دعایی اشاره شده بود به همین دلیل گردآوری داده ها به مدت شش ماه طول کشید. بدون شک پژوهش درباره زندگی­نامه سیاسی دعایی، به دلیل تازه بودن آن از حساسیت بالایی برخوردار است البته در این حوزه یادنامه­ای که گوشه­ای از خاطرات وی است توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به صورت سؤال و پاسخ انتشار یافته است، استفاده از این منبع به تنهایی نمی­تواند در پایان نامه كارساز باشد به همین دلیل برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر از طریق مراكز و سازمانها و ارگانهای دیگر( مركز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو حوزه هنری، و آرشیو كتابخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آرشیو كتابخانه وزارت امور خارجه، مطالعات تاریخ معاصر، كتابخانه مجلس شورای اسلامی و استفاده از لوح مشروح مذاكرات مجلس ونشریه­ها و روزنامه ها و…) اقدام شد.

در اینجا برخود لازم می­دانم که از تمامی بزرگواران همچون حجج اسلام: طاووسی، رحمت، محتشمی­پور و…. که لطف نموده و وقت ارزشمند خود را برای انجام مصاحبه به نگارنده اختصاص دادند قدردانی نمایم.

طولانی شدن مدت نگارش پژوهش حاضر تا حدود زیادی به جهت هماهنگی برای انجام مصاحبه با شخصیت­های نامبرده بوده است. البته لازم به یادآوری است که به دلیل بیماری و کهولت سن، بعضی از افراد همچون آقای احمد نفری و فوت بعضی از افراد که مرتبط با موضوع پایان نامه همچون اسماعیل فردوسی پور وخاتم یزدی امکان مصاحبه با آنها نبود و بعضی از افرادی مثل سیدحمید روحانی و سیدباقرموسوی و سیف­الله­قاسم­پور با وجود پیگیری­های صورت گرفته حاضر به مصاحبه نشدند. همچنین با پیگیری از طریق دکترفاطمه­طباطبایی برای مصاحبه با دکتر صادق طباطبایی، به توصیه وی، چندین بار از طریق ایمیل و پیامک حاضر به مصاحبه نشد. مصاحبه­ با بزرگوارانی همچون حجج اسلام: طاووسی، رحمت، محتشمی پور به واسطه­ی تلاش­های دكتر بصیرت منش و آیت الله عباسعلی روحانی محقق شد.

لازم به توضیح است در این پژوهش سعی نگارنده بر آن بوده است تا از به کار بردن القابی چون حجت الاسلام و…خوداری نماید فقط در مورد برخی از مراجع به دلیل اشتهار آنها این القاب به کار رفته است.

ضمن اذعان به کاستی های این اثر امید است در فرصت مناسب کمبودهای کار پژوهشی بر طرف گردد.

درپایان از استادان محترم گروه تاریخ پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی که در طول دوران تحصیل سعادت شاگردی و تلمذ از محضر آن­ها را داشته­ام به ویژه جناب آقای دکتر حمید بصیرت منش که از همان ابتدای تصویب موضوع، از راهنمایی ایشان بهره گرفته­ام و از مشوّقان اصلی اینجانب در انتخاب موضوع پایان نامه بودند، با دقت نظری که به این پژوهش داشتند، در تدوین و نگارش، مرا یاری رساندند، نهایت تشکر را دارم. از جناب آقای دکترمحسن بهشتی سرشت که زحمت مشاوره بر دوش ایشان بوده مراتب سپاس و قدردانی خود را ابراز می نمایم. سپاس دیگر خود را به پاس زحمت­های رئیس پژوهشکده امام خمینی(س) آیت الله عباسعلی روحانی با فراهم آوردن چند مصاحبه، از جمله مصاحبه با آقای دعایی، ابراز می­نمایم. در اولین نشست با دعایی در پژوهشکده امام خمینی(س)، آیت الله عباسعلی روحانی، دکتر بصیرت منش ودکتر رجایی حضورداشتند. جلسه­ی­دوم با آمدن دعایی به پژوهشکده، با حضور آیت الله عباسعلی­روحانی رئیس پژوهشکده، و دکتر بصیرت منش، چند سند را، در اختیار نگارنده قرار داد. همچنین سپاس خود را به پاس زحمت مسئولان کتابخانه پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی (بخصوص از آقای جواد کامور از پژوهشگران حوزه هنری، نهایت همکاری را با اینجانب داشتند) و کتابخانه مجلس شورای اسلامی و همچنین مرکز اسناد انقلاب اسلامی تقدیم می نمایم.

کلیات پژوهش

 بیان مسأله:

علل و عوامل متعددی در به ظهور رسیدن انقلاب اسلامی ایران، مؤثر بوده است.روحانیت و طلاب نیز نقش بسیار مهمی در همین رابطه داشتند. گذشته از رهبری­های هوشمندانه و مدبرانه امام خمینی (ره)، نقش پیروان نزدیک به ایشان و تأثیر آنها در روند انقلاب در خور توجه است. یکی ازروحانیون فعالی که در ایام تبعید امام خمینی درنجف در حلقه نزدیکترین یاران ایشان قرار داشت.سید محمود دعایی است. دعایی در جریان مبارزات سیاسی خارج از کشور نقش مهمی داشت و با تشکل روحانیت مبارز در عراق همکاری می­کرد. او گاه نمایندگی امام خمینی را با مسئولین عالی رتبه عراقی برعهده داشت لذا از معدود کسانی است که اطلاعات دست اولی از مبارزات امام خمینی دارد. دعایی بعد از انقلاب اسلامی سفیر جمهوری اسلامی ایران در عراق شد. پس ازبازگشت درسال1358مدتی در دفتر رهبر انقلاب اشتغال داشت و سپس به دستور ایشان در اردیبهشت 1359 به سرپرستی مؤسسه اطلاعات منصوب گردید. اوشش دوره نمایندگی مردم تهران را درمجلس شورای اسلامی برعهده داشته است.

پژوهش حاضر می­کوشد تا از لابه لای اسناد، مصاحبه، خاطرات و کتابهای گوناگون ضمن بررسی توصیفی شخصیت و عملكرد سیدمحموددعایی به ویژه برنامه­های مبارزاتی،سیاسی، فرهنگی وی قبل از انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مورد کنكاش قرار دهد تا مشخص گردد که یاران امام خمینی در مبارزه با رژیم پهلوی در چه فضای حساس و دشواری به تلاش و مبارزه پرداختند.