«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا یَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.»[1] ای اهل ایمان، خود حقیقی و مقام و جایگاه انسانی خود را دریابید و نیک بدانید که به زودی با ملکات اعمال نزد پروردگارید، چرا که  شما انسان ها خلیفه خدایید. ِ« إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً.»[2] و تعلیم یافتگان به اسمای الهیید. « وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»[3] شما ابنای بشر صاحب تجلیل و تکریم پروردگارید. « وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنی‏ آدَم»[4] از شخصیت و عزت نفس خویش و اهلتان در افتادن به آتش عذاب الهی حراست کنید و در

 صورت عدم مراقبت، اهل نارید. «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ ناراً»[5] من شما را برای معرفت و عبادت آفریدم پس این را هم بدانید.« وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُون»[6] از میان همه مخلوقات فقط شما در ارض و سماء امین خدایید. « إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولا»[7] خودِ خودتان را بشناسید که گوهر گرانبهائید. «افضل الحكمة معرفة الانسان نفسه و وقوفه عند قدره‏»[8] و بدانید که شما در صورت انسانی، بزرگترین دلیل و راهنما و حجت خدایید.«اعلم ان الصورة الانسانیة هی اكبر حجج‏ اللَّه على خلقه»[9] انسان، اسم اعظم حق و جامع جمیع حضرات خمس، مصور به صورت الهی و مصداق نَفَس رحمانی است، مغز عالم وجود، نزد فرشتگان مسجود، کتاب جامع غیب و شهود و با براق قربِ نوافل به پیشگاه پروردگار محبوب است. « مَا یَتَقَرَّبُ‏ إلَىَّ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِى، بِشَى‏ءٍ أحَبَّ إلَىَّ مِمَّا افْتَرَضْتُهُ عَلَیْهِ. وَ إنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إلَىَّ بِالنَّوافِلِ‏ حَتَّى احِبُّهُ؛ فَإذَا أحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِى یَسْمَعُ بِهِ، وَ بَصَرَهُ الَّذِى یَبْصُرُ بِهِ، وَ لِسانَهُ الَّذى یَنطِقُ بِهِ، وَ یَدَهُ الَّتى یَبْطِشُ بِهَا، إن دَعانى أجَبْتُهُ، وَ إنْ سَأَلْنى أعطَیْتُهُ.»[10]

تو مغز عالمــــی زآن در میـــــانی              بدان خــــــــــود را که تو جان جهانی

جهان عقل است و جان سرمایه تـــو             زمین و آسمــــــــــان پیرایــــه­ی تو[11]

انسان در عرف عرفان جلیس خدای سبحان، انیس فرشتگان، روح جهان و جان عالم امکان، مجموعه صورت جهانیان، غایت نزول قرآن است، و این سخن نغز از سخن گوی عرفان است که: «در متن دین اسلام یعنی قرآن دو چیز نمایان است که آن خدا و انسان است، چه این که تمام معارف آن یا در باب اسمای حسنای خدای سبحان است و یا مربوط به مراتب انسان است و چون انسان مظهر اسم جلال و جمال است، لذا در تمام قرآن یک واژه نمایان است و آن کلمه انسان است، قرآن نیز صورت کتبی و عالم، صورت تکوین انسان است.»[12] پس او در اول و آخر و ظاهر و باطن به مثال خدای سبحان است. « هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَیْ‏ءٍ عَلیمٌ »[13] البته این نه به معنای الهیات تشبیهی و تنزیهی بل اثبات الوهیت حق بدون تشبیه است. چون گوهر وجود آدمی دارای چنین ارزشی است لذا عارفان و عالمان سترگی در این وادی گام نهاده تا نخست حقیقت نفس خویش را بشناسند و انسان به معنای واقعی را معرفی نمایند.

عارفان با استمداد از آیات قرآن کریم و بیانات نورانی معصومینb حقایقی را در باره انسان تبیین نموده اند که این تحقیق به دنبال روشن ساختن گوشه ای از این حقیقت در اندیشه دو عارف ربانی، امام خمینی6 و علامه طباطبایی6 است. امید به این که نگارنده با بضاعت مزجاۀ در تحلیل بیانات مصاب باشد.