سالها بود که گذشتگان مان با حسرت از جدایی قفقاز از ایران سخن می گفتند که در راس آن ولایات باکو ،گنجه،لنکران، شکی ، شاماخی ، شیروان و نخجوان قرار داشت. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1371 و استقلال جمهوری آذربایجان، مردم مسلمان و شیعه این منطقه که سالها در حسرت جدایی از موطن اصلی خود بودند ، با شکستن موانع مرزی سیل آسا به سوی شهرهای هم مرز با ایران و زیارت اماکن مقدسه مشهد و قم سرازیر شدند. در این زمان بیشتر خانواده های شهر اردبیل به نوعی میزبان آذریها بودند و نگارنده تحقیق نیز از همان ابتدا مشتاقانه به مطالعه و شناخت فرهنگ و رسوم مردمان این کشور علاقمند شده بود.

         مردم جمهوری آذربایجان اگرچه از نظر درصد جمعیتی دومین کشور شیعه نشین جهان اسلام می باشند اما بدلیل اینکه چندین دهه از آموزه های اسلامی و شیعی دور مانده اند ، برداشتهای درستی از اسلام و جمهوری اسلامی ایران ندارند.نیاز مبرمی به تعلیم و تبلیغ معالم شرع دارند و بدلیل حضور و تاثیر قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای در سیاست، فرهنگ، اقتصاد، مذهب، مسائل نظامی و امنیتی

 وخصوصاً قرار داشتن در همسایگی مان، در راهبرد سیاستهای جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته اند وما نیز بدلیل شیعه بودن، تعلق داشتن به ایران و خواست مردم این کشور برای پرنمودن خلاء اعتقادی و فرهنگی نمی توانستیم نسبت به این موضوع بی تفاوت باشیم که اولین گام برای این امر بزرگ، مطالعه وشناخت دقیق مسائل مختلف سیاسی، اجتماعی، دینی و فرهنگی این جامعه بود که در یک دهه گذشته تلاش کردیم به این موضوع بپردازیم و نتیجه این مطالعات و تحقیقات خود را در نشریات و رسانه های محلی وکشوری انعکاس دهیم.

         در سال 1386 که برای امتحانات کارشناسی ارشد آماده می گردیدیم، با رشته ای آشنا شدم که می توانست دیدگاههای جامعه شناختی و فعالیتهای مطالعاتی اینجانب را کاربردی تر و علمی تر نماید و با وجود اینکه زمینه های تحصیل در محل سکونت خود یعنی تبریز و همچنین شهر تهران وجود داشت ، اما راهنماییها ، دلسوزیها و توضیحات استاد ادیب ، فرزانه و دوستار علوم تخصصی شیعه موجب گردید تا وارد رشته وزین شیعه شناسی با گرایش جامعه شناسی گردم و شیرینی کلاسهای درس که هر جلسه ای از آن پنجره های زیادی را برای نظم دادن به مطالعات و تحقیقات و کاربردی تر کردن دانسته هایم می گشود ، سختی های سفر را آسان می نمود.  دکتر تقی زاده که هم بر علم جامعه شناسی روز مسلط است و هم دستی توانا در تاریخ تشیع و الهیات اجتماعی دارد،درطول 2 سال گذشته ما را آموزش و پرورش بسیار داد. بی طرفی در امور علمی را به عیان نشانه رفت  و نظم در کلاس و ادب در برخورد ما را شیفته این رشته نمود.

         آموختیم که برای بررسی هر موضوع شیعی ابتدا بایستی تاریخ آن را بشناسیم. عوامل مختلف را بررسی و از هیچ سند ریز و درشتی به آسانی رد نشویم. برای شناخت مسائل شیعی باید به زبانهای عربی و انگلیسی و زبان حوزه ای که مطالعه می کنیم ، مسلط باشیم و مسائل جناحی را در مطالعات راه ندهیم. آموختیم که شیعیان در هر نقطه ای از جهان در حال بازنگری در هویت بوده و رشد فزاینده ای در حرکات سیاسی و اجتماعی دارند . آموختیم که بایستی برای پیشبرد فعالیتهای سیاسی – اجتماعی شیعیان اول شناخت لازم است و سپس تعلیمات دینی انجام گیرد تا بتوانند در جریانات اجتماعی – سیاسی و در نهایت قدرت حکومتی وارد شوند.

         بدلیل خلاء موجود در شناخت وضعیت سیاسی ، اجتماعی و دینی جامعه جمهوری آذربایجان ، با ابراز علاقه اینجانب ، استاد از پیشنهاد بنده برای تحقیق و مطالعه شیعیان این کشور استقبال نمود و از همان ابتدا راهنماییهای دلسوزانه خود را برای علمی تر نمودن این تحقیق انجام داد  و ما را دانشجویی پرورش داد که هم باید بـه دنبال مطالب جدید برویم و هم مطالب موجود را نظـم علمی ببخشیم. ایشان کار توصیفی و تحلیلی را کافی نمی دانند و معتقدند دانشجو بایستی راهکارها و کارگشاییهای  عملی و نظری جامعه تحقیق خود را برای ارتقاء وضعیت سیاسی – اجتماعی شیعیان ارائه نماید. 

بیان مسئله

         امروزه بخصوص بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، شیعیان در کانون توجهات بین المللی قرار دارندکه نمونه آن حجم کتب، مقالات ، برنامه های رسانه ای و… است که در سطح دنیا روز بروز برتعداد آنها افزوده می شود.

         جمهوری آذربایجان که به لحاظ آماری در زمینه درصد جمعیت بعد از جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، بدین معنی که حدود 80٪ از مردم دین خود را مذهب شیعه اعلام می کنند ، متاسفانه اگرچه به لحاظ شیعه گری نمودی نداشته اند ، اما تحولات سیاسی – اجتماعی جهانی بخصوص در جهان اسلام باعث شده است تا شیعیان این کشور روز بروز بر تحرکات سیاسی، اجتماعی خود در مسائل مختلف داخلی و بین المللی بیافزایند که لازم است نسبت به بررسی این موضوع اقدام عملی گردد.

         موقعیت جغرافیای سیاسی و راهبردی این کشور که در همسایگی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد، رشد اسلام گرایی و ایران گرایی ، توجه قابل ملاحظه و روبه رشد محافل صهیونیستی و کشورهای استکباری ، رشد فعالیتهای پان ترکیستی و پان آذری و… از دیگر دلائلی می باشند که انجام مطالعات و تحقیقات کاربردی را در این منطقه ضروری می نماید. به عبارت دیگرمطالعه یک حوزه شیعی با قلمرو سیاسی مشخص با روشهای جامعه شناسانه می تواند کاربرد زیادی در پژوهشهای دانشگاهی داشته باشد. به همین دلیل شناخت دقیق و واقعی و جامعه شناسانه از جمعیت، تاریخ ، اوضاع؛ سیاسی، فرهنگی، اجتماعی این کشور ضروری و دارای اهمیت بسزایی است. بنابر این شایسته است نسبت به بررسی این موضوع اقدام گردد.

         پژوهش حاضر در عین حال که نگاهی مختصر به تاریخچه تشیع  و وضعیت جغرافیایی و آب و هوایی، این کشور خواهد داشت ، اوضاع جمعیتی ، قومیتی و فرق دینی مورد توجه قرار خواهد داد.  ضمن بررسی ساختار سیاسی کشور و نقش احزاب و گروههای سیاسی ، به تفصیل فعالیت گروههای شیعه اسلام گرا که بعد ازپیروزی انقلاب اسلامی ایران سرعت گرفته است و در سالهای اخیر رشد یافته است، بحث و بررسی خواهد نمود. ساختار اقتصادی و محصولات صنعتی و کشاورزی  در ادامه بررسی می شود و به سازمان روحانیت شیعه و بررسی چالشهای روحانیون با حکومت لائیک این جمهوری ، مطالعه ابعاد مختلف امورات دینی و همچنین نظام آموزش رسمی و دینی نیز توجه کافی خواهد شد. در مبحث فرهنگ به تفصیل ادبیات، پوششها، رسانه ها، اماکن مذهبی،آئینهای مذهبی و… توصیف می شود و درپایان ضمن بررسی روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران و بخصوص حوزه علمیه قم، جمعبندی و نتیجه گیری تحقیق ارائه خواهد شد.