پایان نامه - مقاله - تحقیق

دانشگاه ادیان و مذاهب

دانشكده مذاهب اسلامی

پایان‌نامه كارشناسی ارشد رشته تصوف و عرفان اسلامی

تنوع‌پذیری باورها

در اندیشة عین‌القضات همدانی

استاد راهنما:

دكتر رضا محمدزاده

استاد مشاور:

استاد منصور شمس

مهر1391

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

فهرست

فصل اول؛ كلیات 1

1.1. تعریف‌ عملیاتی مفاهیم  2

1.1.1. باور  2

2.1.1. تنوع در باورها 3

3.1.1. تنوع‌پذیری باورها 4

2.1. مبانی نظری تنوع‌پذیری باورها 6

1.2.1. تنوع‌پذیری بر اساس پویایی موضوع باور  6

2.2.1. تنوع‌پذیری بر اساس پویایی باوركننده 7

3.2.1. تنوع‌پذیری باورها بر اساس پویایی اظهار باور  9

4.2.1. تنوع‌پذیری باورها بر اساس تلفیقی از عوامل پویا 11

3.1. عین‌القضات همدانی   12

1.3.1. آثار  14

   15

   16

    17

18

2.3.1. روش‌شناسی آثار  19

1.2.3.1. مفهوم خطابه  20

1.1.2.3.1. افلاطون  20

2.1.2.3.1. ارسطو  21

3.1.2.3.1. گادامر  23

2.2.3.1. عین‌القضات و خطابه  25

4.1. بیان مسئله  28

5.1. فرضیه‌ها 29

6.1. پیشینه  30

فصل دوم؛ دیدگاه قاضی درباره اختلاف عقاید و ارتباط آن با تنوع‌پذیری باورها 34

1.2. درآمد 35

2.2. انتقاد از پیش‌داوری   36

1.2.2. مفهوم پیش‌داوری   36

2.2.2. ارزش‌داوری دربارة نقش پیش‌داوری‌ها در فهم  37

3.2.2. عین‌القضات و مسئلة پیش‌داوری   39

3.2. انتقاد از فهم نادرست    42

1.1.3.2. دو تلقی از ماهیت زبان و مسئلة ارزیابی فهم  44

2.3.1.2. عین‌القضات و ارزیابی فهم  48

1.2.1.3.2. عقیدة قدریان  48

2.2.3.1.2. عقیدة سوفسطائیان  52

3.2.1.3.2. ارتباط اسم و مسما 65

4.2.1.3.2. تغییر اخلاق   68

5.2.1.3.2.  سایر نمونه‌ها 71

2.3.2. نتیجه  73

4.2. انتقاد از تسرّی‌های بی‌وجه  74

5.2. نتیجه  77

فصل سوم؛ مبانی و پیش‌فرض‌های قاضی دربارة اختلاف عقاید  80

1.3. درآمد  81

2.3. مبانی و پیش‌فرض‌های معرفت‌شناختی   81

3.3. مبانی و پیش‌فرض‌های زبان‌شناختی   92

1.1.3.3. ارسطو و فرارَوی از معنای عادی لفظ   93

2.1.3.3. زبان‌شناسان مسلمان و فراروی از معنای عادی لفظ   94

1.2.3.3. مجاز و استعاره از نظر عین‌القضات   99

2.2.3.3. تشابه از نظر عین‌القضات   103

نتیجه 108

1.4. جمع‌بندی دیدگاه عین‌القضات   109

2.4. دیدگاه عین‌القضات و مسئلة تنوع‌پذیری باورها 111

كتاب‌شناسی   113

چكیده

باورهای متنوع دربارة موضوع واحد ممكن است باورهایی متناقض باشند یا نباشند. وقتی ما با باورهایی روبه‌رو می‌شویم كه ظاهراً با یكدیگر متناقضند، ناگزیریم یا به پذیرش یكی از طرف‌های متناقض تن دهیم و دیگری را نفی كنیم یا در صدد رفع تناقض برآییم و راهی برای منجر نشدن تنوع در باور‌ها به تناقض بیابیم. گزینة اخیر مسئله‌ای است كه در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. ما با یافتن قابلیتی در باورها كه بتواند آن‌ها را از منجر شدن به تناقض برهاند، می‌توانیم مبنایی برای پذیرفتن باورهای متنوع در عرض یكدیگر داشته باشیم و در سایة آن برخی اختلاف‌های عقیدتی را حل و فصل كنیم.

از جملة عارف ـ فیلسوفانی كه تمایل ویژه‌ای برای حل و فصل اختلاف‌های عقیدتی بدین شیوه نشان داده است، عین‌القضات همدانی است. او در جای جای آثارش به اختلاف عقیده‌ای كه میان انسان‌ها وجود دارد اشاره كرده است برطرف ساختن این اختلاف‌ها بر آمده است. تلاش قاضی در این راستا را می‌توان در سه مرحله مورد توجه قرار داد. مرحلة نخست نفی پیش‌داوری است. مرحلة دوم انتقاد وی از قضاوت بر اساس فهم غلط است. او قضاوت بر اساس فهم نادرست را آسیبی جدی در راه حقیقت جویی می‌دانست. مرحلة سوم نیز انتقاد او از تسرّی‌های بی‌وجه است.

بررسی مراحل سه‌گانة فوق نشان می‌دهد او با تكیه بر پیش‌فرض‌های معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی در راستای هدفی جز پذیرش اختلاف عقاید استدلال كرده است. هر چند برخی مباحث زبان‌شناختی كه وی در خلال مباحث بدان‌ها اشاره كرده است امكان قرار گرفتن در راستای پذیرش اختلاف عقاید را دارند اما او تلاش كرده است از آن‌ها نیز برای نیل به هدف خود یعنی نوع خاصی از شمول گرایی استفاده كند كه بر اساس آن باورهای متنوع را باید به نحوی تفسیر كرد كه همگی ناظر به باوری واحد باشند.

پیش‌گفتار

1. این روزها پژوهش و نگارش دربارة آثار عرفانی و اندیشه‌های عارفان كاری بس دشوار است. ما از سویی با علاقه‌مندانی نسبت به این عرصه روبه‌رو هستیم كه جز تكرار سخنان پیشینیان اندیشه‌ای ندارند و از سوی دیگ، با منتقدانی مواجهیم كه در هر سطر از آثار عارفان، خطاهای بسیاری می‌بینند. اما در این میان، پژوهش‌های دقیق، نقادانه و همراه با خلاقیت رونق چندانی ندارد. در مراحل به انجام رسانیدن این تحقیق، دریافتم پژوهش‌های امروزِ ما ادامة گام‌هایی نیستند كه دیروز برداشته شده باشند، بلكه ما ناچاریم پشتوانه‌های پژوهش خود را در ده‌ها و صدها سال پیش جستجو كنیم. این مسئله آسیبی پیش پا افتاده نیست كه بتوان به سادگی از آن چشم پوشید.

این دورافتادگی باعث می‌شود مخاطبانی كه در فضای فكری امروز زندگی می‌كنند، نتوانند ارتباط قابل اعتنایی با میراث فكری و معنوی گذشتگانشان برقرار كنند. نمی‌توان از انسان‌های امروزی انتظار داشت خود را به صدها سال پیش تبعید كنند تا دریابند كه امثال عین‌القضات، چه سودایی در سر داشته‌اند. این وظیفة پژوهشگرانِ این عرصه است كه حلقه‌های گم‌شدة ارتباط میان نسل‌های گذشته و اندیشة انسان‌های امروز را پیدا كنند و این ارتباط از دست رفته را دوباره برقرار سازند.

به‌تعبیر یكی از دوستان، پژوهش دربارة اندیشه‌های كسانی چون عین‌القضات مانند بیرون كشیدن جزیره‌ای زیرِ آب رفته است. بیرون كشیدن این جزیره، به معنی بازخوانی این آثار و اندیشه‌ها به نحوی است كه بتوانند در فكر و زندگی مخاطبان امروز تأثیرگذار باشند. انجام این وظیفه، از سویی نیازمندِ شكیبایی و همدلی با گذشتگان است تا از فهم اندیشه‌های آنان چیزی فروگذار نشود، اما از سوی دیگر به نگاهی تیزبین و نقاد نیز نیازمند است تا نادیده‌ها، دیده و خطاها اصلاح شود. ما باید به این نكته توجه داشته باشیم كه مردمان روزگار ما از نظر اندیشه و شیوة زندگی، وضعیتی متفاوت با گذشتگان دارند، ـ هرچند در وجوه بسیاری نیز با‌ آنان مشترك‌اند. آنچه برای ما بیشترین اهمیت را دارد آن است كه بتوانیم با اقتضائات امروز، بهرة خویش را از میراث گذشتگان بریم و برای آیندگان نیز میراثی ارزشمند به یادگار گذاریم.

2. عین‌القضات از جملة عارف‌ـ فیلسوفانی است كه بخش قابل توجهی از آثارش امروز در اختیار ما قرار دارد. به‌عقیدة نگارنده شیوة اندوه‌آور مرگ او در جوانی، انگیزة آیندگان را برای محافظت از آثار وی و محترم شمردن آن‌ها بیشتر كرده است. با این وصف نمی‌توان گفت پژوهش‌های قابل اعتنایی دربارة اندیشه‌های وی به انجام رسیده است. اغلب كتاب‌ها و مقاله‌هایی كه در ارتباط با وی تألیف شده است محتوایی جز تكرار سخنان او، البته با گزینش‌هایی خاص، در بر ندارند. تكرار‌هایی كه اگر لااقل به نحوی خلاقانه و با نظمی نوین ارائه نشود، ملال آور خواهد بود و دلپذیریِ مطالعة مستقیم منابع را نیز از خواننده سلب می‌كند. جز در موارد انگشت‌شمار، نمی‌توان شیوه‌ای بدیع و تأثیرگذار را در پژوهش‌های عرفانی در این آثار ملاحظه كرد.

این كوتاهی در حالی صورت پذیرفته است كه در آثار قاضی، مباحث قابل تأملی وجود دارد؛ مباحثی كه حتی امروز پس از گذشت سالیان دراز هنوز در معركة آراء فلسفی، حضوری پررنگ دارند. توجه به این بارقه‌ها، نگارنده را بر آن داشت تا پژوهشی را سامان دهد كه در پرتو آن، بخش قابل توجهی از این قبیل مسائل، مورد بررسی قرار گیرد. مسئلة اختلاف عقاید انسان‌ها كه در جای‌جایِ آثار قاضی می‌توان اشاره‌هایی را بدان ملاحظه كرد، بحثی بود كه امروز نیز از جهات مختلف بدان پرداخته می‌شود. به علاوه، در حواشی این بحث مسائل دیگری نیز مطرح می‌شد كه آن‌ها نیز از جملة مباحث مهم و بحث برانگیز فلسفه در دوران ما به شمار می‌رود. گذشته از آن، این بحث، ویژگی ممتاز دیگری نیز داشت و آن آشكار شدن بخش قابل ملاحظه‌ای از نظام فكری قاضی و شیوة تفكر وی در پرتو آن بود. با این توصیف، انگیزة اصلی سامان یافتن این تحقیق در ذهن نگارنده شكل گرفت.

3. 3. مسئلة اختلاف عقاید را در مباحث امروز فلسفه، می‌توان ذیل عنوان كثرت‌گرایی معرفتی سراغ گرفت. این امكان وجود داشت كه دیدگاه قاضی را در خصوص اختلاف عقاید در قیاس با مباحث كثرت‌گرایی معرفتی مورد بررسی قرار دهیم اما به نظر می‌رسید امكان انجام این پژوهش به نحوی دقیق‌تر نیز وجود دارد. پر واضح است كه سخنان قاضی، سیاقی متفاوت از مباحث معرفت‌شناختی امروزی دارد و نمی‌توان با ساده‌انگاری، این دو را در كنار یكدیگر قرار داد. در نهایت، تصمیم بر آن شد كه یك گام به درون بحث كثرت‌گرایی معرفتی پیش رویم و به جای مطرح ساختن آن به نحو كلی،‌ تنها یكی از اركان آن را زیر ذره‌بین قرار دهیم و بحث را از مسئلة قابلیت باورها برای متنوع بودن، آغاز كنیم. توجه به این مسئلة عمیق و درونی‌تر، ما را به سیاق اندیشة قاضی نیز نزدیك‌تر می‌كرد.

شیوه‌ای كه در این پژوهش پیش روی خود قرار دادیم، به هیچ وجه از سنخ مقایسه‌ها و تطبیق‌هایی كه این روزها بازار گرمی دارند نیست. قصد ما تنها بازخوانی و به دست آوردن فهمی نو از سخنان قاضی است. البته فهمی كه با اقتضائات اندیشة امروزی سازگار است. در خلال مباحث، تلاش كرده‌ایم تا جایی كه امكان دارد، به تاریخ و جغرافیای مباحث توجه نشان دهیم و جایگاه هر مسئله را در سیاقِ خود و سرنوشتی كه در اندیشة امروزِ ما پیدا كرده است، روشن سازیم.

در برخی موارد ناگزیر از مراجعه به متون یونانی و لاتین بوده‌ایم. سعی شده است كه در اغلب موارد از متون اصلی استفاده شود و ترجمه‌ها به‌طور مستقیم از زبان اصلی صورت گیرد. اما همان‌گونه كه آشنایان با این دو زبان، به خصوص یونانی اطلاع دارند، انعطاف‌پذیری خاصی كه در این زبان‌ها وجود دارد باعث می‌شود حتی مترجمان برجسته نیز در ترجمة برخی عبارت‌ها اختلاف نظر پیدا كنند. با توجه به این نكته، ترجمه‌هایی كه توسط یونان‌شناسان برجستة اروپایی مانند دیلز، گاتری و… صورت گرفته نیز پیش‌روی نگارنده قرار داشته است تا عدم آشنایی با ظرافت‌های زبان یونانی و لاتین باعث بروز اشتباه در ترجمه عبارت‌ها نشود.

در مواردی كه دو اصطلاح object و  subjectو مشتقات آن‌ها مورد نظر بوده‌ است، در اغلب موارد از معادل آوا نگاری شدة فرانسوی (ابژه و سوژه) ـ كه در زبان فارسی شناخته شده‌تر است ـ ، استفاده شده؛ جز در موارد اندكی كه تعابیر عین و ذهن یا درون و بیرون رساتر بوده‌ است.

برای تنظیم بخش كتاب‌شناسی از شیوة خاصی كه امروزه در برخی آثار معتبر علمی رعایت می‌شود پیروی شده است. بر اساس این شیوه تاریخ نخستین انتشار اثر در پرانتز بعد از نام نویسنده و تاریخ انتشار نسخه‌ای كه مورد استفادة نگارنده قرار گرفته است در پایان درج شده. طبیعتاً در مورد آثاری كه تاریخ انتشار نخست آن‌ها مشخص نیست تنها به ذكر تاریخ انتشار نسخة مورد استفاده در پایان اكتفا شده است. با این توصیف در ارجاع‌های درون متنی نیز تاریخ انتشار نخست اثر ملاك قرار گرفته و در صورت مشخص نبودن این تاریخ نام اثر ذكر شده است.

4. بی‌تردید این تحقیق، كاستی‌های فراوانی دارد كه بخش بزرگی از آن‌ها از كوتاهی و ناتوانی نگارنده نشأت گرفته است؛ البته بخش اندكی نیز ریشه در محدودیت‌ها و دشواری‌هایی دارد كه پیش‌روی پژوهشگران این سرزمین، به‌خصوص در عرصة علوم انسانی قرار دارد. امیدوارم مخاطبان فرهیخته كاستی‌ها را به محدودیت‌ها و ناتوانی‌ها ببخشایند. امیدوارم میراث حكمی و عرفانی ما باز هم مورد توجه قرار گیرد و تلاش شود فهم‌های نو و سازنده‌ای از آن‌ها به دست آید؛ فهم‌هایی كه بتوانند زندگی انسان‌ها را متحول كنند و نگاه آنان را دیگرگون سازند. امیدوارم این میراث گران‌بها كه امروز به مثابة اشیاء باستانی تنها زینت‌بخشِ تماشاخانة افكار و اندیشه‌ها است، به عرصة عمل و زندگی راه یابد و مردمان بتوانند از آن‌ها به‌مثابة بذری برای بازتولیدِ فرهنگ و اندیشة متعالی، بهره جویند.

:

با توجه به تحول در  فرآیندها و تغییر  منابع انسانی و نیز استفاده از فن آوری های نوین در انجام امور ثبتی در سازمان ثبت اسناد و املاک،  این تحقیق به بررسی رابطه سرمایه اجتماعی( در ابعاد فردی و تیمی) با تسهیم دانش(آشکار و پنهان) در کارکنان مرد اداره ثبت اسناد و املاک استان گیلان می پردازد. چارچوب نظری پیرامون موضوع تحقیق بر گرفته از تحقیقات  یان یو و همکاران در سال 2013 است. متغیر مستقل تحقیق سرمایه اجتماعی بوده که دارای  دو سطح فردی و تیمی است. سرمایه اجتماعی در سطح تیمی از 3 بعد شدت کار تیمی، شناخت عموم کارکنان، هنجارهای مشارکتی تشکیل شده است. سرمایه اجتماعی در سطح فردی نیز از 3 بعد مرکزیت، تسهیم شناخت، تعهد موثر تشکیل شده است.  متغیر وابسته تحقیق تسهیم دانش بوده که از دوبعد دانش آشکار و دانش پنهان تشکیل شده است. این

 تحقیق بر اساس هدف از نوع کاربردی و از نظر شیوه گرد آوری اطلاعات ، تحقیقی توصیفی و از نظر نوع همبستگی است.  جامعه آماری این تحقیق کلیه کارکنان مرد (به تعداد 438 نفر) اداره ثبت اسناد و املاک استان گیلان می باشند. برای تعیین حجم نمونه از جدول مورگان استفاده شد. حجم نمونه با استفاده از جدول مورگان 217 در نظر گرفته شد. شیوه نمونه گیری به نسبت حجم نمونه تصادفی ساده است. برای تعیین روایی متغیر های تحقیق از روش محتوایی و برای پایایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید . در فرآیند  اجرایی، نخست پرسشنامه هایی که توسط پاسخ گویان تکمیل گردیده اند را جمع آوری کرده و داده های خام مورد نیاز جهت توصیف و آزمون فرضیه ها به کمک رایانه و نرم افزار استخراج می گردند و سپس این داده ها  از طریق نرم افزار spss 18 تجزیه و تحلیل شده است. در مرحله اول که تجزیه و تحلیل توصیفی می باشد، داده های جمع آوری شده به صورت جدول آمار توصیفی و فراوانی و نمودار میله ای و هیستوگرام ارائه می شود و در مرحله دوم در این تحقیق جهت آزمون فرضیه ها از همبستگی پیرسون استفاده خواهد شد. نتایج تحقیق بصورت نشان داد که تسهیم دانش(آشکار و پنهان) کارکنان مرد مشارکت کننده در تحقیق را می توان از روی مولفه های سرمایه اجتماعی(کار تیمی، شناخت عموم کارکنان، هنجارهای مشارکتی ،  مرکزیت، تسهیم شناخت، تعهد موثر) پیش بینی کرد.

کلمات کلیدی: تسهیم دانش(آشکار و پنهان) ، سرمایه اجتماعی،کار تیمی، شناخت عموم کارکنان، هنجارهای مشارکتی،  مرکزیت، تسهیم شناخت، تعهد موثر

. 60

5-2-نتیجه گیری براساس نتایج بدست آمده از آزمون فرضیه ها 61

5-3-پیشنهادات براساس نتایج تحقیق.. 63

5-3-1-پیشنهادات براساس فرضیه اصلی تحقیق.. 63

5-3-2-پیشنهادات براساس فرضیه اخص اول. 64

5-3-3-پیشنهادات براساس فرضیه اخص دوم. 64

5-3-4-پیشنهادات براساس فرضیه اخص سوم. 64

5-3-5-پیشنهادات براساس فرضیه اخص چهارم. 64

5-3-6-پیشنهادات براساس فرضیه اخص پنجم. 65

5-4-پیشنهادات برای محققان آینده. 65

منابع و مآخذ. 71

منابع فارسی.. 72

منابع لاتین.. 73

ضمایم و پیوست ها 66

Abstract.. 74

فهرست جداول

جدول 3-1: طیف لیکرت.. 43

جدول 3-2: ابعاد متغیرها و تعداد كلی سؤال ها 43

جدول 3-3: پایایی مقیاس توانمند سازی روانشناختی.. 45

جدول 3-4: پایایی مقیاس فرسودگی شغلی.. 45

جدول 4-1: آمارتوصیفی متغیرهای پژوهش… 48

جدول 4-2: بارهای عاملی گویه های مقیاس توانمندسازی.. 50

جدول 4-3: بارهای عاملی گویه های مقیاس فرسودگی شغلی.. 52

جدول 4-4: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان توانمند سازی روانشناختی کارکنان و فرسودگی شغلی   53

جدول 4-5: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان احساس شایستگی و فرسودگی شغلی.. 53

جدول 4-6: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان داشتن حق انتخاب و فرسودگی شغلی.. 54

جدول 4-7: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان احساس موثر بودن و فرسودگی شغلی.. 55

جدول 4-8: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان احساس معنی داری و فرسودگی شغلی.. 56

جدول 4-9: نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن میان داشتن اعتماد به دیگران و فرسودگی شغلی   56

جدول 4-10: میانگین رتبه ها در آزمون فریدمن به منظور بررسی عوامل مرتبط با فرسودگی شغلی   57

جدول 4-11: آزمون معنی داری فریدمن.. 57

جدول 4-12: میانگین رتبه های عوامل مرتبط با توانمندسازی روانشناختی.. 58

جدول 4-14: آزمون معنی داری فریدمن.. 58

فهرست نمودارها

نمودار شماره1-1:مدل مفهومی تحقیق.. 6

فهرست شكلها

شکل 4-1: تحلیل عاملی تائیدی سازه توانمند سازی.. 49

شکل 4-2: تحلیل عاملی تائیدی سازه فرسودگی شغلی.. 51

در سال های اخیر، عدالت به عنوان یک قاعده­ی فقهی دستمایه­ی برخی از پژوهشگران عرصه­ی فقه شده است، تا به فقه پویایی ببخشند و فقه را از انزوا به سوی کارآمدی ببرند و چالش های فراروی اجرای احکام را برطرف نمایند. ایشان با نگاه جدید به عدالت و کاربرد آن در ابواب مختلف فقه بر این هدف­اند که از عدالت قاعده­ای فقهی بنا کنند و استنباط احکام شرعی را بر اساس آن سامان دهند و این قاعده را در روش های کنونی فقه وفقاهت وارد نمایند. قاعده­ای فراگیر که تمام ابواب فقه را در می­نوردد و حتی به پندار برخی می­تواند احکام را

 نیز نسخ نماید! این نوشتار اثبات می­کند که عدالت ونفی ظلم در فرآیند اجتهاد مؤثر است به گونه ای که فقیه می­تواند آن را وسیله­ی سنجش حکم فقهی خود ودلیلی در تقدیم یک الزام بر الزام دیگر قرار دهد. همچنین پژوهش حاضر تلاشی در جهت اثبات برخورداری عدالت از ضوابط یک قاعده­ی فقهی است وبه عنوان یکی از مقاصد شریعت حاکم بر دیگر احکام اولیه می­باشد. لذا پاسخگویی به این اهداف در درجه­ی اول نیازمند بررسی اصول ومبانی عدالت و شناخت مرجع تشخیص آن در فقه است. باتوجه به نتیجه­ی حاصل در خلال این نوشتار می­توان گفت تأثیر عدالت در استنباطات فقهی به اندازه­ای است که آن را فراتر از دیگر قواعد فقهی و حتی حاکم بر احکام اولیه قرار می­دهد. حکومتی که کارکردش در حل تعارضات، تقیید ادله و حتی به عنوان شاخص در اجرای احکام اسلام به وضوح دیده می­شود و نقشی فراتر از “حکمت” می­یابد. بیان مسائل فقهی در مذاهب اسلامی و استناد به عدالت ونفی ظلم در استنباط احکام، خود به تنهایی پرده از گستردگی این قاعده برداشته و مسیر ما را در جهت قاعده شمردن عدالت هموار می­سازد.

کلید واژه: قاعده­ی فقهی، عدالت، قاعده­ی عدالت، مذاهب اسلامی

کلیات تحقیق

1. طرح مسأله ( بیان موضوع)

از آن جایی که فقها گاه از دیدگاه فردی به فقه نگریسته­اند وگاه نقش دوگانه­ای را برای آن ترسیم کرده­اند که علاوه برفردیت، منبع و مرجعی­ در تعیین قواعد و برنامه زندگی آدمی در قلمرو اجتماع نیز می­باشد، بدیهی است کارکرد اجتهاد و شیوه­ی استنباط احکام بر اساس این دو نوع تفکر دچار تغییرات اساسی خواهد شد. از مباحث لازم وتاثیرگذار در این زمینه که معرکه­ی آرا در مذاهب اسلامی نیز می­باشد، مسأله­ی عدالت است.

بحث عدالت از زوایای مختلفی در علوم اسلامی قابل بررسی است، عدالت درآفرینش، تشریع وجزا در علم کلام بحث می­شود، عدالت در صفات نفس در علم اخلاق جستجو می­شود. اصول فقه عدل وظلم را به مثابه­ی مصداقی از یکی ازمبانی خود مطرح کرده است، در فقه، عدالت فرد ـ که در مقابل آن فسق قرار دارد نه ظلم ـ در امام جماعت، قاضی، مفتی، وصی شرط شده است. در درایه نیز عدالت راوی بنابر برخی مبانی از شروط صحت حدیث شمرده می­شود.

اما آیا عدالت وظلم در فرآیند اجتهاد نیز به کار گرفته می­شود؟ به گونه ای که فقیه با شناخت مصادیق عدل وظلم حکم شرعی را کشف کند. این سؤال عدالت را در معرض طرح آن در قالب یک قاعده­ی فقهی  قرار می­دهد. البته در بررسی این قاعده باید گفت تنها، تلقی رایج از واژه­ی قاعده ـ همچون سایر قواعد ـ ملاك ومنظور نیست بلكه تلقی از قاعده­ی عدالت امری فراتر از سایر قواعد است. به عبارتی رساتر، عدالت، میزان ومعیاری برای استنباط احكام است؛ یعنی هم به واسطه­ی آن می­توان استنباط حکم كرد وهم می­توان این قاعده را به منزله­ی میزانی برای مجتهد دانست كه برمدار ومحور آن استنباط و استخراج حكم را محك بزند.

همچنین باید گفت: این سخن به این معناست كه عدالت در متن قرآن و سنت است و در معنایِ ملاك وضابطه­ی ارزیابی احكام اسلامی، جزیی از مسیر و فرآیند افتاء است، كه فقیه با استناد به آن در متن آیات وروایات، آن را منبع استنباط خود قرار داده و یا درستی استنباط خود را محك می­زند و این گونه معنای قاعده بودن عدالت را تحكیم می بخشد.

فرهنگ و تمدن هر جامعه­ای به فعالیت­ها و روابط اجتماعی و چگونگی برخورد این پروسه­ها با هم  بر می­گردد. زمانی که جامعه­ای فرهنگ لازم برای ارتباط و تعامل بین افراد نداشته باشد به طور قطع این جامعه به سمت انحطاط کشیده می­شود. لذا وجود سیستمی نظام مند در جوامع می­تواند از انحطاط جلوگیری کند.

پژوهش حاضر سعی داشته است که با نگاه و تحلیلی عمیق ابتدا به شناخت نظام طبقاتی گوناگون و سپس با استفاده از آموزه­ها به نظام طبقاتی هندوایرانی بپردازد. در رابطه با این موضوع، میراثی که اقوام هندوایرانی از نیاکان خود به سرزمین­های تازه خودشان به ارمغان بردند، نظام طبقاتی یا کاستی بود. نظامی که خصیصه اقوام هندواروپایی است و آنهم به نوع زندگی، مهاجرت، نحوه تقابل و رفتار اقوام هندوایرانی با بومیان سرزمین هایی تازه آنها باز می­گردد. سابقه تشکیل طبقات اجتماعی در ایران و جهان بر هر مجموعه­ای از علل که استوار بوده باشد این نکته بدیهی است که آریایی­ها در بدو ظهور خود در منطقه- فلات، به مرحله­ای از رشد اجتماعی و تفکیک مسئولیت­ها و تشخیص توانایی­ها و تعلقات خاص در میان خویش رسیده بودند تا بتوانند از تقسیم بندی­های اجتماعی مبتنی بر کار و پیشه سخن بگویند.(شعبانی، 1379: 117).

این رشد اجتماعی تا آنجا پیش رفت که آنها توانستند با حفظ و تداوم نظام اجتماعی و طبقاتی در سرزمین جدید ماندگار شوند. در حالی که سرزمین هند خالی از نظامی با اقتدار و شکوهمند بود. یکی از علت­های آن را می­توان عدم توجه به مطالعه موسسات و تشکیلات اجتماعی دانست. در واقع این تفکر در بین آن­ها رواج داشت که این گونه تشکیلات اجتماعی در طول تاریخ تغییر چندانی به خود ندیده­اند. این طرز تلقی سبب تقویت این نظریه شد که فرهنگ هندی، فرهنگی ایستا و بی تحرک بوده و فرهنگی است که در طی قرون متمادی تغییرو تحول پیدا نکرده و علت آن دل مردگی ذاتی هندوان و اعتقاد آنها به سرنوشت محتوم دانسته می­شد. حال آنکه حتی تجزیه و تحلیل سطحی تغییرات روابط اجتماعی در نظام کاستی حکایت از همه چیز می­کند.(تاپار، 1378: 16).

بنابراین مشخص می­شود شکوه و عظمت هندوایرانی حتی به سرزمین­های مجاور نفوذ کرده، اگرچه درگیری­هایی را در پی­داشت با این حال آنها توانستند فرهنگ نظام طبقاتی را در هند به عنوان فرهنگ غالب و نظامی با نام نظام کاستی و اندکی تفاوت دایر کنند. اهمیت آگاهی از راز و رمز استواری و پایداری نظام حاکم بر هندوایرانی و آشنایی با خاستگاه­های شکل گیری و پیدایش آن، تلاشی مداوم را در جهت روشنگری و شناسایی میراث و ابعاد شکوهمند این قوم بر همه صاحبنظران که در این عرصه پا نهادند بایسته می­سازد. تشکل این مجموعه از همین باور برخاسته و نویسنده بررسی اسناد و مدارک و منابع تاریخی مربوط به ریگ وده و اوستا را در رأس کار قرار داده است لیکن باید گفت نظریاتی که در این بررسی­ها مطرح شده جای چون و چرا دارد.

از جمله اهدافی که این پژوهش پیش رو دارد عبارتند از: تعریفی درست از نظام طبقاتی در بین اقوام کهن، همچنین بررسی تأثیرات نظام طبقاتی در باورها و عقاید هندو ایرانی و بازسازی آن و نیز مشخص نمودن جایگاه نظام طبقاتی در بین اقوام هندی و مشخص نمودن جایگاه نظام طبقاتی در بین اقوام ایرانی. در اینجا فرض را بر این گذاشته­ایم که نظام طبقاتی در بین اقوام ایرانی و نیز اقوام مهاجر به هند وجود دارد؛ بنابراین با مقایسه آنها می­­توان نظام طبقاتی در بین اقوام هندوایرانی را بازسازی کرد.

آنچه دستیابی به این فرض را ممکن می­کند، بررسی سیستماتیک نظام طبقاتی است. همچنین از جمله عوامل مؤثر بر آنها بررسی پژوهش­هایی است که تاکنون در این زمینه چه به طور کلی چه جزئی صورت گرفته است.  بنابراین بررسی نظام اجتماعی هندو ایرانی و تأثیر این سیستم بر باورها و عقاید آنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. لذا این پژوهش ضمن بیان این مفهوم به وظایف این مجموعه طبقاتی می­پردازد. روش مورد استفاده در این زمینه کتابخانه ای-توصیفی است که نویسنده تلاش می­کند حتی الامکان با به کار بردن منابع انگلیسی و فارسی به اهداف مورد نظر دست یابد.