طبق ماده ی ۱ قانون مربوط به مواد روان گردان (پسیکوتروپ) مصوب ۱۳۵۴: «مواد روان گردان به موادی گفته می شود که در فهرست های ۴ گانه ی ضمیمه ی این قانون مندرج است، وزارت بهداری در صورت توصیه ی کمیسیون موادمخدر سازمان ملل متحد می تواند در فهرست های ۴ گانه ی مذکور با تصویب هیأت وزیران تجدیدنظر نموده و مراتب را به وسیله ی روزنامه ی رسمی کشور و جراید کثیر الانتشار اعلام نماید. این تغییرات پس از انقضای پانزده روز از تاریخ انتشار لازم الرعایه خواهد بود».

الف- ۲- تعاریف بین المللی موادمخدر و روان گردان

الف- ۲-۱- تعریف موادمخدر

بند (س) ماده ی ۱ کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و دارو های روان گردان مصوب ۱۹۸۸ این گونه بیان می کند: «مواد مخدر به معنای هریک از مواد طبیعی و یا ترکیبی مشروحه در جدول های ۱ و ۲ کنوانسیون واحد مربوط به مواد مخدر ۱۹۶۱ و پروتکل اصلاحیه ی آن مصوب ۱۹۷۲ می باشد».

الف- ۲-۲- تعریف مواد روان گردان

بند (ث) ماده ی ۱ کنوانسیون مواد روان گردان ۱۹۷۱ بیان می کند: «اصطلاح مواد روان گردان یعنی هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی یا هریک از مواد طبیعی مندرج در فهرست های شماره ی (۱)، (۲)، (۳) و (۴) و ماده ی ۲ این کنوانسیون ناظر نحوه ی اصلاح فهرست های مزبور است.»

ب- تعریف علمی

ب- ۱- تعریف مواد مخدر

“واژه ی «مخدّر» در لغت اسم فاعل از مصدر تخدیر می باشد که دارای معانی متعددی است ریشه ی این کلمه «خدر» می باشد که معانی متنوعی دارد: ۱- سستی، گیجی و خماری که در ابتدای امر به شارب خمر عارض می گردد؛ ۲- ضعف بنیانی و سنگینی چشم.”[۳۰]
“از نظر دارویی، هر ماده ای که با تأثیر روی سیستم مرکزی اعصاب قادر به ایجاد تغییرات جسمانی، روانی و رفتاری در انسان باشد ماده ی مخدر است.”[۳۱]
و بالأخره اصطلاحاً مواد مخدر، به کلیه ی مواد طبیعی و شیمیایی گفته می شود که اعتیادآور باشد، برخی از این مواد تخدیر کننده نبوده بلکه ممکن است ایجاد تحرک و توهم نماید و به طور کلی مواد مخدر به موادی اطلاق می شود که مصرف آن در انسان حالت غیرعادی ایجاد کند.

ب- ۲- تعریف مواد روان گردان

از «واژه ی «روان» و «گردان» ترکیب یافته است و در مفهوم لغوی، دارویی است که سبب تغییر حالت های روانی شخص می شود. معادل آن در زبان انگلیسی اصطلاحات Psychotropic و Psychodelic است و منظور از مواد روان گردان، هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی (دارویی، شیمیایی) است که سیستم اعصاب مرکزی انسان را تحت تأثیر قرار داده و استعمال آن ایجاد وابستگی کند».[۳۲]
«مطابق تعریف هیأت بین المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل (INCB)، روان گردان ها، همه ی انواع موادی را در بر می گیرند که اصطلاح دارو های ممنوع به آن صدق می کند».[۳۳]
طبق تعاریف گفته شده بسیاری از اندیشمندان و متخصصان، معمولاً وقتی از اصطلاح موادمخدر یا روان گردان به تنهایی استفاده می کنند منظور تمام موادی است که مورد مصرف واقع می شود اعم از طبیعی، نیمه مصنوع و یا مصنوع و هم چنین مواد مخدر به معنای خاص، محرک، توهم زا، آرام بخش و خواب آور هستند. که همگی روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و منجر به اختلالاتی در کارکرد حرکتی یا افکار یا رفتار یا درک یا خلق و خوی می گردد ولی «وجوه افتراق آن ها از هم، نحوه ی استعمال و برخی زیان هایی است که به مصرف کننده وارد می سازد».[۳۴]

– گفتار دوم: تقسیمات مواد روان گردان

الف- انواع روان گردان ها

اصولاً تقسیم بندی راجع به انواع مواد روان گردان کاری بسیار دشوار است و معیار های مختلفی در این زمینه وجود دارد. از جمله ی این معیار ها، مبنای تهیه (طبیعی، نیمه مصنوع و مصنوع)، تأثیر بر ارگانیسم بدن، کاربرد پزشکی، تأثیرات روانی و غیره می باشد.
که مواد بر مبنای طرز تهیه به دو گروه عمده و کلی تقسیم می شوند:
۱- مواد مخدر طبیعی که منشأ گیاهی دارند مثل: تریاک، حشیش، کوکائین و … .
۲- مواد مخدر صنعتی (مصنوعی، دارو های ترکیبی، شیمیایی) این مواد بر خلاف مواد مخدر طبیعی که محدود به مناطق جغرافیایی مشخص با آب و هوای خاص است می توانند در هر منطقه و کشوری تولید شوند.
“بر اساس فهرست های چهار گانه ی مواد روان گردان به نظر می رسد انواع روان گردان ها را بتوان در سه گروه:
الف-۱- توهم زا.
الف-۲- محرک ها (توان افزاها).
الف-۳- آرام بخش ها (سستی زا ها).”[۳۵]
تقسیم بندی نمود. البته این مواد هم منشأ طبیعی دارند و هم منشأ مصنوعی که ما به ذکر نمونه هایی که منشأ صنعتی دارند می پردازیم.

الف-۱- دارو های توهم زا

دارو هایی هستند که تغییراتی در نظام حسی و ادراکی و حالات عاطفی و خلقی فرد ایجاد می کنند. این دارو ها علاوه بر ایجاد توهمات موجب قطع ارتباط فرد با واقعیت می شوند. از مهم ترین مواد توهم زای صنعتی می توان L.S.D (اسید لیزرژیک)، D.M.T (دی ام تی) و P.M.A (پی اِم اِی) نام برد.

الف-۲- دارو های محرک (توان افزا)

این گروه از مواد معمولاً موجب تحریک فعالیت سلسله ی مرکزی اعصاب و افزایش هوشیاری شده و باعث ایجاد تحمل زیاد، بالا بردن عملکرد، احساس نشاط و سر خوشی می شوند. از مشهور ترین مواد این گروه آمفتامین ها، ترکیبات آمفتامین ها و اکستاسی هستند.

الف-۳- دارو های آرام بخش (سستی زا)

موادی که بر سیستم اعصاب مرکزی بدن تأثیر می گذارد و با کند کردن فعالیت آن اغلب در مصرف کننده ایجاد آرامش می کند و از این نظر شبیه الکل هستند. از این داروها معمولاً برای رفع درد یا ایجاد خواب و آرامش استفاده می شود از مهم ترین مصادیق این دسته ی مصنوعی می توان به دیازپام (Diazpam)، متادون (Metadon) و باربیتورات ها (Barbitorat) اشاره کرد.
به نظر می رسد اصطلاح «روان گردان صنعتی غیردارویی» که در قانون تعریفی از آن ارائه نشده است، با توجه به تعاریف و مصادیق ذکر شده، مواد روان گردان هستند با منشأ شیمیایی که خاصیت دارویی نداشته و برای مصارف پزشکی استفاده نمی شود و مورد سوء مصرف برای مثال در مهمانی های شبانه می شود مثل اکستاسی و L.S.D و اما مواد روان گردان در قانون ایران، با توجه به کنوانسیون ۱۹۶۱، ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ در ۴ گروه، با آخرین فهرست مواد به روز به تصویب هیأت وزیران در سال ۱۳۸۳ در اجرای قانون مربوط به مواد روان گردان (مصوب ۱۳۵۴) رسید که اکنون مورد استناد در دادگاه هاست تا زمانی که فهرست جدید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.

ب- ویژگی های مهم فهرست مواد روان گردان

اما موادمخدر، روان گردان و پیش ساز ها در فهرست های پیوست کنوانسیون های ۱۹۶۱، ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ با توجه به کاربرد آن ها در پزشکی، پژوهشی، علمی، اعتیاد زایی و ساخت مواد مورد سوء مصرف در پنج گروه دسته بندی شده که به برخی از ویژگی های مهم هریک از آن ها اشاره خواهد شد،[۳۶] هرچند در حقوق ما، فهرستی که مورد استناد کنونی است ۴ دسته می باشد ولی تقریباً با گروه بندی این مواد در کنوانسیون ها مشابه می باشد. که پس از ذکر برخی از این ویژگی ها، این ۴ گروه نیز به عنوان ضمیمه خواهد آمد:

ب-۱- ویژگی های مهم فهرست شماره ی یک[۳۷]

– فهرست شماره ی یک شامل موادی است که دارای قدرت زیادی در اعتیاد زایی است و موارد درمانی در معالجات پزشکی ندارد.
– استفاده ی مکرر از این مواد همیشه منجر به اعتیاد می شود.
– این مواد در داروخانه ها به فروش نمی رسد و پزشکان نمی توانند آن ها را برای بیماران تجویز کنند.
– تولید، واردات، صادرات، توزیع، تأمین و مالکیت این گروه فقط برای اهداف پژوهشی یا مقاصد خاص علمی جایز است.

ب-۲- ویژگی های مهم فهرست شماره ی دو[۳۸]

– این مواد دارای قدرت اعتیاد زایی بالایی هستند اما به شکل کاملاً کنترل شده در پزشکی استفاده می شوند.
– اعتیاد به مواد این گروه اغلب فیزیولوژیکی توأم با روانی شدید است.
– تأمین و مالکیت آن ها فقط با نسخه ی پزشک مجاز است.
– داروخانه ها می توانند آن ها را طبق نسخه ی پزشکی به فروش برسانند.
– تهیه، مالکیت، ورود، صدور و تولید آن ها در غیر موارد مجاز ممنوع است.

ب-۳- ویژگی های مهم فهرست شماره ی سه[۳۹]

– در فهرست شماره ی سه احتمال سوءاستفاده نسبت به فهرست های ۱ و ۲ کاهش می یابد.
– داروهای این گروه مواد استفاده ی پزشکی تأیید شده دارند و پزشکان می توانند ترکیبات این مواد را برای بیماران خود در معالجه تجویز کنند و داروخانه ها می توانند آن ها را طبق نسخه ی پزشک به فروش رسانند.
– مواد این گروه اغلب منجر به اعتیاد جسمی متوسط تا خفیف و اعتیاد روانی شدید می شوند.
– مالکیت این مواد فقط با نسخه ی پزشک مجاز است.

ب-۴- ویژگی های مهم فهرست شماره ی چهار[۴۰]

– مواد این گروه موارد استفاده ی پزشکی تأیید شده دارند و پزشکان می توانند این ترکیبات را تجویز کرده و داروخانه ها می توانند آن ها را به فروش برسانند.
– مواد این گروه اغلب منجر به اعتیاد جسمی و روانی خفیف می شوند.
– مالکیت این مواد با نسخه ی پزشکی مجاز است.