سرمایه اجتماعی از حوزه های نو ظهور و جنجال آفرین در مطالعات میان رشته ای جامعه شناسی و اقتصاد تلقی می شود. وضعیت بسامان اقتصادی، بهره مندی از سلامت و تندرستی و داشتن روابط دوستانه با دیگران بخشی از عناصر اساسی مورد نیازی هستند که در بهبود کیفیت زندگی موثرند. بعد از جنگ جهانی دوم بیشتر تئوریهای توسعه و نظریه هایی که در ارائه مسیری جهت نیل به توسعه اقتصادی و حرکت به سمت “جامعه رفاه” سعی داشتند، بدون در نظر گرفتن متن اجتماع و چگونگی روابط انسانی نهفته در آن ، برنامه ریزی های اقتصادی دولتها را تحت تاثیر قرار می دادند، در حالیکه تحقیقات اخیر نشان داده که شیوه تعامل مردم با یکدیگر ، نحوه و میزان مشارکت آنها در امور مدنی و باورها و ارزشهای مشترک آنها می تواند در کاهش زمان و هزینه های اقتصادی و اجتماعی تاثیر به سزایی داشته باشد؛ از این رو مفهوم سرمایه اجتماعی ( در کنار سرمایه طبیعی ؛ اقتصادی و انسانی ) مطرح شده که شامل نهادها، روابط؛ نگرشها و ارزشهایی است که تعامل مردم را هدایت می کند و آنها را در توسعه اقتصادی و اجتماعی مشارکت دهد(شارع پور، 106:1380).

از آنجا که انسانها از طریق روابطی که با یکدیگر برقرار می سازند سعی دارند تا نیازمندی های خود را تامین و اهداف مورد نظر خود را محقق کنند ، پدیده ای بنام “جامعه ” شکل می گیرد. برقراری رابطه میان افراد باعث می شود تا اطلاعات بین آنها مبادله شود و افراد جامعه در قالب شبکه های مختلف اجتماعی از قبیل همسایگان، دوستان، شبکه های خویشاوندی، خانواده و… به تعریف و تحقق منافع جمعی اقدام کنند و با مشارکت فعال اجتماعی در بهبود کیفیت زندگی فردی و جمعی خود بكوشند ، هر چه این روابط از استحکام بیشتر و از کیفیت و کمیت بالاتری برخوردار باشد و نظام مندتر و هماهنگ تر عمل کند شاهد دستیابی به اهداف جمعی در مدت زمانی کوتاهتر و با صرف هزینه ای کمتر خواهیم بود. در این حالت ما می توانیم از ” سرمایه اجتماعی” صحبت به میان آوریم که ترکیب ویژه ای از روابط اجتماعی و کیفیت این روابط است. این نکته را باید خاطر نشان ساخت که ارتباطات اجتماعی هنگامی می توانند به مثابه ” سرمایه اجتماعی ” عمل کنند که مبتنی بر اعتماد متقابل و تحت تاثیر ارزشها و هنجارهای مشترکی که افراد جامعه در آن شریکند؛ باشند. در نتیجه سرمایه اجتماعی به عنوان عامل اساسی در روابط بین فردی می تواند از سطحی خرد به سطحی کلات تسری یابد و توسعه اقتصادی و اجتماعی را به همراه آورد.

گروهی از دانشمندان علوم اجتماعی که احیا کننده سنت توکویل هستند طیف وسیعی از قرائن تجربی را جمع آوری نموده اند که نشان می دهد کیفیت زندگی عمومی و عملکرد نهادهای اجتماعی عمقاً متاثر از هنجارها و شبکه های مشارکت مدنی است. سرمایه اجتماعی به تدریج به عنصر حیاتی توسعه اقتصادی در سرتاسر جهان تبدیل می شود. دهها پژوهش توسعه روستایی نشان داده است که شبکه نیرومند انجمنهای مردمی محلی برای رشد اقتصادی به اندازه سرمایه گذاری فیزیکی، تکنولوژیکی، با دستیابی به قیمت مناسب اهمیت دارد.

2-1- بیان مسأله

در حال حاضر رشد و توسعه روز افزون در تمامی عرصه های اقتصادی؛ اجتماعی و فرهنگی در همه جوامع خصوصا جوامع در حال توسعه مشهود و ملموس است. بنابراین همه جوامع برای دستیابی به توسعه همه جانبه پایدار باید الگوهای مناسبی را چه به لحاظ اقتصادی و چه به لحاظ فرهنگی_ اجتماعی برای خود فراهم سازند تا بتوانند به این مهم دستیابند.

مطالعات توسعه به صورت محدود در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم در اروپا با تمرکز بر روی مشکلات کلان اقتصادی؛ ارتباط جهانی و نابرابری بین کشورهای فقیر و غنی آغاز شد(براهمن،4:1381). در این سالها مفهوم توسعه را مترادف با رشد اقتصادی بکار می بردند( ساعی،18:1388) و بالا بردن تولید ناخالص ملی و درآمد سرانه را اهداف اصلی توسعه قرار می دادند؛ اما با تشدید مسائلی چون فقر، بیکاری، نابرابری، تخریب منابع طبیعی و … کاربرد متغیرهای اقتصادی به عنوان تنها عامل موثر در بخش توسعه مورد تردید قرار گرفت( پور محمدی و زالی،38:1383). همین امر باعث شد که از دهه 1970 به بعد توجه به توسعه پایدار با محوریت توسعه انسانی و حفظ منابع طبیعی برای نسلهای آینده مورد توجه قرار گیرد.

تا اینکه در سال 1992 میلادی در “کنفرانس زمین” توسعه پایدار بدین صورت تعریف شد: رفع نیازهای نسل حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده در برآورده کردن نیازهایشان، بعلاوه در کمیسیون جهانی  محیط زیست ، توسعه پایدار را اینگونه تعریف می کنند: توسعه پایدار فرآیند تغییر در استفاده از منابع، هدایت سرمایه گذاریها، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییر نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد. همچنین کمسیون”براتنلند” در باره توسعه پایدار می گوید: توسعه پایدار به عنوان یک فرآیند، لازمه بهبود و پیشرفت است، فرآیندی که اساس بهبود وضعیت و از میان برنده کاستیهای اجتماعی، فرهنگی جوامع پیشرفته است و باید موتور حرکت پیشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تمام جوامع بویژه کشورهای در حال توسعه باشد( عباسپور،1008:1386).

بنابراین، توجه به توسعه پایدار با تمرکز بر توسعه انسانی مورد توجه قرار گرفت و در سالهای اخیر توجه به سرمایه اجتماعی به عنوان عاملی تاثیر گذار در توسعه پایدار اجتماعی شناخته شده است. اما منظور از سرمایه اجتماعی هنجارها و شبکه هایی است که مردم را قادر می سازد تا دست به کنش جمعی بزنند( پورستن،1998). بانک جهانی سرمایه اجتماعی را پدیده ای می داند که حاصل تاثیر نهادهای اجتماعی، روابط انسانی و هنجارها بر روی کمیت و کیفیت تعاملات اجتماعی است، بنابراین با استفاده از شناخت سرمایه های اجتماعی و شیوه های بکارگیری آن می توان نیروها انسانی را بسوی دستیابی به توسعه پایدار هدایت کرد.

 شهر بندر عباس یکی از شهرهای کهن و سابقه دار در تارخ کشور است که بخاطر موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی و زیست محیطی خاصی که دار د از یک سو و به دلیل مشارکت انسان آن در طول تاریخ اهمیت ویژه ای در توسعه کشوری داشته است. منابع طبیعی؛ نفت، و موقعیت تجاری و مرز آبی مشترک این شهر با کشورهای مجاور موقعیت ویژه ای برای آن ایجاد کرده است. توسعه پایدار چنانکه گفته شد بر استفاده از منابع طبیعی تجدید پذیر و تجدید ناپذیر با حفظ آن برای نسل های آینده تاکید دارد  بنابراین سنجش این امر که شناخت مردم شهر از ابعاد توسعه تا چه اندازه است  اهمیت بسزایی در برنامه ریزی های آینده در جهت توسعه پایدار شهر بندرعباس خواهد داشت،  بعلاوه تحقیقات جدید در سطح دنیا نشان می دهد که سرمایه اجتماعی عاملی مهم در مشارکت انسانی در جهت توسعه پایدار است بنابرابن پرداختن به سرمایه اجتماعی و سنجش همبستگی آن با توسعه پایدار شهری اهمیت بسزایی در برنامه ریزی و دستیابی به این مهم است.

تحقیق حاضر ضمن شناخت هر یک از این عوامل قصد دارد با بررسی تاثیر متقابل سرمایه اجتماعی و توسعه پایدار، دریابد که ایندو تا چه اندازه از یکدیگر متاثر می شوند؟ بهترین شیوه ها در بکار گیری ایندو عامل در کنار یکدیگر برای دستیابی به توسعه پایدار شهری چیست؟ در صورت بها ندادن به سرمایه اجتماعی آیا توسعه پایدار شهری بطور کامل محقق خواهد شد یا خیر؟

3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق

ما در دنیایی زندگی می کنیم که حرکت رو به جلو در آن اجتناب ناپذیر است و پیشرفت و توسعه هر روز تمام جوانب زندگی ما را تحت تاثیر قرار می دهد. پیشرفت روز افزون تکنولوژی، روابط انسانی، تغییرات اجتماعی و اقتصادی، همه و همه دست بدست هم می دهند تا هر روز تغییراتی را در شیوه زندگی، کاربرد منابع و… پیش روی ما قرار دهند، بنابراین شناخت منابع، راههای استفاده بهینه از آن و ضمن حفظ آنها برای نسلهای آینده اهمیت بالایی در مطالعات دارد؛ بعلاوه چون جمعیت انسانی از تاثیرگذارترین عوامل در این راستاست باید طوری شناخته و هدایت شود که بالاترین و بهترین بازدهی و کارکرد از منابع را برای خود فراهم سازد؛ بنابراین شناخت سرمایه های اجتماعی و یا ایجاد آن به انسان کمک می کند تا روابطش با جامعه را طوری برنامه ریزی کند که بهترین و بالاترین بهره وری را کسب نماید، بنابراین توجه به سرمایه های اجتماعی و تاثیر آن بر توسعه پایدار اقتصادی چه در سطح کشور و چه در سطح شهرها اهمیت ویژه ای دارد چنانچه مطالعات گوناگونی در نقاط مختلف دنیا و یا حتی کشور خودمان در این مورد صورت گرفته است.ضمن اینکه سعادت(1387) در مقاله ای به تعیین روند تغییرات سرمایه اجتماعی در ایران پرداخته است، بدین منظور با استفاده از میزان سرمایه اجتماعی که برای یکسال (1380) برای ایران تخمین زده شده بود، به استخراج روند سرمایه اجتماعی در ایران اقدام نمود و برای اینکار از روش فازی استفاده کرده است.

همچنین امیری و همکاران(1385) در مقاله خود میزان تاثیر سرمایه اجتماعی درون گروهی و برون گروهی را بر رشد اقتصادی استانهای کشور مورد بررسی قرار دادند و نتایج حاصله نشان داد که سرمایه اجتماعی برون گروهی با افزایش تعاملات باعث افزایش اعتماد و کاهش هزینه مبادلاتی از جمله رانت جویی می شود که از این طریق اثر مثبت بر رشد اقتصادی دارد( سعادت:1387). بالاخره سوری(1385) در مقاله خود از تعداد چکهای بلا محل سرانه بعنوان شاخصی برای کاهش سرمایه اجتماعی به این نتیجه رسیده است که بین کاهش سرمایه اجتماعی و اغلب متغییرهای مربوط به سطح فعالیتهای اقتصادی رابطه منفی و معناداری وجود دارد(سوری،1385).

همایش ملی سلامت ، محیط زیست و توسعه پایدار با پذیرش 285 مقاله علمی با حضور استادان برجسته محیط زیست كشور به میزبانی دانشگاه آزاد اسلامی بندرعباس در اسفند ماه سال1389 برگزار شد. این همایش به همت معاونت پژوهشی واحد بندرعباس و با همكاری اداره كل استاندارد هرمزگان ، پخش فراورده های نفتی هرمزگان ، پژوهشكده اكولوژی خلیج فارس ، اداره كل محیط زیست هرمزگان ، اداره هواشناسی بندرعباس ، پژوهشكده هواشناسی كشور ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد های همدان ، جهرم ، شبستر ، پرند ،علوم وتحقیقات خوزستان ، دماوند به مدت دو روز در واحد بندرعباس برگزار شد . اهداف این همایش از نظر برگذار كنندگان : توجه به محیط زیست و توسعه پایدار برای ادامه حیات ، از ضروریات قرن معاصر است و عدم توجه انسان به عنوان بزرگترین آلوده كننده محیط زیست خطری جدی است كه كره زمین و حیات را به شدت تهدید می كند و در صورت تجدید نظر نكردن در رفتار زیست محیطی و پیدا نكردن راه حل صحیح و مناسب ضربات جبران ناپذیری بر پیكره محیط زیست وارد خواهد شد، بالا بردن آگاهی مردم از عواقب آلودگی محیط زیست و خطرات ناشی از عدم رعایت اصول زیست محیطی به طور حتم ما را در رسیدن به محیطی سالم ، پاك و بهداشتی كمك خواهد كرد و راه رسیدن به توسعه پایدار را هموار خواهد كرد.

حمیدرضا عامری سیاهویی, ابراهیمرستم گورانی,مریم بیرانوندزاده درتحقیقی در زمستان سال 1389 تحت عنوان”سكونتگاههای غیر رسمی، امنیت و توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی شهر بندرعباس)” نشان داده اند كه شهر بندرعباس در سال های اخیر بواسطه موقعیت استراتژیک و وجود بنادر و همچنین صادرات و واردات كالا رشد و توسعه بی سابقه ای را یافته است. جمعیت این شهر در سرشماری 75 معادل 273578 نفر بوده كه این تعداد در سال 85 به 379301 نفر افزایش پیدا كرده است. بر این اساس مشخص است كه جمعیت این شهر طی دوره 75 تا 85 بالغ بر 105 هزار نفر افزایش یافته است. از طرفی مهاجرت از سایر استان ها به این شهر سبب گسترش شهر و ایجاد محلات حاشیه ای و فرسوده شدن بافت قدیمی این شهر شده است كه این محلات توسعه پایدار را در شهر بندرعباس به چالش كشیده اند.

نتایج این تحقیق بیانگر این است كه در میان محلات دارای بافت حاشیه ای مورد بررسی در شهر بندرعباس محلات داماهی و اسلام آباد دارای پایداری نسبتا قوی هستند و شاخص امنیتی در این محلات به نسبت رضایت ساكنان خوب ارزیابی شود. از طرفی محله شهناز به عنوان محله ناپایدار شناخته شد. این محله و همچنین محلات با پایداری ضعیف دارای وضعیت نابسامانی به لحاظ امنیتی هستند. بر اساس آمارها حدود نیمی از دزدی ها ومزاحمت های خیابانی در این محلات صورت می گیرد كه محله شهناز و دوهزار در صدر این محلات قرار دارند.برنامه ریزی جهت جلوگیری از مهاجرت ساكنان بومی و همچنین ارائه خدمات و اقدامات جوامع بشری می باشد. وجود ابعاد مختلف توسعه دلالت بر پیچیدگی آن دارد. یکی از ابعاد مهم توسعه، توسعه اجتماعی است که در واقع عبارت است از بهبود کمی و کیفی شاخصهای اجتماعی به منظور دستیابی به توسعه کلان( تشکر و معینی،1381). بنابراین چنانچه در بالا اشاره شد با توجه به اهمیت روز افزون سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار تحقیق حاضر ضرورت میابد تا بتوان ضمن شناخت هرچه بیشتر سرمایه های اجتماعی در منطقه و ظرفیتهای توسعه ای شهر بندر عباس جهت برنامه ریزی و سیاستگذاری های کلان اقتصادی چه در سطح استانی و چه در سطح کشوری بالاترین میزان بهره وری را ایجاد کرد. شناخت موقعیت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی منطقه در کنار شناخت ویژگیهای فردی ساکنان آن از قبیل مشارکت اجتماعی، شکافهای اجتماعی، اعتماد اجتماعی، هنجارهای فرهنگی روابط خانوادگی و همبستگی اجتماعی بعنوان شاخصهای سرمایه اجتماعی به برنامه ریزان شهری و سیاستگذاران کمک خواهد کرد تا بهت بتوانند روند توسعه را در این شهر مشخص کنند و آن را به سوی شهری پایدار سوق دهند.