حمل و نقل همواره از مهمترین بخشهای مرتبط باهرگونه فعالیتهای تولیدی و خدماتی به شمار رفته و یکی از عوامل مؤثر در رشد و توسعه اقتصادی هر کشور محسوب می گردد. از بین بخشهای متفاوت حمل و نقل (زمینی، هوایی و دریایی)، بخش حمل و نقل دریایی بنا به دلایل اقتصادی از جمله، هزینه پایین­ترحمل و نقل در مقایسه با سایر بخشها و همچنین، حجم بسیار بالا و ظرفیت فوق­العاده، مهمترین بخش محسوب می گردد. با توجه به سهم بسیار بالای بخش حمل و نقل دریایی در صرفه جویی هزینه ها، این بخش غالباً نقش فعالی در القای اصلاحات و خواسته­های خود به سایر بخشها دارد. شبکه حمل و نقل به ویژه در بخش دریایی، به دلیل گستردگی ارتباطات جهانی و مبادلات بین­المللی، همواره در معرض تغییرات محیطی قرار داشته و دارد. این تغییرات را می­توان بصورتهای تکنولوژیکی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفت که هر یک به نوعی می تواند بر نحوه عملکرد سایر بخشها و همچنین بر شبکه حمل و نقل تأثیر گذار باشد (غروی، 1381).

یکی از مهمترین تغییرات تکنولوژیکی، پیدایش کانتینر و گسترش کاربرد آن در سطح وسیع در شبکه حمل و نقل                 بین المللی است. کانتینر به دلیل امتیازات خاص خود، به سرعت در شبکه حمل و نقل رسوخ پیدا کرده و کلیه کشورهای جهان را ملزم به اصلاح سیستم حمل و نقل خود نموده است.کانتینری کردن به معنای جابجایی محموله ها در کانتینرها، سیستمی است که در دریا و خشکی پیشرفت کرده است، کانتینری شدن حمل و نقل بین المللی از اواخر دهه 60 میلادی با ورود کانتینر آغاز شده و در دهه 70 میلادی توسعه یافته است (غروی، 1381).

با توجه به گرایش روز افزون ناوگان حمل و نقل دریایی جهان در جهت کانتینری نمودن محمولات، جهت پاسخگویی به نیازهای واردات و صادرات هر کشور، بدون شک کانتینریزاسیون به عنوان اصلی ترین مشخصه توسعه اقتصادی کشورها محسوب شده و بخش قابل توجهی از اقتصاد هر کشور را تشکیل می دهد. اهمیت این موضوع وقتی قابل ذکر است که امروزه  بیش از 90 درصد کالاهای تجاری توسط حمل و نقل دریایی جابه جا می گردد و در این روش نیز سهم حمل و نقل کانتینری در حال افزایش می­باشد، اگر چه تعیین ارزش مالی محمولات در حمل و نقل کانتینری، تقریباً غیر ممکن است اما صندوق توسعه و تجارت سازمان ملل ارزش آن را تا حدود 5 درصد مجموع تجارت جهانی برآورد کرده است( صفارزاده و همكاران، 1385).

در ابتدای این فصل توضیح مختصری در خصوص اهمیت مسئله آینده نگاری ترافیك كانتینری بندر شهید رجایی ارائه شده و سپس اهداف تحقیق به طور خلاصه شرح داده می شود و در ادامه روش های دست یابی به این اهداف نیز مشخص خواهد شد .

  2-1بیان مسئله

کشور ایران با حدود 3000 كیلومتر مرز دریایی، موقعیت ویژه ای در منطقه و نیز به لحاظ ارتباط با آبهای جهان از اهمیت فوق­العاده ای در بخش حمل و نقل دریایی برخوردار است و از سویی دیگر با قرار گرفتن در مسیر تجارت جهانی موقعیت بسیار ممتازی دارد که می تواند منشأ درآمدهای اقتصادی فراوانی باشد، همچنین ایران به دلایل مختلفی از جمله جغرافیای دریایی، داشتن موقعیت مناسب در بین کشورهای اروپایی و آسیای میانه، دسترسی به خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و دریایی خزر درشمال و قرار گرفتن در مسیر کریدور شمال- جنوب و نیز شرق- غرب به عنوان چهار راه تجارت جهانی مطرح است (طرح جامع بنادر ایران، 1383).

از این رو کشور ایران به منظور دستیابی به سهم بیشتر در این صنعت (ازنظر تناژ و درآمد)، چاره­ای جز تقویت                   ظرفیت­های باالقوه و اجرای طرح­های توسعه­ای شبکه حمل و نقل، ایجاد زیرساختهای مرتبط، سرمایه گذاری، مدیریت و توسعه تجهیزات و منابع انسانی در بنادر را نخواهد داشت و از آنجایی که بر اساس نتایج مطالعات طرح جامع بنادر کشور ظرفیت عملیاتی بنادر کشور درسال 1394 به 160 میلیون تن خواهد رسید که نیمی از آن (7 میلیون تی ای یو) به صورت کانتینری می­باشد، بنابراین شناخت فاکتورها و عوامل مؤثر بر ترافیک کانتینری در بنادر کشور و در نظر گرفتن طیف وسیعی از حالت­های ممكن در عملیات كانتینری در سال­های آتی به منظور استفاده از ظرفیت و پتانسیل­های كشور در این صنعت و برنامه ریزی جهت ایجاد زیرساخت­های لازم برای تحقق اهداف خویش بسیار حائز اهمیت است. بی تردید در این چارچوب مطالعه و تحقیق در خصوص وضعیت­های ممكن در آینده ممكن ترافیك كانتینری بنادر كشور به عنوان یك برنامه استراتژیك در بخش حمل و نقل دریایی و به ویژه حمل و نقل كانتینری مطرح بوده و می­تواند در بر گیرنده تمامی جوانب اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و عمرانی ملی با نگرش به سند چشم انداز توسعه بیست ساله كشور[1]موجب گردد تا كلیه سرمایه گذاری­ها در توسعه این بخش با هماهنگی بیشتر دستگاهها و در چارچوب اهداف مشخص و اولویت­بندی شده به نتیجه مطلوب­تری دست یابد و منجر به ساخت، توسعه و تجهیز بنادر در ابعاد لازم، استفاده از تجهیزات پیشرفته و نهایتاً استفاده از تكنولوژی مدرن اطلاعاتی و نهادینه سازی جهت پذیرش مناسب محمولات، افزایش میزان ترانزیت، ترانشیپ، واردات و صادرات و به ویژه صادرات غیر نفتی به منظور دست یابی به امری حیاتی در افزایش رشد اقتصاد ملی و توسعه پایدار گردد. از آنجا كه در معادلات سیاسی و اقتصادی و لجستیكی كشور در قرن بیست و یكم، نقش بنادر بسیار حساس و سرنوشت ساز است، بنابراین برای ایجاد و حفظ کریدورهای جابجایی كالای منطقه در كشورمی بایست بنادر خود را با ظرفیتی مناسب، تجهیزات مدرن و پیشرفته، ایمن و سریع مجهز نماییم و این اهداف بدون برنامه ریزی و داشتن اطلاعات كافی از حالت های ممكن درامر جابه جایی محمولات محقق نخواهد شد(طرح جامع بنادر ایران، 1383).

بنابراین در این تحقیق به دنبال آن هستیم تا حجم تقاضاهای بالقوه ترافیک کانتینری بندر شهید رجایی در حالت­های مختلف را تعیین نماییم. در این تحقیق هدف از آینده نگاری، پیش بینی بر مبنای مدل های اقتصادسنجی آینده و گذشته نیست، بلکه این تحقیق تلاش می­نماید تا با ایجاد تغییر در فاکتورهای موثر در صنعت حمل ­و ­نقل کانتینری، آینده های این صنعت در سال 1404 را پیش­بینی نماید تا از این طریق حالت­های مختلف توسعه و یا ایجاد زیرساختهای جدید به منظور افزایش حجم عملکرد بنادر کشور در دستور کار برنامه­ریزان بندری قرار گیرد. با توجه به اینکه پیش نیاز چنین هدفی داشتن برنامه ریزی صحیح و جامع بوده و هیچ برنامه­ریزی نیز بدون  مطالعه و پژوهش محقق نخواهد شد و نظر به اینکه سال 1404 سال پایان سند چشم انداز کشور می باشد، بنابراین آینده- نگاری ترافیک کانتینری بندر شهید رجایی از سال 1390 لغایت 1404 با توجه به اصلی­ترین متغیرهای اثر گذار با رویکردی متفاوت می­تواند پیش نیاز و مأخذی برای برنامه­ریزی در پانزده سال آتی حمل و نقل دریایی در آن بندر باشد .

[1] سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران، در تاریخ 13/08/1382 از دفتر مقام معظم رهبری به ریاست جمهوری وقت ارسال شد كه یكی از اهداف آن دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه ی آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقاء نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.