پایان نامه - مقاله - تحقیق

دانشگاه ادیان و مذاهب

دانشکده شیعه‌شناسی

پایا‌‌ن‌نامه کارشناسی ارشد رشته شیعه‌شناسی

دیدگاه‌های کلامی جابر بن‌یزید جعفی

استاد راهنما:

 دكتر محمدتقی سبحانی

استاد مشاور:

 دكتر قاسم جوادی

تابستان 1392

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

فهرست مطالب

.. 1

بیان‌ مسئله. 2

پیشینه پژوهش…. 3

سؤال‌های پژوهش…. 5

فرضیه‌ها 5

روش گردآوری و پژوهش…. 6

میراث كلامی امامیه. 6

ضرورت شناخت میراث کلامی.. 8

راه های بازشناسی جریانات درونی کوفه. 9

. 10

اوضاع سیاسی‌ـ اجتماعی.. 11

اوضاع علمی ـ فرهنگی.. 21

گروه‌های كلامی اصلی.. 23

كلام امامیه. 29

كلام امامیه در كوفه. 31

تاریخچه مدرسه كلامی شیعه در كوفه. 33

شرایط حاكم در فضای علمی كوفه. 34

جریان‌شناسی كلامی كوفه. 37

. 40

اسم و نسب… 41

تولد تا وفات.. 42

جایگاه اجتماعی.. 44

نوع ارتباط با حکومت… 45

آثار. 45

ارتباط با امام 49

اساتید و مشایخ.. 51

شاگردان و روایان. 52

اعتبار رجالی جابر. 54

بررسی اتهام به غلو. 61

خداشناسی.. 69

معرفت خدا 69

وجود و یگانگی خدا 71

توحید ذاتی.. 72

توحید صفاتی.. 73

توحید افعالی.. 73

صفات خدا 74

تقسیم‌بندی صفات الاهی.. 74

توقیفی بودن اسمای و صفات.. 75

تجسیم. 75

علم خدا 77

بداء 78

حیات.. 79

ازلیت و ابدیت… 79

راهنماشناسی.. 81

ضرورت وجود راهنما 81

اختصاصات و امتیازات راهنمایان.81

خلقت انبیا و اصیا 82

تفویض…. 83

عصمت… 84

علم. 85

منبع علم ائمه. 87

گستره علم معصومان. 88

تأویل قرآن. 89

فضائل.. 91

فضائل امیرمؤمنان. 91

فضائل دیگر معصومان. 98

نص و نصب… 99

نص كلی.. 99

نصوص خاص…. 101

تولّا 102

معرفت ائمه. 106

تبرّا 108

قائم. 110

تقیه. 113

فرجام‌شناسی.. 114

هنگام مرگ… 114

عالم قبر. 116

وقایع قبل از قیامت… 117

رجعت… 118

روز قیامت… 118

بهشت… 119

جهنم. 122

جمع‌بندی.. 125

كتاب‌نامه.130

چكیده

ابومحمد جابر بن‌یزید جعفی كوفی (حدود 50-128ق) از اصحاب بنام امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) بوده است. او در شاخه‌های تفسیر، كلام، تاریخ، فقه و حدیث فعالیت داشته است. جابر یكی از راویان پرحدیث بوده است و او را یكی از ائمه علم حدیث و از نخستین گردآوردندگان احادیث دانسته‌اند. اما با وجود جایگاه وی نزد امامان شیعه (علیهم‌السلام) و در میان شیعیان گزارش‌هایی در منابع وجود دارد که شائبه غلو را درباره او ایجاد می‌كنند. برای دستیابی به حقیقت مسئله درباره شخصیت‌هایی از این دست شاید بهترین راه بررسی شخصیت و اندیشه آنان باشد؛ شناخت زمینه‌های شكل‌گیری شخصیت و اندیشه آنان نیز پیش‌نیاز همین امر است.

در این رساله پس از بیان كلیات، در سه فصل به موضوع اصلی رساله پرداخته شده است. فصل دوم به بررسی زمینه‌های شكل‌گیری شخصیت و اندیشه جابر جعفی اختصاص دارد. در فصل سوم گزارش‌های رسیده درباره وی مطالعه و در انتها نیز درباره اتهام وی به غلو بحثی كوتاه آورده شده است. فصل چهارم نیز پس از گردآوری روایات رسیده از جابر در منابع امامیه و دسته‌بندی آنها، بحث‌ها در سه بخش خداشناسی، راهنماشناسی و فرجام‌شناسی ارائه شده است. فصل پایانی این رساله نیز جمع‌بندی بحث‌های طرح‌شده را بر عهده دارد. پس از بررسی گزارش‌های رسیده درباره غلو جابر جعفی، بسیار دشوار است كه بتوان غلو را برای او ثابت كرد. اندیشه‌های این شخصیت را نیز می‌توان در چارچوب اندیشه‌های امامیه جای داد. آنچه از روایت وی به دست می‌آید با آموزه‌های امامیه و نیز با روایات دیگر شیعیانی كه مورد هیچ اتهامی قرار نگرفته‌اند هم‌خوانی و سازگاری دارد.

 كلیدواژه‌ها: جابر جعفی، اندیشه‌های كلامی، متهم به غلو، نصیریه، غالیان

كلیات

بیان‌ مسئله

ابومحمد جابربن‌یزید جُعْفی كوفی (حدود 50-128ق) از اصحاب نامدار امام باقر و امام صادق علیهماالسلام و از بزرگ‌ترین علمای شیعه امامیه است. فعالیت‌های علمی این شاگرد مكتب اهل‌بیت در شاخه‌های تفسیر، كلام، تاریخ، فقه و حدیث بوده و با تربیت شاگردانی نامدار از شیعه و سنی، سهم فراوانی در توسعه این علوم داشته است. شخصیت علمی جابر چنان برجسته و روشن است كه حتی مخالفانش نیز بدان اقرار كرده‌اند. او را یكی از ائمه علم حدیث و از نخستین گردآوردندگان احادیث دانسته‌اند. روایات او بخش قابل توجهی از میراث حدیثی شیعه و دیگر مسلمانان را به خود اختصاص داده‌اند و مرجع و مأخذ دانشمندان به‌شمار می‌روند. براقی نیز در كتاب تاریخ كوفه روایات وی از صادقین را نودهزار حدیث نقل كرده است. وی علاوه بر روایت از خاندان عصمت و طهارت، از بزرگانی چون جابر بن‌عبدالله انصاری، ابوطفیل، حارث بن‌مسلم و ابن‌ساباط مكی نیز روایت كرده است.

مدرسی روایات او به روشنی نشانه‌های شاخه مردمی تشیع کوفی اواخر دوره اموی بیان كرده است؛ یعنی ‌تأکید شدید بر دوستی علی و فرزندانش، باطن‌گرایی، و تبرّای از خلفای پیش از امام علی (علیه‌السلام) و طبعاً از عثمانیه.

علی‌رغم این جایگاه تأثیرگذار، در متون رجالی و حدیثی کهن شیعه و سنّی، گزارش‌ها و روایات ضد و نقیضی درباره جابر وجود دارد که باعث پدید آمدن دیدگاه‌های متفاوت، بلکه متناقضی، درباره او شده است. در برخی روایات او را به سلمان تشبیه كرده‌اند، برخی روایات بیانگر ظرف گسترده وجودی جابر برای دریافت معارف هستند. گاه از او به عنوان گنجینه اسرار ائمه و گاه نیز با عنوان باب امام باقر (علیه‌السلام) یاد شده است، مضمون برخی روایات آمرزش‌خواهی ائمه برای جابر و لعن كسانی است كه به او دروغ بسته‌اند. در مقابل این روایات، گزارش‌های دیگری در منابع کهن رجالی و حدیثی وجود دارد که متضمن قدح و ذم شخصیت جابر بن‌یزید است. از جمله مواردی كه درباره جابر وارد شده است می‌توان به روایت امام صادق اشاره كرد كه هم‌صحبتی خودشان و پدر گرامی‌شان،‌ امام باقر (علیهماالسلام)، با جابر را كاملاً نفی می‌كند، یا روایاتی كه به جنون، دروغ‌پردازی، روایت احادیث عجیب و غریب و یا مختلط (فاسد العقیده) بودن جابر اشاره می‌كنند. منابع رجالی و حدیثی اهل سنت نیز خالی از این دوگانگی نگاه به جابر نیستند. در برخی او به عنوان فردی متقی، موثق، صدوق و ممدوح معرفی می‌شود و در برخی دیگر به اتهام غلو در تشیع، پیروی از عبدالله بن‌سبأ، و جانشینی مغیرة بن‌سعید مورد قدح و ذم قرار گرفته است. گفته می‌شود علت عمده‌ای که سبب شد جابر از چشم علمای سنی بیفتد، عقیده‌اش‌ به رجعت بوده است‌.

رشد و دگرگونی سریع روابط اقتصادی، منجر به رقابت شدیدی در عرصه تجارت ، صنعت و سرمایه گذاری شده است. لذا شرکت ها برای بقا و گسترش فعالیت های خود، نیاز به انجام سرمایه گذاری های مناسب و به موقع دارند.گزارش های مالی شرکت ها باید اطلاعاتی فراهم نماید که برای سرمایه گذاران بالقوه و بالفعل، بستانکاران و سایر استفاده کنندگان، در سرمایه گذاری های منطقی، اعطای اعتبار و تصمیمات مشابه سودمند باشد.گزارش های مالی بایستی اطلاعات لازم برای ارزیابی وضعیت مالی و بنیه اقتصادی بنگاه، ارزیابی عملکرد و توان سودآوری، ارزیابی چگونگی تامین مالی و مصرف وجوه نقد، ارزیابی چگونگی ایفای مسئولیت مباشرت مدیریت و انجام تکالیف قانونی و فراهم کردن اطلاعات مکمل برای درک بهتر اطلاعات مالی ارائه شده و پیش بینی وضعیت آتی را فراهم نماید. در نتیجه این گزارش ها

 اهمیت بسزایی در تحقق اهداف یاد شده دارند و افزایش کیفیت آنها می تواند موجب کاراتر بودن سرمایه گذاری شرکت ها و حفظ و توسعه منابع آنها گردد.

امروزه سیستم  های اطلاعاتی حسابداری، نقش بسیار مهمی در گردش فعالیت سازمان ها ایفا نموده و در مجموعه محیط اقتصادی کشورها وظیفه ای با اهمیت بر عهده دارند. بسیاری از تصمیمات اقتصادی بر اساس اطلاعات حاصل از این سیستم ها اتخاذ شده و سهم عمده ای از مبادلات اوراق بهادار به خرید و فروش سهام شرکت ها اختصاص دارد که آن نیز به نوبه خود می تواند تحت تاثیر ارقام و اطلاعات حسابداری باشد. هرگونه تحقیق در زمینه نحوه اثرگذاری اطلاعات حسابداری بر طیف وسیع تصمیم گیرندگان ذینفع درشرکت ها به درک بهتر از چگونگی نقش این اطلاعات و ضرورت افشای بیشتر و بهتر آنها کمک میکند. از آنجا که سهامداران و بستانکاران، دو گروه اصلی استفاده کننده اطلاعات مالی اند و فراهم آوردن اطلاعات مربوط و قابل اتکا برای این دو گروه از دغدغه های اصلی مدیریت و سیستم های اطلاعاتی حسابداری به شمار می رود، توجه به کیفیت اطلاعات تهیه شده برای این دو گروه ضرورتی خاص دارد .
نقش اصلی گزارشگری مالی، انتقال اثربخش اطلاعات مالی به افراد برون سازمانی به روشی معتبر و به موقع است که یکی از اهداف عمده آن فراهم ساختن اطلاعات لازم برای ارزیابی عملکرد و توان سودآوری بنگاه اقتصادی است. شرط لازم برای دستیابی به این هدف، ارائه اطلاعات مالی به نحوی است که ارزیابی عملکرد گذشته را ممکن سازد و در سنجش توان سودآوری و پیش بینی فعالیت های آتی بنگاه اقتصادی مؤثر واقع گردد. اما با وجود سازوکارهای نظارتی یکسان بر گزارشگری مالی شرکت ها، به نظر می رسد که شرکت ها از کیفیت گزارشگری مالی یکسانی برخوردار نیستند و این امر بیانگر آن  است که احتمالا عوامل متعدد دیگری باعث ایجاد تفاوت در کیفیت گزارشگری مالی شرکت ها می شود . کیفیت گزارشگری مالی، دقت و صحت گزارشهای مالی در بیان اطلاعات مربوط به عملیات شرکت، خصوصا جریان های نقدی مورد انتظار، به منظور آگاه نمودن سرمایه گذاران می باشد. طبق بیانیه مفهومی شماره یک هیأت استانداردهای حسابداری مالی، گزارشگری مالی باید اطلاعات سودمندی فراهم نماید که سرمایه گذاران بالفعل و بالقوه را درانجام تصمیم گیری های منطقی یاری نماید. همچنین طبق بیانیه شماره 37 هیأت استانداردهای حسابداری مالی، گزارشگری مالی اطلاعاتی فراهم می کند که سرمایه گذاران بالفعل و بالقوه را در ارزیابی مبالغ، زمان بندی وعدم قطعیت وجوه نقد دریافتی آتی یاری می نماید. لذا عموما از اندازه گیری کیفیت اقلام تعهدی به عنوان شاخصی برای کیفیت گزارشگری مالی استفاده می شود، بر اساس این دیدگاه که اقلام تعهدی، ارزش اطلاعاتی سود را با کاهش اثر نوسانات ناپایدار در جریان های نقدی بهبود می بخشد. همچنین اقلام تعهدی، برآوردهایی از جریان های نقدی و درآمد های آتی هستند.
کیفیت گزارشگری مالی سبب ارتقای سودمندی اطلاعات مالی می شود. بنابراین واضح است که قانون گذاران و سرمایه گذاران برای داشتن گزارشگری مالی باکیفیت بیشتر، هم عقیده هستند زیرا اعتقاد نهایی این است که کیفیت گزارشگری مالی به طور مستقیم روی بازارهای سرمایه اثرگذار است .بنابراین با توجه به این که کیفیت گزارشگری مالی تأثیر با اهمیتی بر بازارهای سرمایه دارد می توان  نتیجه گرفت که در سطح کلان، کیفیت گزارشگری مالی دارای اثرات اقتصادی است. همچنین در ارتباط با فرصتهای سرمایه گذاری، شرکتی که از انعطاف پذیری بالایی جهت استفاده از این فرصت ها برخوردار باشد، چشم انداز روشنی از آینده آن متصور است و از جمله خط مشی های مؤثر در ایجاد فرصت های سرمایه گذاری، کاربرد سیاست های تقسیم سود مناسب می باشد .
رابطه بین سیاست تقسیم سود و سرمایه گذاری در بازار ناقص بسیار مهم می باشد. زیرا شرکت ها به راحتی نمی توانند اوراق بهادار منتشر نمایند یا اقدام به اخذ وام نمایند، پس سعی می کنند که از منابع مالی داخلی یعنی سود انباشته استفاده کنند. لذا اگر مدیران مالی با فرصت های سرمایه گذاری روبرو باشند که خالص ارزش فعلی مثبت داشته باشند و منابع مالی نیز محدود باشد، در این صورت سیاست های سرمایه گذاری و سیاست های تقسیم سود با یکدیگر مرتبط خواهند شد.
تقسیم سود از دو جنبه بسیار مهم قابل بحث است. از یک طرف عاملی اثرگذار بر سرمایه گذاری های پیش روی شرکت هاست. چرا که تقسیم سود موجب کاهش منابع داخلی و افزایش نیاز به منابع خارجی می شود. از طرف دیگر بسیاری از سهامداران شرکت خواهان تقسیم سود نقدی هستند. از این رو مدیران با هدف حداکثر کردن ثروت، همواره باید بین علایق مختلف آنان و فرصت های سودآور سرمایه گذاری تعادل برقرار کنند. بنابراین تصمیمات تقسیم سود که از سوی مدیران شرکت ها اتخاذ می شود بسیار حساس و دارای اهمیت است .

تحولات و روندهای اجتماعی معاصر- فرایند توسعه، گسترش شهر­نشینی و صنعتی شدن- جهان پیرامون ما را دگرگون ساخته است. بر اساس تخمین­های علمی (پویمن، 1384: 16)، بیش از صد هزار سال است که انسان روی زمین زندگی می­کند. با این حال، در طول کمتر از 200 سال گذشته، انسان­ها توانسته­اند سراسر فضای زیست را به گونه­ای جدی تغییر دهند. این تغییرات، پیامدهای زیست محیطی نگران کننده­ای در پی داشته­اند، به گونه­ای که «امروزه ما در وضعیتِ بحرانی بی­سابقه­ای به سر می­بریم. مردم اعصار دیگر، به یقین همان قدر دچار قحطی گسترده، آشفتگی اجتماعی و جنگ ویرانگر بوده­اند که ما هستیم. لیکن تنها در روزگار ماست که بقای آدمی و نیز جانداران دیگر، در معرض تهدید قرار گرفته است. مسمومیت آب و هوا، ویرانی جنگل­ها که وجودشان نقش حیاتی دارد، تخریب جبران­ناپذیر خاک و شبح جنگ هسته­ای و شمار زیاد مسائلِ اکولوژیکی، جهان را تهدید می­کنند.» (وولف، 1386: 33). همچنین، مسائلی نظیر تغییرات جهانی آب و هوا، متأثر از  فعالیت­ها و دستاوردهای انسانی می­باشد. از این رو، فعالیت­های بشر تأثیرات مخربی بر اتمسفر زمین داشته است. بر این اساس، ضرورت اقدام جهانی برای پاسخ به مسائل زیست محیطی اجتناب ناپذیر می­باشد (به نقل از سینگر، 48:1388).

از حدود دو سه دهه پیش است که توجه به نقش دین در موضوع محیط زیست اهمیت یافته است. این توجه با درنظرگیری قدمت دین در طول تاریخ و نیز آموزه­های مندرج در متن دین و تأثیر آن در زندگی انسان بوده است. در میان پژوهش­ها و تحقیقات صورت گرفته در مورد نقش دین، ارجاعات فراوانی به مقاله­ی لین وایت به چشم می­خورد. مقاله­ای که به بررسی ریشه­های تاریخی بحران محیط‌‌زیست

 پرداخته است. لین وایت، تعامل و رابطه انسان با طبیعت را بسته به نگرش و جهان­بینی انسان می‌دانست. به باور او این نگرش و جهان­بینی، برآمده از فرهنگ و دین است. او با بررسیِ اجمالیِ سبک زندگی انسان در طول دوران­ها – به­خصوص دوران وسطا و رنسانس– و نیز عوامل شکل­دهنده­ی بحران، رابطه­ی انسان با طبیعت را مخرب ارزیابی نمود. از آنجا که باور انسان­ها شکل­دهنده­ی رفتار آنها با محیط زیستشان است، ریشه این تخریب را در باور به آموزه­ی یهودی – مسیحی قلمداد نمود. این باور که خداوند همه خلقت را تنها برای اهداف انسانی آفریده و انسان که به صورت خدا آفریده شده است بر سایر موجودات برتری دارد و می­تواند به مقتضای غایات خود طبیعت را به استثمار کشد. وایت، بحران موجود را یک مسأله دینی می­داند بنابراین راه­حل وضعیت موجود را هم دینی می­داند؛ یعنی این دین است که می­تواند محیط زیست را از بحران نجات دهد. روی­آوری به دینی جدید و یا بازیابی دین قدیم راه­حلی است که وایت ارائه می­نماید ((White, 1967: 1206.

سیدحسین نصر، از جمله صاحب­نظران برجسته در خصوص نقش دین در بحران محیط زیست و از نخستین افرادی است که به مسأله محیط زیست از زاویه­ای نو نگریسته است. ارجاعات به نصر در دائرۀالمعارف دین و طبیعت به ویراستاری تیلور و نیز توجه به پیام­های زیست­محیطی وی، نشانگر اهمیت دیدگاه­های او در خصوص دین و بحران محیط زیست است. دیدگاه نصر در خصوص بحران فعلی بر این است که تا وقتی به ریشه­ها و مبانی نیندیشیم کاری از پیش نمی­رود. بنابراین او نیز همچون وایت نگرش انسان را در مواجهه با طبیعت مهم می­داند. نصر هم، به بررسی عوامل ظاهریِ شکل­دهنده بحران پرداخته است با این تفاوت که براساس نتیجه تحقیقات او، بحران محیط زیست ریشه در بحران معنوی انسان دارد (Nasr, 2007). بحران معنوی نیز در اثر فقدان مابعدالطبیعه (علم قدسی یا علم به امر قدسی) و به تبع آن تخریب انسجام رابطه انسان و طبیعت، در غرب رخ داد. در حالیکه چنین دانشی در مشرق زمین به حیات خود ادامه داده است؛ بنابراین بر ضرورت روی­آوری به سنت­های شرقی تصریح می­ورزد.

در پژوهش پیش‌رو دیدگاه­های نصر و وایت انتخاب شده است زیرا که دیدگاه وایت به دیدگاهی کلاسیک و جهانی تبدیل شده است؛ یعنی به­عنوان منبعی برای بحث از مقوله دین و بحران محیط زیست. دیدگاه نصر نیز که اندکی پیش از وایت، مطرح شده است، اگرچه نسبت به دیدگاه وایت، از شهرت کمتری برخوردار است، اما در کتاب­ها و کنفرانس­های جهانی در خصوص دین و بحران محیط زیست مطرح شده است. هر دو دیدگاه، توجه به ریشه­های بحران را در حل آن ضروری می­دانند و از این رو به بررسی ریشه­ها و مبانی بحران محیط زیست پرداخته­اند.

نصر نیز مانند وایت ریشه­های بحران محیط زیست، را دینی می­داند، اما با این تفاوت که دوری از باورهای دینی و به کار نبستن آن است که موجب بحرانی شدن وضع موجود است نه خود دین. در حالیکه از نظر وایت، برخی آموزه­های دینی موجب نگرش مخربانه به طبیعت و ظهور بحران شده است. با این حال بنابر هر دو دیدگاه راه­حل بحران در رجوع به دین است.

رویکرد اصلی این پژوهش، بررسی و تبیین دیدگاه­های لین وایت و سیدحسین نصر در مورد نقشی است که دین در بحران محیط زیست ایفا می­کند. علیرغم شهرت دیدگاه لین وایت به نقش منفی دین در بحران محیط زیست و واکنش­های مختلف به این دیدگاه، بررسی دیدگاه­های وایت و نصر، حکایت از این دارد که دین نه تنها مخرب نیست بلکه برای حفظ محیط زیست و هماهنگی با طبیعت باید زیستی مبتنی بر دین داشت.

انسان ذاتا موجودی کمال گراست و وجود وی دنبال کمال رسیدن در تمام زمینه‌ها است لذا دنبال تعریف و هدفی است که به بیانی خوبی‌ها و زیبایی‌ها را درون آن هدف تبیین کند. از مواردی که همه انسان‌ها  علیرغم تعاریف مختلف و دیدگاه‌های متفاوت، به بررسی آن پرداخته‌اند موضوع زیبایی است که خود کمالی برای انسان معرفی شده است. نحوه بیان موضوع در افراد مختلف، متفاوت است که این بستگی به مبنای فکری آن شخص دارد. فیلسوفان بزرگ مسلمان، در نوشته‌ها و آثار خود مستقیم به زیبایی‌شناسی نپرداخته اند، اما در نوشته‌های ایشان به موضوعاتی اشاره شده که در عصر جدید فیلسوفان معاصر آن عناوین را ذیل مبحث زیبایی‌شناسی بررسی می‌کنند.

دربررسی نظرات فیلسوفان باید پیشینه تاریخی آن نیز مورد بررسی قرار گیرد. سوالی مطرح است که چه لزومی دارد در بررسی نظرات یک

 فیلسوف در ابتدا به پیشینه تاریخی و تاریخ فلسفه آن پرداخته شود؟ کلام واضح و روشن است چرا که تاریخ فلسفه بستری را شكل می‌دهد كه خود فلسفه درون آن معنا می‌یابد، فلسفه از لامكان به وجود نمی‌آید واگر نظر و ایده‌ای در کلام یک فیلسوف یافت می‌شود قطعا ریشه‌های  آن بحث در کلام فیلسوفان سابق دیده می‌شود. لذا در بررسی نظرات زیبایی‌شناسانه ابن‌سینا، نظرات فلاسفه قبل از ابن‌سینا بویژه ارسطو و فارابی بسیار حایز اهمیت است. این کلام بدان معنا نیست که فیلسوف جدید الزاما همان سخن پیشینیان را تکرار کرده باشد بلکه عموما مطلبی بر دانش پیشینیان می‌افزایند که این مسأله در ابن‌سینا به خوبی مشهود است.

یكی از مباحث محوری در کلام فیلسوفان بحث زیبایی است. فیلسوفان اسلامی تعاریف و دیدگاه‌های ویژه درباره زیبایی دارند، به عقیده ایشان زیبایی‌های موجود در این عالم جلوه‌های ناقص و مقیدی از زیبایی مطلق یعنی حق تعالی هستند.

مباحثی که در باب زیبایی در کلام فیلسوفان مسلمان بدان پرداخته می‌شود، ذیل مباحث مربوط به صفات كمالیّه وجمالیّه حق تعالی مطرح می‌شود.

صدرالمتاّلهین شیرازی می‌فرماید: هر زیبایی و كمالی رشحه‌ای و پرتوی از زیبایی و كمال خداوند است. . یا در جای دیگر می‌فرماید: هو مبدأ كل خیر و كمال و منشأ كلّ حُسن جمال. یعنی حق تعالی سرچشمه هر نیكی و كمال، و منشأ هر زیبایی و حُسن است.[1] وی هر زیبایی را كه در این جهان است، سایه و پرتوی از زیبایی موجود در جهان‌های بالا و عوالم دیگر می‌داند كه البته در آن عوالم خالی و عاری از هر گونه نقص و شائبه و تغییرند؛ اما در این جهان مشوب به ماده و نقص و تغییرند. هر نیرو، كمال و منظره و زیبایی كه در این جهان فرودین یافت می‌شود، در حقیقت سایه و تصویرهایی هستند از آن چه در آن جهان است. این امور تنزّل یافته و متكثّر شده‌اند و به صورت جِرم درآمده اند، بعد از آن كه از هر گونه نقص، عیب، بری و پاك، و از هرگونه غبار، زنگار و تاریكی عاری بودند.

فیلسوفان اسلامی، سرشت زیبایی را در ارتباط و نزدیکی آن چیز با خدا دیده‌اند که البته در این سیر تحت تأثیر منابع فکری نوافلاطونی مانند اثولوجیای منسوب به ارسطو بودند که در واقع تألیفی مبتنی بر انئادهای افلوطین است.

به طور کلی، فیلسوفان اسلامی خلاقیت‌های ادبی و هنری را به عنوان غایتِ فی‌نفسه لحاظ نمی‌کردند. بلکه علاقه و هدف آن‌ها تبیین ارتباط این خلاقیت‌ها با غایات کاملاً، فکری و عقلانی باید باشد. ولذاست که در تعاریف زیبایی در کلام فیلسوفان مسلمان غایت اهمیت ویژه‌ای دارد. و درنظر به غایت می‌توان مسیر فکری ایشان را به خوبی تبیین کرد.

تاریخ شکل گیری کلام امامیه، بزرگان و اندیشمندانِ نخستین این دانش، ارتباط اینان با یکدیگر و اهل‌بیت علیهم‌السلام در عصر حضور، مباحث کلامی و روش‌های مورد استفاده اینان در فرآیند تکلم و … از جمله مباحث مهمی است که سهم به‌سزایی در به دست دادن تاریخی از تفکر شیعه دارد. امروزه این مشکل از سوی برخی مطرح می‌شود که کلام امامیه نه در محتوا و نه در روش، اصیل نیست و ریشه در

 آموزه‌های اصیل تشیع ندارد و اندیشمندان نخستین شیعه را متهم به ظاهرگرایی و دوری از هر گونه خرد ورزی می­کنند که در سایه آن تفکراتی چون تجسیم یا تشبیه را به ایشان نسبت می­دهند.

هشام بن سالم، شخصیتی است که منابع از وی به عنوان یکی از نخستین دانشوران و متکلمان شیعی یاد کرده‌اند. وی در عصر امام صادق و امام کاظم علیهما­‌السلام زندگی می‌کرد و همراه با هشام‌بن‌حکم ، مومن طاق و زرارة‌بن‌اعین تلاش می‌کرد به تبیین مبانی فکری شیعه، نظریه پردازی و دفاع از آموزه­های مکتب اهل بیت علیهم السلام بپردازد.

نکته قابل ملاحظه و دقت این‌که برآیند انگاره‌های اعتقادی و تئوری­ها و متد کلامی افرادی چون هشام بن سالم یا هشام‌بن‌حکم و … فرضیه مذکور را فرو می­ریزد؛ روشی که نشان از نحوه‌ای تلاش خرد‌گرا در سایه آموزه­های مکتب اهل بیت علیهم السلام دارد.

نگارنده تلاش نموده بدون هرگونه پیش داوری یا انگیزه تطهیر هشام بن سالم از نسبت­های کژ اندیشانه، به کشف واقع از اندیشه­ورزی­های او بپردازد.

کلیدواژه: هشام بن سالم، اندیشه­های کلامی، تشبیه، اصحاب امام صادق علیه السلام، جوالیقیه

فصل اول: كلیات و مفاهیم اولیه

1. بیان مسئله

کلام شیعه در عصر نخستین، به خصوص دوره حضور ائمه علیهم السلام در مقایسه با جریان های رقیب در اوج بالندگی قرار داشت. ولی آثار و اندیشه های این دوره­ی شکوفا از تاریخ اندیشه شیعه در گذر تاریخ به فراموشی سپرده شده است؛ با تاسف حتی یک اثر کلامی هم از دوره نخستین در دست نیست. برای باز شناسی آرا و اندیشه های دوره­ی نخستین کلام شیعه ضروری است، ابتدا اندیشوران آن دوره کاوش و بررسی شوند.

هشام بن سالم جوالیقی در بین متکلمان و اندیشمندان نخستین امامیه و به ویژه در نزد امام صادق و امام کاظم علیهما­­السلام از جایگاه والایی برخوردار بود. ضرورت این نوشتار از اینجا روشن تر می شود که اندیشه های هشام بن سالم تحت تاثیر شرایط عمومی حاکم بر فضای علمی کنونی مبنی بر عدم توجه به تاریخ اندیشه و تراث پیشینیان، هیچگاه نگاه پژوهشگران را به خود مشغول نکرده است. جایگاه برتر فکری هشام بن سالم و نیاز جامعه علمی به بازخوانی تفکرات اندیشوران نخستین، ما را بر آن داشت که به واکاوی شخصیت و اندیشه های کلامی هشام بن سالم بپردازیم.

با توجه به مطالب گفته شده،‌ بررسی آرا  كلامی هشام بن سالم در میراث حدیثی و كلامی امامیه اهمیت بسیار دارد كه به برخی از جنبه های آن اشاره می­كنیم:

1 . بررسی آرا و جریان های فکری منسوب به هشام بن سالم در كتب رجال و فرقه نگاری، بر مبنای تحلیل روایات وی.

2. واکاوی اندیشه توحیدی هشام بن سالم و ماجرای نسبت تشبیه به او.
3. شناخت فضای فكری و زمانه امام صادق و امام كاظم علیهماالسلام.
4. شناخت بخشی از جریان های كلامی مدرسه كوفه در قرن دوم هجری.