۳-۲-۳ ) ارزیابی کلی اشعار
سطح موسیقیایی در اشعار مجموعه های سید حسن حسینی در نوسان است و از یک قانون کلی تبعیّت نمی کند. دربعضی از مجموعه اشعار، موسیقی کمتری احساس می شود و در بعضی دیگر میزان موسیقیایی اشعار از حد بالاتری برخوردار است. در مجموعه ی «گنجشک و جبرئیل» ما موسیقی کمتری را شاهد هستیم و اشعار بیشتر در قالب موج نو سروده شده اند. در «در ملکوت سکوت» نوعی سبک نیمایی را می توان مشاهده کرد اما در مجموعه ی «هم صدا با حلق اسماعیل» سطح موسیقیایی بالاتر است و عامل های وزن، قافیه، واج آرایی و دیگر صنایع بدیعی در موسیقی شعر دخیل هستند. از آن جا که شعر سید حسن حسینی بیشتر معناگراست، شاعر به معنا و مفهوم شعر توجه بیشتری مبذول داشته لذا عامل های دیگر شعر از جمله موسیقی از کیفیت کمتری بهره مند است. از لحاظ زبانی، شعر سید حسن حسینی کمی مشکل به نظر
می رسد. هرچند ظاهراً در اشعار با زبانی ساده و امروزی روبه رو هستیم، اما معنا و مفهوم همان هسته ی زبان در پوششی از الفاظ نهان شده اند که دریافت مفهوم اصلی را کمی دیریاب می کند. در زبان شعری حسینی لایه ی میانی زبان که محل ظهور صنایع معنوی و ایماژها است جولان بیشتری دارند. توجه داشته باشیم در اشعار او کفه ی معنا و مفهوم نسبت به الفاظ برتری محسوسی دارد. اگر قرار باشد اشعار سید حسن حسینی را در نمودار ترسیمی شفیعی کدکنی در کتاب ادوار شعر فارسی قرار دهیم، در خط افقی یک که نشانگر پشتوانه ی فرهنگی شاعرست، حسینی خیلی خوب از عهده ی کاربرآمده و اشعار او از درون مایه ای قابل توجه برخوردار است، اما در خط افقی دو که گستردگی در جامعه را نشان می دهد، شاعر تا حدودی موفق نبوده و اشعارش آن محبوبیت لازم را در بین خوانندگان نداشته است. لذا شهرت او و اشعارش نسبت به شاعران معاصر و مطرح در جامعه نظیر سپهری و امین پور کمتر است. با توجه به معناگرا بودن اشعار حسینی، در خط صعودی که زیبایی های هنری و فنی را شامل می شود، ما چیز قابل توجهی را شاهد نیستیم و اشعار تقریبا از این ویژگی شعری بی بهره اند. اما در خط عمقی که نمایانگر زمینه ی انسانی و بشری عواطف است، بهره ی شاعر بسیار چشمگیر و در خور توجه است.
در اشعار سید حسن حسینی آرایه های ادبی زیادی وجود ندارد و تقریباً از لحاظ زیبایی های هنری و فنی ساده به نظر می رسد و چنان که بیان شد کفه ی معنا و مفهوم بر لفظ برتری محسوسی دارد اما با این حال بعضی آرایه های ساده ادبی نیز یافت می شود:
تشبیه:
باده مرگ کشد دم به دم از ساغرتان
(حسینی، ۱۳۸۶، ۱۴)
تشخیص:
تیغتان دست نوازش به سر خصم کشد
(همان، ۱۷)
تلمیح:
بار امانتی که فلک بر نتافتش
(همان، ۱۷)
مست می الستی که این گونه حق پرستی
(همان، ۲۸)
جناس:
ای کشتگان شورش نیرنگ و رنگ و ننگ
(همان، ۲۱)
استعاره:
در قتل عام لاله و شب بو و زنبق
طوفان به خون آلوده دستش تا به مرفق
(همان، ۳۷)
در خط افقی دو، اشعار حسینی، آنچنان که باید مردم پسند نیست و یکی از علت های آن توجه بیش از حد شاعر به معنا است و لذا این شاعر در بین مردم کمتر شناخته شده است. به عنوان مثال در تحقیقات میدانی که در یک دبیرستان با ۱۲۰ دانش آموز صورت گرفت، فقط ۱۱ نفر او را به عنوان یک شاعر می شناختند که ۱۰ درصد را شامل می شد و بسیاری حتی نام او را یک بار هم نشنیده بودند. در خط عمقی وضع او طور دیگری رقم می خورد و پیش از ۹۵ درصد اشعار حسینی در مجموع با عواطف و احساسات انسان سرو کار دارد مسائل جانبی کمتری در آثار او به چشم می خورد.
۳-۳-محمد علی معلم دامغانی
۳-۳-۱ ) تولد- تحصیلات ، فعالیتها
استاد محمد علی معلم دامغانی در سال ۱۳۳۰ در دامغان متولد شد. وی پس از اخذ دیپلم از سمنان و شاهرود به تحصیل در دانشکده های حقوق و علوم انسانی دانشگاه تهران پرداخت. او علاوه بر تدریس، شعر، موسیقی و ادبیات، معاون فرهنگی حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، عضو شورای وزارت فرهنگ و اسلام و رئیس مرکز موسیقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بوده است. وقوع انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۵۷ از وقایع مهم روزگار زندگی
محمد علی معلم دامغانی بود که محتوای اشعار وی را به خود اختصاص داد. سید علی موسوی گرما دودی، مشفق کاشانی و محمود شاهرخی از شاعران انقلابی و از همفکران علی معلم دامغانی است. محمد علی معلم دامغانی از جمله شاعرانی است که در فضای معاصر، در ستایش انقلاب اسلامی و عرفان اشعاری سروده اند، اودر سال ۱۳۸۰ در نخستین همایش چهره های ماندگار به عنوان چهره ی برگزیده در زمینه ی شعر و ادب فارسی برگزیده و معرفی شد.
۳-۳-۲ ) آثار
مجموعه شعر محمد علی معلم با عنوان «رجعت سرخ ستاره» شامل مثنوی و غزل که به سه بخش تقسیم می شود. همه ی اشعارش بر اساس اعتقادات و باورهای مذهبی و ستایش انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی سروده شده است. بخش اول این مجموعه شامل مثنوی هایی است که قبل از نهضت و انقلاب اسلامی سروده شده و متن و محتوای آن ها محوریت دینی دارند؛ شامل ده مثنوی کوتاه می باشد. اولین مثنوی این بخش با عنوان «قسم، به فجر قسم، صبح پشت دروازه است» در گرامی داشت و پاسداشت شب های قدر سروده شده است :
به شهوت شب محتوم چون فرو گیرد
شبی که بستر از آب، از ستاره شو گیرد
(معلم دامغانی، ۱۳۸۶، ۱۵)
در بیشتر اشعار این مثنوی تلمیحات قرآنی به چشم می خورد و در بیتی نیز به مهدویت و انتظار اشاره کرده است :
به انتظار زمین پیر شد چه می گویی
رفیق
خانه ی زنجیر من چه می جویی
(همان، ۲۰)
دو مثنوی از این بخش به یاد دو شهید سروده شده و یک مثنوی نیز برای دکتر شریعتی و مثنوی آخر نیز با عنوان «تاوان این خون تا قیامت ماند بر ما» فرهنگ عاشورایی دارد و سوگ سروده ای از واقعه ی کربلا است؛ که از زیباترین مثنوی های محمد علی معلم است و با این بیت آغاز
می شود :
روزی که در جام شفق مُل کرد خورشید
برخشک چوب نیزه ها گل کرد خورشید
(همان، ۷۷)
بخش دوم این کتاب شامل مثنوهایی است که بعد از نهضت سروده شده اند وبیشتر سروده های مناسبتی است. به طور مثال اولین مثنوی به مناسبت میلاد رسول اکرم (ص) سروده شده است.
یک مثنوی برای علامه طباطبایی، دو مثنوی برای دکترشریعتی، یک مثنوی در سوگ آیت الله طالقانی، ویک مثنوی با حال و هوای عرفانی ویک مثنوی بلند در ستایش انقلاب اسلامی با محتوای دینی و اسلامی سروده شده است .
بخش آخر نیز شامل غزلهای آقای معلم دامغانی است که در مبحث «عشق»، به محتوای آنها اشاره شده است.
۳-۳-۳ )اندیشه ها و افکار
آن چنان که منتقدان گفته اند : شعر زایش اندیشه، افکار، باورها، اعتقادات، دغدغه ها، آرمان ها، آرزوها و غلیان جوشش درون شاعر است. پس می توان با نگرش و حلاجی اشعار یک شاعر به افکار و اندیشه های او پی برد وبه قول معروف «از کوزه همان برون تراود که در اوست». شاعر ساخته های ذهنش را که کُنِش درون اوست با نظمی خاص به خواننده و شنونده ارائه می دهد. آنگاه که شاعری لب به سخن گشاید و الفاظی را در قالبی از پیش تعیین شده به نام شعر بروز دهد؛ می توان خط سیر ذهن او را دنبال کرد، تا به کُنه سخنش پی برد. با مطالعه و نقد اشعار محمد علی معلم دامغانی به راحتی می توان پی برد که او شاعری است دین محور با باورهای مذهبی واندیشه ای اسلامی که در اشعارش نیز این مسئله به خوبی نمود پیدا کرده است. خوانِش اشعار او چه در قالب مثنوی یا غزل به ساختار اصلی اشعار او در حوزه ی دین منتج می شود. از آنجا که انقلاب اسلامی ایران با رهبری امام خمینی بر پایه های دینی و مذهبی و مخصوصاً دین اسلام بنا شده است، این مسئله با اعتقادات محمد علی معلم دامغانی هم خوانی دارد و با جزئیات فکری او هم سو و هم جهت است. لذا او به عنوان یکی از شاعران مطرح انقلاب اسلامی در حوزه ی شعر معاصر شناخته می شود. شاعرانی که در گذشته با حکومت های حاکم سنخّیت فکری داشته ودر خدمت آنان بوده اند و فقط به خاطر خوش آمد آنها شعرمی سروده اند و ما آنها را شاعران درباری می شناسیم و چشم طمع به پاداش و صله ی آنها داشته اند؛ اما شاعرانی همچون محمد علی معلم که بدون هیچ چشم داشتی در خدمت حکومت و باورها و اعتقاداتشان بوده اند نمی توانند از نوع شاعران درباری محسوب شوند؛ زیرا هیچ وقت برای پول، مادیات و مقام، شعری نگفته اند و آنچه بیان داشته اند به خاطر حفظ ارزش ها و پاسداشت باورهای مذهبی بوده است. آن گاه که شاعری صرفاً ارزش ها را پاس بدارد و هم سو با جریانات فکری حکومت حرکت کند به باورهای مذهبی معتقد است نه چیز دیگری .
محمد علی معلم یکی از شاعرانی است که قالب مثنوی را با محتوایی جدید به حوزه ی شعر معرفی کرد. در شعر کلاسیک زبان و ادب فارسی قالب مثنوی برای بیان داستانهای طولانی یا حکمی بود؛ اما علی معلم قالب مثنوی را به صورت شعرهای کوتاه با زبان و تفکر نوین احیا کرد. او مثنوی خود را، چه آنها که قبل از نهضت سروده شده اند و چه آنها که بعد از نهضت به رشته ی نظم درآمده اند بر باورها و اعتقادات دینی خود سروده است. وجود تلمیحات زیاد با مضمون قرآنی و اشاره به داستان ها و حکایات پیامبران مخصوصاً پیامبران صاحب شریعت خودگواه این سخن می باشد.
۳-۳-۴ ) ارزیابی کلی اشعار
علی معلم دامغانی از جمله شاعرانی است که در فرم و قالب کاملاً سنّت گرا است؛ اما از لحاظ محتوی نوگرا محسوب می شود. اگرچه از نگاه شاعر فرم و محتوا جدا از هم نیستند و این گونه نیست که شاعر یک بار فرم را بسراید و بار دیگر محتوی را تنظیم کند. ولی چنانچه شعر در بوته ی نقد قرار گیرد؛ این دو قابل تفکیک هستند. یعنی منتقد می تواند یک بار فرم شعر را بررسی کند و بار دیگر به بررسی محتوی و اندیشه شعری بپردازد. قالب شعری علی معلم چه در مثنوی و چه در غزل همان فرم و شکل سنتی است، اما او اندیشه و محتوایی نو را در همین فرم سنتی ارائه کرده است. به عبارت دیگر از حیث اندیشه شعری نوگراست اما به اعتبار فرم بیرونی، غالباً در حوضچه سنت فرو رفته است. مثلاً زبان، صورخیال، موسیقی و تا حدودی عاطفه شعری اش، بیشتر تابع موازین و معیارهای شعر کلاسیک است و اصولاً «انقلاب ادبی» را قبول ندارد و به قول ایرج میرزا جوانان تجدد طلب «راستی دشمن علم و ادبند» به همین خاطر و پیروی از سبک سنتی، اشعار علی معلم از سطح موسیقیایی بالایی برخوردار است. عامل های وزن، قافیه اعم از درونی و بیرونی، واج آرایی، حفظ ردیف که در میزان موسیقی شعر تاثیر گذارند به خوبی رعایت شده است، لذا از لحاظ فرم بیرونی، ما با یک شعر کاملاً کلاسیک روبرو هستیم. زبان شعری او هم چندان آسان نیست. استفاده از سبک و سیاق سنتی، به کار بردن واژه ها و کلمه های دخیل فارسی و بعضاً مشکل، مستقربودن معنا یا همان هسته ی زبان در لایه های بیرونی و درونی زبان فهم معنای اشعار را برای خواننده تا اندازه ای دیریاب کرده است. شاید بتوان گفت که علی معلم در قرن حاضر به زبان قرن هفتم هجری سخن گفته است. اما باید توجه داشته باشیم که او اندیشه های نو و امروزی را به زبان گذشتگان

بیان کرده و لذا از لحاظ اندیشگی شعر او از جمله شاعرانی است که موفق عمل کرده است. از لحاظ عاطفه و احساسات بشری و انسانی نیز محمد علی معلم در زمره ی شاعران موفق است و عمق عاطفه ی انسانی او در اشعارش موج می زند. چنانکه اشعار علی معلم را در نمودار ترسیمی شعر شفیعی کدکنی قرار دهیم، در خط افقی یک نمایانگر پشتوانه ای فرهنگی است . علی معلم بسیار خوب درخشیده است و اشعارش از پشتوانه ی فرهنگی خوبی برخوردار است. اما در خط افقی دو که نشان دهنده ی گستردگی در جامعه است شاعر توفیق چندانی کسب نکرده است. در خط صعودی اشعار او در اوج است زیرا اشعار دارای زیبایی های فنی و هنری خوبی می باشند و در خط عمقی نیز اشعار علی معلم رضایت بخش است . او از عالی ترین حد عمق عواطف انسانی و بشری برخوردار است .
از لحاظ محتوای و فرم ذهنی ، اشعار علی معلم محوریت دینی و مذهبی دارد. مراسم های مذهبی واقعه ی کربلا، یاد بود شهدا و دیگر مناسبت های مذهبی به عنوان فرم ذهنی و محتوای اشعار علی معلم قرار گرفته اند.
معلم دامغانی شاعر کلاسیک نوگراست. قالب اشعار او کاملاً سنتی است لذا از لحاظ آرایه های ادبی نسبت به هم عصران خویش در اوج است و مخصوصاً بسامد دو آرایه ی تلمیح و تشبیه بسیار بالاست. در زیر چند نمونه آرایه ذکر می شود.