و طرح مسأله

حرکت های سیاسی، اجتماعی رخ داده از اواخر قاجار مانند انقلاب مشروطیت، انقراض سلسلۀ قاجاریه و روی کار آمدن رضاشاه و بعد از آن محمدرضا پهلوی، همچنین در صحنۀ جهانی انقلاب صنعتی و به دنبال آن انقلاب تکنولوژیکی قرن بیستم و نیز بروز دو جنگ جهانی؛ شکلی جدید، سریع و دگرگون شده را به وجود آورد که حرکت اجتماعی ـ فرهنگی ایران ناگزیر از پذیرفتن آن بود.

با ظهور انقلاب صنعتی در غرب و نفوذ ریشه هایی از فرهنگ مغرب زمین، جامعۀ سنتی ایران نیز به نوعی این رویداد جهانی و تحولات فکری جانبی آن را تجربه نمود و با سرعت و جهشی سطحی تر از آنچه در غرب در حال روی دادن بود، به تدریج به سوی جهان نوین گام برداشت. در دورۀ پهلوی به ویژه با روی کار آمدن پهلوی دوم، روند تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور که از شروع حاکمیت پهلوی اول آغاز شده بود، سرعت بیشتری یافت و شهرهای کشور به عنوان پایگاه های گسترش مدرنیزاسیون تحولات زیادی یافتند. شیراز نیز به عنوان یکی از شهرهای بزرگ آن زمان، دگرگونی های زیادی پذیرفت. در بین کاربری ها و عملکردهای موجود شهر، خانه جایگاه خاصی داشته است که در این دوران متأثر از جو موجود دستخوش تغیراتی در شیوۀ ساخت گردید. با ورود مدرنیسم به ایران در دوران پهلوی، نمود خود را در دگرگونی­های کالبدی فضایی ـ به عنوان نمادی از تجدد و تجددگرایی سطحی و دستوری ـ با گذار از معماری درونگرا به معماری برون گرا نمایان ساخت.

مهمترین و قدیمی ترین ویژگی معماری گذشتۀ ایران که آن را از دیگر سبک ها به ویژه سبک های معماری غربی متمایز می سازد درونگرایی است. ویژگی ای که با توجه به وضع اقلیمی بسیاری از مناطق ایران، همچنین رعایت اصل محرمیت به وجود آمده است. به این معنا که فضاهای داخل ارتباط بصری مستقیم با فضای شهری بیرون خود ندارند و فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه های سرپوشیده سازماندهی کرده است به نحوی که روزن ها و بازشوها به طرف این عناصر بازشوند(معماریان، 1375: 12).

شکل گیری و حضور قاطعانۀ ویژگی درونگرایی معماری ایران تا اواخر قاجار ادامه داشت؛ اما اولین بناهای دولتی و حکومتی در دورۀ قاجار و نیز تحولات عقیدتی و اجتماعی در آغاز دورۀ پهلوی اول، مهمترین خصلت معماری گذشتۀ ایران را تغییر داد. بناها در همۀ حوزه ها و دسته بندی های ساختمانی از درون به بیرون چرخش داده شدند. این گردش به طور بنیادین بر دیگر عناصر معماری ایران از جمله تزیینات و مباحث خرد و کلان در حوزۀ معماری و شهرسازی نظیر خیابان ها، کوچه ها، پنجره ها و نماها و به عبارتی فضاهای تازه و نوین تأثیر گذاشت. بنابراین پدیدۀ برونگرایی نخست در اندیشه ها شکل گرفت و متعاقب آن و بنا به نیازهای خواسته یا ناخواسته و در نهایت با پذیرش آن به معماری مسکونی و خانه های نوین شهری سرایت نمود.

از زمانی که فرهنگ غرب وارد معماری درونگرای ایرانی شد، معماری مدرن ایرانی شکل گرفت. معماری ایرانی سراسر تزیینات بود و امری فرهنگی محسوب می شد اما با ورود مدرنیته  و اجرای برخی از اصول معماری مدرن از جمله ساده گرایی و حذف تزیینات، نماهای خانه های این دوره به سمت مکعب هایی ساده و فاقد تزیین گرایش یافت. این تغییرات ابتدا در تهران شروع شد و سپس به سایر نقاط ایران از جمله شیراز راه یافت.

تحولات معماری دورۀ پهلوی دوم در شیراز ریشه در عوامل گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد. از میان عوامل خارجی شرایط خاص جهانی همچون رواج مدرنیته در غرب و نیز جنگ جهانی دوم، وضعیت شهرسازی و معماری را در این دوران از حیطۀ سنتی صرف خود خارج ساخت و معماری ناگزیر به انتخاب شیوه های معماری گشت که بازتابی از حرکت ها و بینش های زمانه و نیز حرکت وقت بود. این شیوه همانا چرخش از معماری درونگرا به برونگرا بود. این تغییر نمود خود را هم در سازماندهی فضایی و هم نما و تزیینات نشان داد. معماری در حقیقت به یک جهش ناگهانی انجامید و قبل از آنکه بتواند به یک معماری با هویت ایرانی دست یابد و حرکت تاریخی خود را با شناخت تازه ادامه دهد به جریانی افتاد و به صحنه ای کشیده شد که تحت تأثیر عوامل زیادی همچون تکنولوژی ساخت، مصالح، فنون ساختمانی و نیز الگوهای جدید زندگی، نوع ارتباطات و تجارت جدید جهانی و معیارها و ارزش های فرهنگی جدید که همگی حاصل یک جهان مدرن قرن بیستمی و در حقیقت معماری مدرن جهانی بود قرار گرفت. از میان عوامل اجتماعی داخلی نیز ظهور طبقه متوسط جدید که خود محصول نوگرایی در ایران بود، خواهان سبک زندگی جدید و خانه های جدید شکل گرفته در این دوران با الگوی برون گرا بودند.

این پژوهش می کوشد تا با شناخت گونه های مختلف معماری مسکونی ساخته شده در دورۀ پهلوی دوم در شیراز، دلایل شکل گیری و عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری این شیوه ـ شیوه ی برونگرا ـ را مورد مداقه قرار دهد.

1ـ1ـ2. سئوالات تحقیق

ـ عوامل تأثیرگذار بر شکل گیری شیوۀ برونگرا و ویژگی های معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم در شیراز چه بوده است؟

ـ گونه های مختلف معماری مسکونی شیراز در این دوره کدام است؟

ـ تزیینات در معماری مسکونی پهلوی دوم شیراز چگونه است؟

1ـ1ـ3. فرضیه تحقیق

ـ الگوی معماری مسکونی در دورۀ پهلوی دوم از الگوی درونگرا به الگوی برونگرا چرخش داشته است.

ـ الگوی معماری مسکونی برونگرا متأثر از یک الگوی غربی بوده است.

ـ با ظهور مدرنیسم(نوگرایی)، تزیینات ساختمانی رو به سادگی رفته است.

1ـ1ـ4. هدف تحقیق

هدف اصلی تحقیق شناخت دگرگونی های ایجاد شده بر مبنای اندیشه ها، و روش های تغییر شکل یافته در معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم در شیراز است.

اهداف دیگر عبارتند از:

ـ شناخت پیش زمینه های سیاسی، جامعه شناختی، اقتصادی و فرهنگی مؤثر بر ظهور معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم شیراز است.

ـ شناخت تأثیرپذیری ها در پیدایش این سبک از معماری مسکونی است.

ـ شناخت گونه های مختلف معماری مسکونی شیراز در دورۀ پهلوی دوم است.

 1ـ1ـ5. ضرورت تحقیق

با توجه به وسعت تحولات اتفاق افتاده در دورۀ پهلوی، کم بودن تعداد پژوهش هایی که تحولات معماری و شهرسازی دورۀ پهلوی به ویژه پهلوی دوم را مورد کنکاش دقیق و با جزئیات قرار دهد، محسوس است.

در سیر مطالعاتی معماری معاصر ایران اغلب به بررسی بناهای دولتی و شاخص به ویژه در تهران پرداخته شده است و معماری مسکونی دورۀ پهلوی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. از آنجایی که مدرنیزاسیون و دورۀ گذار از سنت به مدرن در بافت مسکونی شهر نیز تأثیرات خود را برجای گذاشته است؛ لذا پرداختن به آن حائز اهمیت است.

1ـ1ـ6. نوع و روش انجام تحقیق

این پژوهش براساس هدف از نوع بنیادی بوده که به شناخت تحولات روی داده در دورۀ پهلوی دوم شیراز بر مبنای مدرنیسم حاکم در این دوران می پردازد.

از لحاظ ماهیت و روش اجرا و شیوۀ نگرش توصیفی ـ تحلیلی است؛ یعنی علاوه بر توصیف وضعیت معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم شیراز و تزیینات آن، به تشریح و تبیین دلایل شکل گیری این وضعیت و چگونگی آن پرداخته می شود.

1ـ1ـ6ـ1. روش و ابزار گردآوری اطلاعات

اطلاعات این تحقیق به شیوۀ میدانی وکتابخانه‌ای گردآوری شده است و ابزار آن نیز فیش‌برداری وتصویربرداری و است.

در بخش مطالعات کتابخانه ای، گردآوری اطلاعات مربوط به ادبیات موضوع و پیشینۀ پژوهش و نیز تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و … تأثیرگذار آن بر شکل گیری معماری مسکونی شیراز پهلوی دوم و چگونگی ورود مدرنیسم به ایران و راهیابی آن به معماری بدست آمد.

ابزار مورد استفاده جهت جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای فیش بوده است؛ به این صورت که با مراجعه به کتابخانه های موجود در شیراز از جمله میرزای شیرازی، دانشکده هنر و معماری، مرکز اسناد و شاهچراغ و دسترسی به منابع  به فیش برداری از مطالب مورد نظر اقدام گردید. همچنین برخی منابع کتابخانه ای نسخۀ pdf کتاب هایی ست که بر روی اینترنت قرار داشت. مقالات مورد استفاده در کار نیز از مجلات موجود در کتابخانه ها و یا نسخۀ نمایه شده بر روی سایت هایی مانند noormags، magiran و civilica اخذ گردیده است.

در این بخش جهت تهیۀ اطلاعات اولیۀ مورد نظر از خانه ها، مستندنگاری با حضور در محدودۀ مورد مطالعه و برداشت و ثبت کالبدی خانه ها صورت گرفت. جهت انجام این کار از مترکشی و تهیۀ کروکی دقیق و عکس استفاده شد. همچنین از طریق مصاحبه اطلاعات مورد نظر مربوط به هر خانه بدست آمد.

1ـ1ـ6ـ2. جامعۀ آماری

جامعۀ آماری در این پژوهش بافت میانی شهر شیراز است که ساخت و سازها و گسترش های شهر در دهه های 1330 تا 1357 خورشیدی را شامل می شود. این منطقه شامل توسعۀ شهر شیراز در خارج از حصار بافت تاریخی است که عمدتاً به سمت غرب می باشد و محدودۀ خاصی را از نقطه نظر کالبدی به وجود آورده که به بافت میانی شهر مشهور است. که عمدتاً شامل دو خیابان شرقی ـ غربی (خ قصرالدشت و خ زند) و یک خیابان شمالی ـ جنوبی (خ نادر) عمود بر دو شبکه قبلی می باشد.

علت انتخاب شهر شیراز این است که این شهر یکی از کانون های تجددگرایی در دورۀ پهلوی دوم بوده است؛ همچنین یکی از شهرهای مهم تاریخی و فرهنگی کشور و قطب تجاری و ترانزیتی جنوب کشور به پایتخت بوده است.

دلیل انتخاب بافت میانی این است که شکل گیری این بافت مربوط به تحولات شهرنشینی دهه های آغازین قرن حاضر می باشد و دربرگیرندۀ خانه هایی است که تحول معماری مسکونی شیراز را در آن و براساس آن باید تعریف کرد. این محدوده دربرگیرندۀ تولد معماری نوین است.

به علت گستردگی بافت میانی امکان بررسی و تحلیل کلیۀ بافت امکان پذیر نبود لذا قسمت هایی از آن انتخاب گردید. حدود بافت شهری انتخابی از شمال منتهی به خیابان زند تا فلکه نمازی، از شرق خیابان نادر(انقلاب) تا فلکه فرودگاه قدیم و از غرب خیابان ملاصدرا تا بلوار شهید بهشتی می باشد. خیابان های اصلی قرار گرفته در این محدوده شامل: خیابان بیست­متری سینماسعدی و فرعی های آن (معدل ـ پوستچی ـ هدایت ـ باغشاه)، خیابان سی­متری سینماسعدی و فرعی های آن (برق ـ صاحب دیوان)، خیابان اصلاح نژاد، خیابان قدمگاه، خیابان تحویلی و خیابان قاآنی نو می باشد. محدودۀ انتخابی جزء مناطق 1، 2 و 4 شهرداری شیراز است و نخستین مناطق مسکونی شکل گرفته در دورۀ پهلوی دوم است.

1ـ1ـ6ـ3. تعداد نمونه

تعداد 70 خانه در جامعۀ آماری برداشت گردید که از این تعداد 52 خانه اطلاعات موردنظر آن به طور کامل تکمیل گردید و به عنوان نمونه مورد استفاده قرار گرفت.

1ـ1ـ6ـ4. روش نمونه گیری

روش نمونه گیری به صورت تصادفی ساده بوده است به این صورت که در جامعۀ آماری موردنظر از هر خیابان به صورت اتفاقی تعدادی خانه جهت نمونه انتخاب گردید؛ به طوری که تقریباً از هر محدودۀ اصلی (مناطق 1، 2 و 4 شهرداری شیراز) تعداد 13 خانه انتخاب، برداشت و مستندنگاری گردید.

1ـ1ـ6ـ5. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی می باشد. جهت رسیدن به اهداف و پاسخ پرسش های مطرح شده در پایان نامه که ویژگی های معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم شیراز و تأثیرات نوگرایی بر آن است؛ ابتدا به ویژگی­های معماری مدرن در جهان و چگونگی ورود آن به ایران پرداخته شد. پس از آن عوامل مؤثر بر شکل گیری و گسترش شهر و معماری مسکونی در دورۀ پهلوی دوم مورد توجه قرار گرفت از این میان نقش طبقه متوسط جدید برجسته تر بود. در مرحلۀ بعد شاخصه­های خانه­های سنتی ایرانی مورد بررسی قرار گرفت تا به این ترتیب الگوها و استانداردهای ارزیابی خانه در دوران مدرن بدست آید و به عنوان مبنا و معیار استفاده شود. جهت دریافت اصول و شاخصه های معماری سنتی ایرانی از کتاب آشنایی با معماری اسلامی ایران تألیف محمدکریم پیرنیا به عنوان مبنا استفاده شده است. جهت بدست آوردن تعاریف اجزای خانه های جدید نیز از کتاب فرهنگ مهرآزی ایران نوشتۀ بیژن رفیعی سرشکی و دیگران استفاده شده است. سپس با طبقه بندی اطلاعات بدست آمده از برداشت خانه های پهلوی دوم شیراز اجزا موجود در آنها شناسایی گردید. مقایسۀ تطبیقی داده های گردآوری شده از خانه های پهلوی دوم با معیارهای خانه های ایرانی منجر به استخراج نتایجی گردید. همچنین جهت شناخت گونه­های رایج کاربری مسکونی شکل گرفته در دورۀ پهلوی دوم، مقایسۀ تمامی خانه های برداشتی با هم براساس معیارهای گونه شناسانه و با روش استدلال و تحلیل عقلانی  انجام گرفت.

1ـ1ـ7. طرح کلی نگارش

طرح کلی در نظر گرفته شده در این پژوهش جهت رسیدن به شناختی جامع پیرامون تأثیرات نوگرایی بر شکل گیری معماری مسکونی دورۀ پهلوی دوم به قرار زیر است:

پس از ذکر کلیات تحقیق، در فصل دوم به چگونگی ورود مدرنیسم به ایران پرداخته شده است. در این راستا ابتدا مدرنیته و تاریخچۀ آن استخراج گردیده؛ پس از آن با شاخصه های مدرنیسم آشنا شده و معماری مدرن در جهان و شاخصه های آن مورد شناسایی قرار گرفته است؛ به طور اخص نگرش مدرنیسم به تزیینات  و تأثیرات آن بر تزیینات ساختمانی مورد بررسی قرار گرفته است؛ از این رهگذر تأثیرات مدرنیسم بر معماری جهان و تزیینات وابسته به آن آشکار شده است. جنبش ها و مکاتب تأثیرگذار در شکل گیری معماری مدرن معرفی گردیده و نهایتاً مهمترین ویژگی های معماری مدرن بیان شده است.

در بخش بعد سرچشمه های ورود مدرنیسم به ایران مورد بررسی قرار گرفته است. این اتفاق در سه دورۀ قاجار، پهلوی اول و پهلوی دوم به عنوان دوران های متأثر از مدرنیزاسیون پیگیری شده است. در ادامه ورود مدرنیسم به عرصۀ معماری و تأثیر آن بر قسمت های مختلف ساختمان از جمله پلان و نما و تزیینات وابسته به آن مرور گشته، این بار نیز سه دورۀ قاجار، پهلوی اول و دوم مدنظر بوده است. چرا که نطفۀ تأثیرات مدرنیسم بر معماری مربوط به دورۀ قاجار بوده؛ هستۀ اصلی در دورۀ پهلوی اول بنیان گذاشته شده و در دورۀ پهلوی دوم فراگیر شده است.