:

پژوهش حاضرباهدف بررسی مفهوم آزادی در کتب درسی دوره دبیرستان انجام گرفته است.انقلاب 1357 یک انقلاب فرهنگی بود که در نتیجه آن بسیاری از مفاهیم باز تعریف شدند. درگفتمان پساانقلابی آزادی معنایی خاص یافت وبا مفاهیمی خاص مفصل بندی شد. تعریف انقلابی از آزادی از طریق نهادآموزش وپرورش درونی می شود ودرسطح جامعه اشاعه می یابد. این پژوهش درصدد است مشخص کند در وهله اول چه تصویری ازآزادی درکتب درسی ارائه می شود ودر وهله دوم دانش آموزان بعنوان مخاطبان کتب درسی چه تصوری ازآزادی دارند؟ رویکرد نظری این پژوهش نظریه تحلیل گفتمان لاکلا وموفه و روش شناسی آن تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف است. متون مورد تحلیل دراین پژوهش ازکتب درسی ادبیات فارسی،جامعه شناسی ودین وزندگی که در سال تحصیلی 94-93 که درمقطع دبیرستان تدریس می شود انتخاب گردید.همچنین با استفاده از نمونه گیری نظری از15 تن از دانش آموزان دوره پیش دانشگاهی شهر رشت مصاحبه شد. بنابریافته های این پژوهش مفهوم آزادی با مفاهیمی چون عدالت، رهایی ازهوای نفس، استقلال، رهایی از استبداد همراه وهمنشین است. دال مرکزی گفتمان حاکم برکتب درسی رضایت وخشنودی خداوند است و این به معنای اوج رهایی ورسیدن به آزادی واقعی است. مفهوم آزادی مانند دیگر دالهای گفتمان حاکم بر کتب درسی، مدام با بازنمایی های خاص از دالهای گفتمان غرب مانند آزادی لذت جویانه، اومانیسم، زندگی این جهانی به شکل سلبی مقایسه می شوند.

اکثریت دانش آموزان تصویرارائه شده ازآزادی چه درگفتمان غرب ،به علت رواج بی بندوباری وفساد وچه درگفتمان حاکم برکتب درسی ،به علت ارائه تصویرناقص ازآزادی که بیشتر محدود کننده آزادی است تا راهنمای کسب آزادی،به حاشیه می رانند آنها درتعریف ازآزادی بیشتربرآزادی بیان ،پوشش وحفظ حریم خصوصی تاکید می کنند.

واژه های کلیدی:آزادی،کتاب های درسی دوره دبیرستان،تحلیل گفتمان انتقادی ودانش آموزان

Abstarct :

The present study aimed to analyze concept of liberty in high school textbooks course books1357 revolution was a cultural revolution by which many of the concepts were redefined. In Iranian post-revolutionary discourse, the concept of liberty got special meaning and articulated with some particular concepts. Islamic revolutionary definition of liberty has been internalized and defused by institution of education in society. The purpose of this study was two-fold: 1) how liberty was presented in the course books? What was the students’ realization of the liberty? Theoretical framework and methodology of the study were rooted in Laclau and Mouffe’s discourse analysis theory and Fairclough’s critical discourse analysis. Texts were extracted from high school course books (Persian literature, Sociology, Religion and life) which were taught in academic years of 1393 and 1394. Besides the course books, the researcher interviewed with 15 students in Rasht who were studying pre-university course. The students were selected based on theoretical sampling. Results showed the concept of liberty was collocated with concepts such as justice, independence, and freedom of despotism on one hand and persistence against desires on the other hand. Nodal point of dominant discourse in course books was god satisfaction for human`s emancipation and real freedom. The concept of liberty in Iranian high school course books was defined by frequent comparison against special representation of western world like mortal life, humanism and hedonism. Most of the students rejected both the representation of the western liberty and Islamic conception of the liberty in the course books. They defined the freedom based on their everyday life experiences.

Key words:Liberty, text books, critical discourse analysis, students.

بیان مسئله

آزادی از نادرترین مفاهیم تاریخ بشر است که در قلب وذهن هر انسانی جایگاه ویژه ای دارد. آزادی  یک امرمثبت وغیر قابل بحث ودر عین حال یکی از پیچیده ترین مفاهیم تاریخ اندیشه وسیاست است.  مفهومی که درآموزه های  گونا گون به شیوه های متفاوت تفسیرشده وتاریخ  بشریت کوششی مداوم برای تحقق آن بوده است. آزادی ماده اولیه بیانیه حقوق بشر(1948)است که امروزه یک قطب نمای اخلاقی برای روابط بین الملل می باشد.اولین ماده حقوق بشر می گوید:«همه انسان ها آزاد بدنیا می آیند، آزاد زندگی می کنند وآزاد می میرند».این اصطلاح دارای جنبه های مختلفی است که هریک ازمتفکرین به جنبه خاصی ازآن پرداخته وتاکید کرده اند .درعین حال یک مفهوم تعالی شونده است که فراسوی یک رژیم یا کنش سیاسی یا عرصه عمومی قراردارد. آزادی واژه ای است که معانی متعدد ، گاه مترادف و گاه متضادی  درباره ی آن ذکر شده است ، چنان که آیزیا برلین ،فیلسوف انگلیسی روسی تبار، می نویسد :«بابررسی تاریخ اندیشه سیاسی واجتماعی بیش از دویست معنی گوناگون برای این واژه خواهیم یافت »(برلین،1368 :238).آنچه اندیشمندان را برآن داشته تا به جد در پی ارائه توضیح و تعریفی از آزادی بر آیند ،بیم از آن بود که توسعه بیش از حد مفهوم آزادی ، آن را به چنان معنای مبهم تبدیل کند که آن را از افاده هر گونه معنایی خاص باز دارد.برای واژه آزادی  در لغتنامه آکسفورد معانی زیر آورده شده است:«(1)فارغ از اسارت دیگران…(2)رها، نامحدود، نا محبوس ، خلاص یافته از قیود یا وظایف، بی مانع ، نامقید در عمل ، مجاز به مستقل بودن. فصل مشترک معانی ارائه شده عدم مانع و اجباراست » (هایک ،1379 :25 ).در مقابل سوال از  چیستی آزادی پاسخ های ارائه شده اگر نگوییم نقیض یکدیگرند حداقل همخوانی چندانی با هم ندارند.  برای اولین بار آیزیا برلین[1] به گونه ای نظام مند  دو براشت متفاوت مثبت و منفی از آزادی را صورت بندی کرد . این تفکیک در تمام نوشته های معتبری که  درباره آزادی پس ازآن تاریخ نگا شته شده است مورد تایید بوده است.معنی مثبت آزادی(آزادی برای) ،این معنا ازآزادی رابااندکی تسامح می توان به دو دسته تقسیم کرد: (1) درونی-اخلاق (2)بیرونی ،وآزادی منفی(آزادی از) ،مساله اصلی آزادی منفی، قلمرو آزادی شخص ، حدود حریم خصوصی و میزان مداخله ی دیگران یا دولت است.(فلتمن،1973 :257)عبارت آزاد بودن از به مثابه تعریفی از آزادی،محصول تفکرات و تحولات فکری انسان فرد باور قرون جدید است. گر چه این تقسیم بندی از سوی بسیاری از اندیشمندان غربی مورد توجه وتاکید قرار گرفته اما دارای ضعف های خاص خود است این نوع قالب بندی ازآزادی ونگاه کلی به آن مانع  می شود که ظرافت ها وهمچنین پیچیدگی های خاص آزادی ، زمانی که درجوامع مختلف با شرایط گوناگون قرار می گیرد بخوبی دیده شود.

مفهوم آزادی  از جمله مفاهیمی است که در یک قرن اخیروبیشتر از طریق ترجمه از دیگر زبان ها وارد زبان وادبیات فارسی وفضای حرکت های اجتماعی وسیاسی ما شده است .تقریبا ازدوران مشروطیت است که واژه های آزادی وارد گفتمان نخبگان جامعه شده وبه مفاهیم غالب در مبارزات سیاسی بعد از این دوران تبدیل گشته ودر راس مطالبات جمعی قرار گرفته است. واژه ها به اعتبار مفاهیمی که بر آن دلالت می کنند، هستی می یابند ، واژگانی چون آزادی که مدلول عینی ندارند وبر مادیتی خاص دلالت نمی کنند درشرایط متفاوت می توانند تعابیر مختلف داشته باشندوچه بسا افرادی با استفاده ازموقعیت وشفاف نبودن معنای این مفهوم وعدم وجود پیش شرطهای لازم برای استقرار مبانی آن وارد گود می شوند وبه راحتی از این شرایط به نفع خود بهره می برند(اعلم،1390 :15).

تعریف از آزادی درجامعه ما درارتباط با اوضاع واحوال سیاسی ، اجتماعی وفرهنگی ماقرار داشته و با تغییر این شرایط تغییر می یابد.انقلاب اسلامی ایران یک انقلاب فرهنگی وارزشی می باشد که بسیاری از مفاهیم در درون آن باز تعریف شده اند.این امر براساس برداشتی که ازاصول وارزشهای بنیادی اسلام شیعی(12 امامی) وجود داشته صورت گرفته است. درچنین گفتمانی با توجه به نگاه ایدئولوژیک آن آزادی معنایی خاص می یابد وبا مفاهیمی خاص همنشین ومفصل بندی می شود ابعادی از آن برجسته شده وبا توجه به شرایط گفتمانی آن ابعادی ازآزادی به حاشیه رانده می شود وسعی می شود این تصویر به افرادجامعه آموزش داده شده ودرآنها درونی شود.مهمترین نهاد آموزشی دراین راستا نهاد آموزش وپرورش می باشد .نهاد آموزش وپرورش درهرکشوری به عنوان مهمترین وکاراترین نهاد متولی تربیت وپرورش انسان ها می باشد. بنا بر نظررضایی(1384) «مهمترین ویژگی نظام آموزش وپرورش درایران،عدم کتمان ایدئولوژیک بودن آن است .از همین منظر این نهاد وعناصردرون آن می تواند موضوع بررسی جدی وعلمی قرار گیرد».ازحیث نظری،مدرسه موسسه ای است که دراجتماعی کردن وایجاد طرزتلقی درافراد نسبت به مفاهیم نافذ وموثراست.تقریبا همه افراد برای مدتی طولانی در مدرسه حضورپیدا می کنند.مدرسه اغلب نمایانگرنخستین اقتدارخارج از خانواده است.گذشته ازآن آموزگاران کسانی هستند که کاراجتماعی کردن وآموزش مفاهیمی چون آزادی به افراد را بصورت حرفه ای انجام می دهند. مدرسه موسسه ای است که درسیاسی کردن افراد درسطح کلان نقش مهمی دارد .اما حاکمیت نگاه ایدئولوژیک برنهاد آموزش وپرورش ومدرسه وبالتبع بازتاب آن در کتب درسی شرایطی ویژه ایجاد می کند که واژه ها درآن به صورتی باز تعریف می شوند تا معنای مورد نظر گفتمان حاکم درذهنیت مخاطب(دانش آموز) نقش بندد. این امرخصوصا دررابطه با مفاهیمی چون آزادی که مدلول عینی ندارند،برمادیتی خاص دلالت نمی کنند ومی توانند درشرایط متفاوت تعابیر مختلف داشته باشندصورت می گیرد .چه بسا افراد ونهادها از عدم شفافیت این مفهوم استفاده کرده ودالهای دلخواه خود را به آن نسبت می دهند تامعنای مورد نظرشان را از آن بیرون کشند .با توجه به مطالب فوق الذکر ایدئولوژیک بودن گفتمان حاکم بر جامعه وبالتبع انعکاس این ایدئولوژی ونگاه ارزشی درخلال متون درسی امری مفروظ تلقی می شود اما چگونگی تاثیر آن برتعریف و تشریح مفهومی چون آزادی مساله ای است که این پژوهش درصدد پاسخ گویی به آن است.

به بیانی دیگر سوال اصلی دراین پژوهش درارتباط با کتب درسی این است که  گفتمان حاکم برکتب درسی چه تصویری ازآزادی ارائه می دهد؟ ودرراستای پاسخ گویی به این پرسش به سوالات دیگری چون،این مفهوم درخلال متن کتابهای درسی با چه مفاهیم دیگری مفصل بندی می شود؟ چه دالهایی درارتباط باآزادی برجسته شده وبرآنها تاکید می شود ؟وچه دالهایی به حاشیه رانده می شود ؟پاسخ داده خواهدشد.هر گفتمان برای شناساندن خود ازیک غیراستفاده می کند تاباحاشیه رانی گفتمان غیر ودالهای مربوط به آن خود ومفاهیم مربوط به گفتمان خود رابه صورت سلبی تعریف  کند این غیردرگفتمان حاکم برکتب درسی غرب است. درخلال این پژوهش چگونگی حاشیه رانی غیر ودالهایش توضیح داده خواهد شد.این امر با استفاده ازنظریه لا کلا وموفه صورت می گیرد. ازآنجایی که مخاطب اصلی کتب درسی دانش آموزان هستند وکتب درسی برای آشنایی با مفاهیم، جامعه پذیری وایجاد جهت گیری سیاسی درآنها نگاشته شده است لذا  برای مشخص شدن موفقیت یاناکامی گفتمان حاکم در ایجاد طرزتلقی مورد نظر از دانش آموزان مصاحبه بعمل می آید درمصاحبه ازدانش آموزان چندسوال کلی پرسیده خواهدشد.بطورمثال:آنها چه تصوری ازآزادی دارند؟آزادی برای آنها چه معنایی دارد؟درکتب درسی چه تصویری ازآزادی ارائه می شود؟نظرشان درباره این تصویرچیست؟با تحلیل مصاحبه ها برداشت دانش آموزان ازآزادی مشخص خواهد شد وتفاوت ها وقرابت های این برداشت ازآزادی با معنای آزادی در گفتمان کتب درسی معلوم می شود ازمیان مقاطع تحصیلی ،کتب درسی مقطع دبیرستان انتخاب گردید زیرا در دوره های قبل کتب درسی بیشتر روی جامعه پذیری دانش آموزان ازنظر آموزش آداب معاشرت وزندگی اسلامی وانجام فرایض دینی وقوانین اسلامی متمرکزاست ومعنای مفاهیمی که ابعاد گوناگون وپیچیده دارند ودالهای عینی وکاملا مشخصی ندارند(همچون آزادی)دردوره دبیرستان به دانش آموزان آموزش داده می شود وعلت اینکه این کتب از بین کتب مختلف این مقطع برای پژوهش برگزیده شده اند این است که با توجه به موضوع مورد نظر ما دراین پژوهش که تحلیل مفهوم آزادی می باشد انتظار می رود ایستارها وعقاید مولفان درباره این مفهوم در این کتب بیشتر از سایر کتب منعکس شده باشد.