ای بر فقه شیعه، ص۳۰). ناگفته نماند، یاران امامان هیچ گاه در باره فهم سخنان ایشان و تفریع فروغ از واژه اجتهاد سود نمی جسته اند، اگر چه گوهر کار آنان چیزی جز اجتهاد نبوده است، زیرا اجتهاد درآن دوران، آفریده ی اندیشه اهل سنت بوده و در فرهنگ آنان به معنای رأی و قیاس کاربرد داشته است و رأی و قیاس، همواره مورد نکوهش امامان قرار می گرفت؛ از این دو یاران آنان نیز از به کار گیری آن گریزان بودند و تا قرن پنجم و ششم هجری، استعمال واژه اجتهاد را ممنوع می دانسته و از آن پرهیز می کرده اند (همان، ص۳۵ به بعد).
به دیگر سخن، اجتهاد را می توان به دو گونه بخش بندی کرد: اجتهاد به رأی و اجتهاد به نص. اجتهاد به رأی یعنی کوشش برای به دست آوردن حکم بر اساس یک سلسله گمان ها؛ و اجتهاد به نص یعنی تلاش برای فهم نصوص شرعی و بدست آوردن احکام، در قالب تطبیق ملاک ها بر نمونه های بیرونی، تخصیص، وتقیید و… آن چه در زمان معصوم از دیدگاه شیعه مورد نیاز و پذیرش بوده، اجتهاد، به نص است. نه اجتهاد به رأی و اجتهاد به نص نیز با ابزار عقل، امکان پذیر است. بر این پایه، می توان گفت از آن جا که اجتهاد، نتیجه دوری از معصوم است و در زمان معصوم، کسانی بودند که از امام دور بوده و ناچار با توجه به سخنانی که از آنان شنیده یا برای آنها بازگو کرده اند، به تکلیف خود عمل کنند و چه بسا فهم سخنان آنها نیازمند استفاده برخی اصول و قواعد یا به سخن دیگر، نیازمند کاربرد تکنولوژی فهم و تفسیر سخن بوده و ناگریز اجتهاد کنند و چنین امری جر با بهره جستن از توان عقل، امکان پذیر نیست که نگاه به بخش بندی اجتهاد، آن چه مورد نیاز و پذیرش دوران معصوم بوده، اجتهاد به نص است، نه اجتهاد به رأی و اجتهاد به نص، پرواز کردن یا بال عقل بر آسمان نصوص و دست یابی به احکام شرعی است.
۴-۲-۳- دوره غیبت
با آغاز غیبت کبرا در حدود سال ۳۳۰ هجری، زمینه های عصر نوینی در فقه شیعه در مقایسه با دورن حضور فراهم می شود، زیرا بر پایه ی باور شیعه، با حضور معصوم، گوش به اندازه فراوان به کار آمده و سخنان انبوهی را از امام شنیده و در دوران غیبت، نوبت آن است که شنیده ها سامان یافته و در میدان گسترده و بلند زمان بدون حضور معصوم، آماده چالش های سترگ و سنگین شود و با سرمایه ای که از آموزه های امامان اندوخته، پاسخ پرسش های نو پیدا و جست و جو کند و این، چیزی جز گشودن پنجره اجتهاد نیست. [۵] اجتهاد، راه کاری برای جبران دوری و جدایی از معصوم است و بذر آن، هنگام حضور معصوم پاشیده شد، در دوران غیب جوانه زد و اکنون درختی تنومند شده است با این همه روزنه ای بیش به سوی شناخت فرمان های خداوند نیست. روزنه ای که چه بسا شایسته هایی را ناروا و رواهایی را ناشایست شمرده است! ولی چاره چیست؟
دوران غیبت برای شیعه، مانند دوران پس از پیامبر برای اهل سنت است، زیرا در هر دو برهه، هر دو گروه با دیدگاه ویژه خود، با فقدان معصوم روبرو شده و خود را تنها، در برابر انبوه پرسش هایی یافتند که در برخی موارد، پاسخ های روشنی برای آن ها، در میراث به یاگار مانده از پیامبر و امامان دیده نمی شد و این امر، زمینه ای برای روی اوردن به عقل و بهره مند شدن ارزیابی و توانایی آن شد، زیرا چنان چه آدمی پاسخ روشنی از وحی نبابد. ناچار است از عقل خود چاره جویی کند. طبیعی است، نقطه آغازین بهره گیری از توان عقل، زاویه ای باریک است که هر چه از زمان معصوم دورتر می شود. نیاز به عقل افزون می شود. و از برهه ای به برهه ای، برجسته تر می شود و کندو کاو در باره آن را بیش از پیش، ژرف تر می کند. با این همه، فرایند گرایش به بهره جویی از توانایی و دانایی عقل در جامعه شیعه، پیوسته و بدون مانع نبوده است، زیرا در پاره ای از زمان با رویش جنبش روی گردانی از اجتهاد، که یک بعد آن نیز روی گردانی از عقل است، بهرهگیری از عقل، دچار رکود شد. اگر چه در نهایت این جنبش که به نام اخباری گری آوازه یافت، کمک شایانی به حرکت اجتهاد و بهره گیری از توان عقل کرد و موجب شد تا ابعاد اجتهاد، به ویژه عقل، شفاف تر شده و پرورده هایی دو چندان را پدید آورد.
بدین رو پس از غیبت کبرا، دو اندیشه اخباریان و اصولیان یا مجتهدان، پدید آمد که می توان از آنها به عنوان دو روش برخورد با متون یاد کرد، از این رو باید گفت در یک نگاه کلان، در دوران غیبت، دو روش بهرهگیری از قران و سنت به ویژه سنت وجود داشت. برخی براین روش بودند که قران و سنت هر یک به گونه ای از جلوه ای وحی شمرده می شوند و از کژی و کاستی پاک شده و وظیفه ما در برابر آنها، چیزی جز فهم و به کاربستن نیست و باید آنها را بی چون و چرا پذیرفت. این گروه، همه سخنان نسبت داده شده به امامان را می پذیرند و از تقسیم آنها به صحیح، ضعیف، مرسل و.. سرباز میزنند. اینان هر گونه دخالت رأی و نظر انسانی را در برداشت از سخنان امامان، مردود می شمارند، زیرا بر این باورند که شناخت های بشری نارس و در بیشتر زمینه ها بر گمان استوار است و از این رو نیز تقلید را روا نمی دانند، چرا که از نگاه آنان، تقلید، یعنی پیروی از یک رشته دانش های ناتمام بشری. خود نیز چنین تبعیتی را با توان دست یابی به شناخت های درست و پخته که با عمل به سخنان امامان پدید می آید، روا نمی دانند. در چشم انداز آنها، اجتهاد، تلاش بیهوده ای است که بر پایه یک رشته آوای بی مایه بشری، استوار شده و شخص مجتهد به گمان خود، آنها را فرمان های خدا، پیامبر و امامان

تفسیر می کند در حالی که آنها، زنجیره ای بیش از پندارهای بشری، نیست (استر آبادی، الفوائد المدینه، برای نمونه، ص۴۷تا۹۰). در تاریخ فقه شیعه از این دسته، به نام گروه «اخباریان» یاد می شود.
برخی دیگر بر آن اند، اگر چه قران و سنت راستین، از کاستی پاک اند، ولی پیوسته اوضاع و چگونگی های زمان. حتی هنگام حضور، به گونه ای نبوده که سنت راستین به دست دوست داران برسد، زیرا از سویی، هنگام حضور نیز سخن نسبت داده شده به امامان، شفاف نیست و آدمی را با پوشیدگی و پیچیدگی روبرو می کند و اگر شفاف هم باشد، به گونه ای نیست که با شرایط کنونی سازگار باشد و در پاره ای موارد، سخنان نسبت داده شده به آنها با یکدیگر هم خوانی ندارند و… بودن چنین دشواری ها فضایی تیره و تار پدید می آورد و ناچار آدمی را به سوی باز کردن روزنه ای به نام اجتهاد سوق می دهد که بر چرخه ی عقل و داوری های انسانی استوار است.
از این رو، ناچار می شود که فن سند شناسی را بیافریند و به ویرایش و پالایش سخنان آنان بپردازد تا درست از نادرست، جدا شود و از دیگر سو، ناگریز می شود برای دست یابی به اندیشه درست امامان، ذهن خود را به ملاک ها و قاعده های عقلانی و عقلائی که به نام دانش اصول تکنولوژی اجتهاد، شناخته شده، مجهز سازد و روزنه ای را باز کند، شاید تا اندازه ای، ازاین تیرگی رها شود. این گروه در تاریخ فقه شیعه به نام اصولیان یا مجتهدان شناخته شده اند.
بر پایه آن چه گفته شد، ناگزیر می باید بررسی نقش عقل را پس از دوران غیبت، در گروه اصولیان جست و جو کرد و کاوش را با نگاه به جنبش فکری آنان پی گرفت. در یک نگرش گسترده، تحولات رخ داده در فرایند بهره گیری از عقل، پس از دوران غیبت به سه دوره بخش بندی می شود:
۱- دوره روی آوری به عقل در استدلال های اصولی و فقهی، بدون این که عقل در رشته منابع دست یابی به احکام، یاد شود.(قرن چهارم تا ششم)
۲- دوره ای که افزون بر روی آوری به عقل، از آن به عنوان یکی از منابع دست یابی به احکام، یاد می شود، بدون این که از آن تعریف شود و در باره آن کندو کاو شود (اواخر ششم تا قرن سیزدهم).
۳- دوره ای که از عقل به عنوان یکی از منابع دست یابی به حکم، تعریف می شود و در باره آن به گونه ای جدا به کندو کاو می پردازد. (قرن سیزدهم تا کنون)
۴-۲-۳-۱- دوره نخست

شکفتن ← شکافتن
چنانکه به آهن پولاد آهنهای دیگر شکافند. (۶/۲۲۱)
اگر روزی سر در کاسهی او زنی، خواهد که کاسهی سرت به زخم چوب باز شکافد. (۹/۳۵۶)
۵-۱-۴- متعدی نمودن افعال با به کارگیری معادل در مرزباننامه
همهی افعال را با شیوههایی که بیان شد نمیتوان متعدی کرد. بعضی از افعال است که برای متعدی کردن آنها باید از افعال معادل استفاده نمود که در مرزبان نامه نیز کاربرد دارد.
حقشناس و … در این مورد چنین می نویسد: «برخی از فعلهای ناگذر که از مصدرهای افتادن، آمدن، رفتن و ماندن ساخته میشود به گونهای دیگر گذرا میشوند؛ شکل گذرای آنها به ترتیب عبارتنداز: انداختن، آوردن، بردن و گذاشتن.» (حق شناس،۲۸:۱۳۸۰)
نهاد آدم را که عالم اصغر است از سلسلهی آفرینش در مرتبهی اخری او انداخت. (۵/۴)
من بنده، سعدالوراوینی از مبادی کار که اوایل غرّهی شباب بود الی یومنا هذا که ایام البیض کهولت است، عقود منظومات را در عقد اعتبار، فحول افاضل میآوردم. (۳/۷)
حکایت آن نکات که از عذر این غاشّ غرّار با ملوک تاج بخش و سلاطین گردن کش چه رفته بر سبیل اختصار باقی نگذاشت. (۷/۱۴)
بعد از آن جا به خدمت عقاب رفت و برفور بازگشت و آزاد چهر را با خود ببرد. (۱/۷۰۸)
۵-۲- کارکرد افعال لازم و متعدی در مرزباننامه
۵-۲-۱- فعلهای دوگانه (لازم و متعدی) در مرزباننامه
فعل از جهت اینکه با فاعل مفهومش کامل شود یا به مفعول هم نیاز داشته باشد، به چند گونه لازم (ناگذر)، متعدی (گذرا) و دو وجهی تقسیم میشود. فرشیدورد در این باب چنین
میفرماید:
«در قدیم افعال دوگانه یعنی آنهائی که هم به صورت لازم و هم شکل متعدی به کار میروند بیشتر از امروز بوده است؛ مانند آزردن، ماندن، سوختن، ایستادن، دریدن، پوشیدن، اینگونه افعال امروز یا منسوخ شدهاند و یا صورت لازم آن فقط به کار میرود؛ مانند ایستادن، ماندن، سوختن و یا صورت متعدی آن مثل آزردن و پوشیدن، بندرت بعضی از این فعلها، امروز هم به هر دو شکل استعمال می شوند؛ مانند: شکستن و دریدن.» (فرشیدورد، ۱۳۸۳: ۱۳۹)
این دسته از افعال در مرزباننامه هم به کار رفتهاند، شواهد زیر از این گونهاند:
فریفتن:
الف) به معنی لازم (فریفته شدن)
یا بر سپاه خود اعتماد ندارد و اندیشد که به دعوت دشمن و تطمیع و تغریر او بفریبند. (۶/۴۹۷)
ب) در معنی متعدی (فریب دادن)
دوم نوبت که مرا بفریفتی. ۲/۵۸۵
سوختن:
الف) به معنی لازم (سوختن)
تا آنگه که حراقه شب تمام بسوزند. (۱۰/۳۵۵)
شیر از تب لرزه اندیشه تو بسوزد. (۵/۳۶۲)
ب) در معنی متعدی (سوزاندن)
چنان بخور عود و عنبر بسوختند. (۲/۱۱۰)
گشودن:
الف) در معنی لازم (به کنایه گشایشی و فرجی پدید آمدن)
تا امروز مرا چیزی میگشاد و راحتی میبود. (۶/۴۰۱)
تا تو در بست و گشاد کارها میان جهد نبندی، ترا هیچ کار نگشاید. (۱/۱۰۰)
ب) در معنی متعدی (بازکردن)
مرا چشم دل میباید گشود. (۸/۱۱۰)
افزودن
الف) به معنی لازم (اضافه شدن)
دهقان زاده را از آن تصدیق که کردند بر اصدقاء خود اعتماد بیشتر بیفزود. (۲/۱۶۴)
به حسن التفات ملک ملحوظ و به انواع کرامات محظوظ گشت تا به حدی که خرس را بر مقام تقدم او رشک بیفزود. (۳/۵۷۰)
تحرّص و تعرّض من (بر) مهمتری و سروی شما بیفزود. (۲/۴۱۳)
او را به وجهی کنی که اتّباع افعال پسندیده و امتناع از اخلاق ناستوده در وی بیفزاید. (۳/۶۹۰)
ب) در معنی متعدی (اضافه کردن)
پشت استظهار بدو قوی کرد و ثقت به شفقت او بیفزود. (۸/۳۵۵)
پادشاه را چون خرج از دخل افزون بود و در بسطت ملک نیفزاید. (۷/۴۶۶)
نمودن
الف) به معنی لازم (به نظر رسیدن)
چه گوشت آن مرغ از شیر مرغان بر من متعذّرتر مینماید. (۸/۱۵۱)
اندیشید که این همه امارت پرهیزگاری و علامت شریعت ورزی و دین پروری شاید بود و از عادات متجرّدان و متهجدّان مینماید. (۳/۲۵۵)
ب) در معنی متعدی (نشان دادن)
یک درست زر خالص از فلان موضع به تو نمایم. (۱/۴۰۱)
تقرّبی که متضمن فریب باشد، بنمایم. (۸/۴۰۷)
روزگار غدر پیشه غش عیار خویش بنماید. (۱/۴۸۹)
پروریدن
الف) به معنی لازم (پرورش یافتن)
همچنان در دامن حواضن بخت میپرورید. (۵/۶۲۸)
ضعفا در دامن رعایت اقویا پرورند. (۲/۷۰۳)

قطعنامه ۱۹۲۹، میان درآمدهای نفتی این کشور و فعالیت های هسته ای ارتباط بالقوه وجود دارد، ایران بر اساس طرح مسئولیت بین المللی دولت مصوب ۲۰۰۱ کمیسیون حقوق بین الملل، متحمل مسئولیت بین المللی می باشد، لذا باید علیه این کشور اقدام متقابل انجام داد. از این رو این اتحادیه خرید نفت از ایران به عنوان یک اقدام متابل مورد تحریم قرار داد. این اقدام اتحادیه اروپا نقض اصول منشور ملل متحد و در نتیجه ماده ۵۹ طرح مسئولیت می باشد. ماده ۵۹ طرح مسئولیت دولت مقرر می کند مواد طرح مسئولیت دولت به مقررات منشور ملل متحد خدشه ای وارد نمی کنند. در تفسیر این ماده کمیسیون حقوق بین الملل بیان می دارد که این مواد در تمامی جنبه ها باید در مطابقت با منشور ملل متحد تفسیر شوند.

حتی در خلال مذاکرات کمیسیون حقوق بین الملل در خصوص نقش اقدامات متقابل در حقوق مسئولیت دولتها، آقای آلن پله حقوق دانان شهیر بین المللی مطرح کرد که هنگامی که شورای امنیت تحریم هایی را در واکنش به یک عمل متخلفانه تحت فصل هفتم منشور، علیه یک دولت انجام می دهد، حق سایر اعضای جامعه بین المللی به طور انفرادی نسبت به اعمال اقدام متقابل پایان می پذیرد و انجام این اقدامات بر اساس حقوق بین الملل غیر مجاز می شود.[۱]

او دلایل خود را مبتنی بر قیاس ماده ۵۱ منشور و اقدامات متقابل قرار داد. ماده ۵۱ منشور تصریح می کند که به حق دفاع مشروع در واکنش به یک حمله مسلحانه، نباید تا زمانی که شورای امنیت اقدامات ضروری جهت حفظ صلح و امنیت بین المللی انجام می دهد آسیب یا خللی وارد شود. اقدامات متقابل نیز همانند دفاع مشروع می باشند و در جایی که شورای امنیت اقداماتی را متعاقب ماده ۴۱ و ۴۲ اتخاذ کرده است حق انجام اقدام متقابل پایان می پذیرد. از این رو می توان استنتاج کرد که توسل به اقدامات متقابل علیه ایران غیرقانونی می باشد، زیرا به این دلیل که شورای امنیت با صدور قطعنامه های متعددی خود را وارد این قضیه کرده است و اقداماتی را علیه ایران اعمال کرده است، لذا با وجود اقدامات شورای امنیت جایی برای اقدامات متقابل کشورها و سایر سازمان های بین المللی باقی نمی ماند.[۲] این دیدگاه مطابق با روح و مفاد منشور و همچنین مطابق با ماده ۵۹ طرح مسئولیت دولت نیز می باشد. از سوی دیگر اقدام متقابل در وضعیتی که خود شورای امنیت درگیر در قضیه باشد سوی یک کشور و سازمان بین المللی، فراتر از اقداماتی که شورای امنیت علیه آن دولت انجام داده است، انسجام و قدرت نظام دسته جمعی سازمان ملل متحد تضعیف می نماید و موجب بی اعتباری این سازمان و نهادهای اصلی آن از جمله شورای امنیت خواهد شد. دلیل آن این است که انجام اقدامات متقابل، خارج از چهارچوب سازمان ملل باعث به وجود آمدن یک رویه و بدعت غیرقانونی در ارتباط با اختیارات شورای امنیت خواهد شد.[۳] دولتها و سازمانها با انجام این اقدامات عملا در کار سازمان ملل و شورای امنیت نوعی موازی کاری به وجود می آورند. در نتیجه هر گونه اقدامی که بر خلاف تصمیمات شورای امنیت اتخاذ شده باشد یا بایستی لغو شوند و یا اینکه مورد جرح و تعدیل قرار گرفته و با تصمیمات شورای امنیت هماهنگ شوند، مگر اینکه شورای امنیت به سایر اعضای جامعه بین المللی اجازه تا اقداماتی فراتر از اقدامات این نهاد انجام دهند که این امر تاکنون در رویه شورای امنیت سابقه نداشته است.

[۱]حسین ایزدی، تحریم های یک جانبه ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه حقوق بین الملل با تاکید بر قانون داماتو-کندی، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق بین الملل، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، ۱۳۷۹،ص۶۹

[۲] م‍ح‍م‍د رض‍ا م‍ج‍ت‍ه‍دی ، منبع پیشین ،ص۵۹

[۳]علی اصغر ارومیه چی، ماهیت و آثار تحریم در حقوق بین الملل،پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق بین الملل، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، ۱۳۸۰،ص۱۸

• . سوره مزمل، آیه ۲۰، سوره علق آیه ۳٫ ↑
• . سوره بقره آیه ۲۸۲٫ ↑
• . سوره بقره، آیه ۲۶۹٫ ↑
• . سوره زمر، آیه ۹ و سوره مجادله آیه ۱۱٫ ↑
• . جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول خدا(ص)، همان، ص ۲۹۱٫ ↑
• – جمعی از محققان، سیره سیاسی پیامبر اعظم(ص) ، روح الله شریعتی، حقوق اقلیت ها در حکومت نبوی، همان، ص ۵۱۶ – ۵۱۵٫ ↑
• – همان، ص ۵۱۶٫ ↑
• – حسین جوان مهر، سیره حکومتی پیامبر(ص)، (تهران، کتاب مبین، ۱۳۸۳) چاپ اول: جلد اول، ص ۱۱۸٫ ↑
• – سوره نحل، آیه ۱۲۵٫ ↑
• – سید عبدالقیوم سجادی، دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام، همان، ص ۵۰٫ ↑
• – سوره نساء آیه ۱۴۱٫ ↑
• – سوره مائده، آیه ۴۲٫ ↑
• – سوره مائده، آیه ۴۲٫ ↑
• – جمعی از محققان، سیره سیاسی پیامبر اعظم(ص)، روح الله شریعتی، حقوق اقلیت ها در حکومت نبوی(ص)، همان، ص ۵۱۸٫ ↑
• – طباطبایی، المیزان، همان، ج ۵، ص ۳۵۷٫ ↑
• – فیرحی، تاریخ تحول دولت در اسلام، همان، ص ۱۲۲٫ ↑
• -همان، ص ۱۲۴٫ ↑
• – سبحانی، فروغ ابدیت، همان، ج ۲، ص ۲۴۷٫ ↑
• – در یکی از بندهای صحیفه آمده است: «یهود بنی عوف، خود و بستگانشان امتی همراه با مسلمانان هستند، دین یهود از آن ایشان و دین مسلمانان از آن مسلمانان است؛ مگر کسی که با پیمان شکنی ستم کند و راه گناه در پیش گیرد، که چنین کسی جز خود و خانواده اش را تباه نخواهد ساخت». در این بند صریحاً تصریح شده است که آنان در انجام اعمال دینی خود همانند مسلمانان آزاد هستند». (فیرحی، تاریخ تحولات دولت در اسلام، همان، ص ۱۲۲). ↑
• – سبحانی، فروع ابدیت، همان، ج ۲، ص ۴۳۳٫ ↑
• – ابن هشام، سیرت رسول خدا(ص)، ترجمه: رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی (تهران، خوارزمی، ۱۳۶۰) چاپ اول، جلد اول، ص ۴۸۰٫ ↑
• – محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، همان، ج ۲، ص ۴۷۱٫ ↑
• – جمعی از محققان، سیره سیاسی پیامبر اعظم(ص)، روح الله شریعتی، حقوق اقلیت ها در حکومت نبوی، همان، ص ۵۲۹٫ ↑
• – همان، ص ۵۲۸٫ ↑
• – علیخانی و همکاران، سیاست نبوی، محمدمهدی کریمی نیا، سیره مسالمت آمیز پیامبر(ص) با غیرمسلمانان، همان، ص ۴۷۵٫ ↑
• – داود فیرحی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، همان، ص ۲۶۸٫ ↑
• – همان، ص ۱۲۲٫ ↑
• – فضل بن حسن، طبرسی، اعلام الوری با علام الهدی، (تهران: اسلامیه، ۱۳۹۰ ق) چاپ سوّم، ص ۵۳٫ ↑
• – ابن هشام، سیره النبویه، همان، ص ۱۵۹٫ ↑
• – ابن هشام، السیره النبویه، همان، ص ۱۵۹٫ ↑
• – محمد حمیدالله، نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد(ص)، ترجمه: سید محمد حسینی، (تهران: سروش، ۱۳۷۷) چاپ دوّم، ص ۹۲٫ ↑
• – محمدبن علی، صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، (تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ ق) چاپ اول، ج ۲، ص ۶۲٫ ↑
• – محمدبن حسن، الحر العاملی، وسایل الشیعه، (تهران، اسلامیه، ۱۳۸۲) ج ۱۱، ص ۴۷۳٫ ↑
• – جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول خدا(ص)، همان، ص ۴۳۵ – ۴۳۰٫ ↑
• – صالح احمد العلی، دولت رسول خدا(ص)، همان، ص ۹۴ – ۹۲٫ ↑
• – محمد حمیدالله، نامه ها و پیمان های سیاسی حضرت محمد(ص)، همان، ص ۱۰۸٫ ↑
• – همان، ص ۲۵۵٫ ↑
• – سوره نحل، آیات ۵۹ – ۵۸٫ ↑
• – لک زایی، سیره پیامبر اعظم(ص)، درگذر از جامعه جاهلی به جامعه اسلامی، همان، ص ۱۵۲ – ۱۵۱٫ ↑
• – سوره نساء، آیه ۱٫ ↑
• – سوره اعراف، آیه ۲۲٫ ↑
• – عبدالله جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، (قم: اسراء، ۱۳۷۶ ش) چاپ دوم، ص ۱۰۹٫ ↑
• – سوره نحل، آیه ۹۷٫ ↑
• – سوره بقره، آیه ۱۸۷٫ ↑
• – مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام (تهران: صدرا، ۱۳۶۹) چاپ ، چهاردهم، ص ۱۵۱٫ ↑
• – سبحانی، فروغ ابدیت، همان، ج ۱، ص ۲۷۸٫ ↑
• – جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، همان، ص ۳۸٫ ↑
• – طباطبایی، المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، همان، ج ۱۹، ص ۴۱۴ – ۴۱۳٫ ↑
• – جوادی آملی ، زن در آیینه جلال و جمال، همان، ص ۳۲۲ – ۳۲۱٫ ↑
• – سبحانی، فروغ ابدیت، همان، ج ۱، ص ۲۴۰٫ ↑
• – سوره نور، آیه ۳۱٫ ↑
• – محمدرضا تویسرکانی، الگوی برتر، شیوه مبارزه پیامبر اکرم(ص) با مفاسد اجتماعی (تهران: آرام دل، ۱۳۸۵) چاپ سوّم، ص ۲۷۵ – ۲۷۴٫ ↑

• – سوره نمل، آیه ۴۴٫ ↑
• – جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، همان، ص ۳۲۹ – ۳۲۸٫ ↑
• – ابن هشام، سیره النبی، همان، ص ۸۱٫ ↑
• – همان، ص ۸۲، اسماعیل بن کثیر، الدمشقی، البدایه و النهایه، (بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق) چاپ اول، ج ۷، ص ۱۰۷٫ ↑
• – حسن بن علی، الدیلمی، ارشاد القلوب (قم: انتشارات شریف رضی، ۱۴۱۲ ق)، چاپ: اول، ج ۲، ص ۳۴۰٫ ↑

مشاهدات علمی مربوط به تخریب لایه ازن کشف حفره لایه ازن

گفتار اول:علت تخریب لایه ازن

بطور کلی تخریب ازن و بدنبال آن پیدایش حفره ازن در آن قسمت از جو زمین رخ خواهد داد که این شرایط بطور هم زمان حکم فرما باشد.

1. مواد شیمیایی بصورت واکنشی و فعال ( رادیکال های آزاد کلروبروم) به مقدار کافی وجود داشته باشد.
2. دما پایین تر از سود تراز ۷۸ درجه سانتی گراد باشد.
3. اشعه ی ماورای بنفش خورشید تابش کند.

چنین شرایطی تنها بر فراز قطب جنوب آن هم فقط در روزهای پایانی فصل زمستان ( ماه سپتامبر۹ و ماه های آغازین فصل بهار ( اکتبر و نوامبر) مهیا خواهد بود. نکته ای که یادآوری آن در این جا لازم است.

مرحله اول

 جو کره ی زمین با توجه به خصوصیات متفاوت حرارتی به لایه های متفاوتی تقسیم شده است در این بین لایه ی مجاور سطح زمین اتروپوسفر نامیده می شود که با در برگرفتن ۹۰ درصد جرم جو به بیشترین نقش را از نظر تغییر و تحولات هواشناسی و آب و هوا شناسی داراست.

وجود مولکول های ازن و جنوب اشعه ی ماورای بنفش خورشیدی توسط آنها باعث اصلی پیدایش لایه ی استراتوسفری است گازهای مخرب ازن که در نتیجه فعالیت های صنعتی به واسطه فعالیت های آتش نشانی و یا سایر فعالیت های طبیعی و انسانی تولید می شوند و تحت عنوان cfc ها از آنها نام خواهیم برد پس از تولید در سطح زمین توسط بادها در لایه ی تروپوسفر پخش می شوند بررسی های انجام شده نشان میدهند cfc ها تنها از طریق صعود در منطقه ی استوایی امکان نفوذ عمیق و مداوم از تروپوسفر به استراتوسفور را پیدا خواهد کرد.

در استراتوسفر به دلیل پایداری و سکون نسبی هوا مواد مخرب ازن یا cfc ها همراه با جریانی بطئی ابتدا قسمت تحتانی استراتوسفر استوایی به سمت بالا صعود میکنند و سپس در امتداد نصف النهارات به سمت قطبین جابجا می شوند این گردش آرام استراتوسفری که بر فراز استوا سرعت متوسطی حدود یک کیلومتر در ماه دارد و به پاس تلاش دو دانشمندی که نخستین بار به مطالعه آن پرداختند (گردش برونر دابسون) خوانده می شود.پس از حدود سه تا چهار سال cfcهارا به قطبین زمین انتقال می دهند.

مرحله دوم

با فرا رسیدن فصل پائیز در نیم کره جنوبی و کاهش شدت تابش خورشید در عرض های قطبی دمای هوا بر فراز قطب جنوب همچون قاره جنوبگان به سرعت کاهش می یابد از طرف دیگر مناطق استوایی به واسطه دریافت انرژی بالای خورشیدی دمای بالایی دارند این ویژگی در فصل پاییز به تدریج موجب پیدایش اختلاف حرارتی شدید و به دنبال آن اختلاف فشار شدیدی بین مناطق قطبی و مناطق استوایی می شود که نتیجه آن پیدایش قوی ترین با دمای کره زمین در شب قطبی و ر استراتوسفر در عرض های بالا است این بادها که همچون طوقه ای ،استراتوسفر قطبی را در بر گرفته اند و از غرب به سمت شرق می وزند ودر زمستان نیم کره جنوبی با سرغتی بیش از ۳۵۰ کیلومتر در ساعت هوای سایر بخش های جو جدا می سازند یا اصطلاحا ایزول می کنند. این هوای ایزوله شده که جت شب قطبی را در حاشیه بیرونی خود دارد ورتکس قطبی[۴] خوانده میشود.تسلط شب طولانی قطبی به همراه ایزوله شدن هوا و عدم مبادله انرژی با عرض های پایین تر به دلیل استقرار جت شب قطبی موجب خروج تدریجی انرژی از قاره جنوبگان و از جو مناطق قطبی و دماهای بسیار پایین در داخل ورتکس قطبی می شود.

بدین ترتیب گردش بروندواسون موجب انتقال cfc ها از استراتوسفر استوایی و مناطق قطبی میشود و پیدایش و رتکس قطبی کاهش شدید دما را در تحتانی ترین بخش استراتوسفر قطبی بدنبال دارد اما هنوز شرایط برای پیدایش حفره ازن کامل نیست چرا که گازهای مخرب ازن به صورت غیر واکنشی و غیر فعال در استراتوسفر قطبی وجود دارند و از طرف دیگر در این زمان از سال اشعه ی ماورای بنفش خورشید برای تجزیه ازن وجود ندارد.

مرحله سوم

تداوم ورتکس قطبی در سرتاسر زمستان موجب سرد شدن شدید هوای داخل درتکس در استراتوسفر تحتانی می شود به طوری که دما برای چندین ماه به پایین تر از ۷۸ درجه سانتیگراد می رسد و در اوج زمستان از مرز ۹۰ درجه سانتیگراد نیز عبور می کند چنین وضعیتی موجب شکل گیری نوع خاصی از ابرها در استراتوسفر قطبی موسوم به ابرهای استراتوسفری قطبی می شود این ابرها که حاوی مواد انتقال یافته توسط نگرش بروئر – رابسون به مناطق قطبی هستند عمدتا توی هیدرات اسیدنیتریک HNO3 , H2O در دمای آستانه ۷۸ درجه سانتیگراد در داخل ورتکس قطبی و در استراتوسفر تحتانی به صورت مایع تشکیل میشود که به ابرهای نوع اول مشهور هستند. در اوج زمستان یا در بخش مرکزی درتکس که دما به پایین تر از ۸۸ درجه یا ۷۸ سانتی گراد کاهش می یابد ابرها بطور کامل یخ می زنند و نوع جدیدی از ابرها شکل میگیرند که به ابرهای نوع دوم معروف شده اند.

[۱] – Solomon , 1991

[۲] -مفیدی، عباس، مجله رشد آموزش زمین شناسی، شماره ۴۴، بهار ۸۵٫

[۳] – Newell & Goauld – Stenwart , 1281 Holton etal , 1995 , Plumb 2002 , Shepeherd 2000 , 2002 Stohl etal 2003.

[۴] ورتکس قطبی palar vertex توده هوای همگان بالای قطبین زمین که به واسطه تسلط بادهای غربی پرسرعت پیرامون قطبی یا اصطلاحا جت شب قطبی از هوای عرض های پایین تر جدا شده و گردشی همسو با گردش وضعی زمین دارد جت شب قطبی حاشیه خارجی ورتکس را تشکیل می دهد و در استراتوسفر فوقانی و مزوسفر تحتانی به حداکثر گستردگی و شدت خود می رسد در اوج زمستان هر نیمکره ،ورتکس قطبی بخش زیادی از لایه استراتوسفر را تحت تسلط خود دارد به طوری که جت شب قطبی در استراتوسفر نیمکره جنوبی و شمالی در ارتفاع حدود ۴۰ کیلومتری استراتوسفر فوقانی به ترتیب در عرض های ۴۵ و ۵۵ درجه استقرار می یابد .ورتکس در زمستان هر نیمکره تمامی ضخامت جو را از مزوسفر تحتانی تا تروپوسفر میانی در بر می گیرد.

[۵] – مفیدی، عباس، جمله رشد آموزش زمین شناسی، شماره ۴۴، بهار ۸۵٫

[۶] – Salomon , 1999 , wmo , pce , 2005