ملاک محدود کننده در این پژوهش عبارت بود از:
۱- کسب نمره ۲۱ یا بالاتر در پرسشنامه وسواس فکری – عملی (OCI-R)، یا کسب نمره ۴ یا بالاتر در زیرمقیاس وسواس فکری (obsessing) از این پرسشنامه.
بر این اساس، ۴۶ نفر مورد آزمون قرار گرفتند. از تعداد ۴۶ پرسشنامه، ۳ عدد ناقص و غیرقابل استفاده و ۴۳ عدد قابل استفاده بودند. از ۴۳ پرسشنامه ۱۳ عدد شامل ملاک محدود کننده شدند یعنی دارای نمره بیشتر از ۲۱ در پرسشنامه وسواس فکری – عملی یا نمره بیشتر از ۴ در زیرمقیاس وسواس فکری آن بودند و در نتیجه از پژوهش کنار گذاشته شدند. ۳۰ پرسشنامه باقیمانده در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفتند و وارد جریان تحلیل داده ها گردیدند. نسبت افراد مذکر در کل این تعداد ۳۰ درصد برابر با ۹ نفر، و نسبت افراد مؤنث ۷۰ درصد برابر با ۲۱ نفر بود.

۳-۳ ابزارهای گردآوری اطلاعات

۱-۳-۳ پرسشنامه اطلاعات جمعیّت شناختی*

این اطلاعات شامل جنسیت، سن، و وضعیّت تأهل، دین، میزان تحصیلات، نوع شغل به لحاظ پرخطر بودن و یا فرسودگی، سابقه بیماری های جسمی و روان شناختی، و سابقه درمان روانشناختی و دارویی در خصوص وسواس فکری – عملی بود.

۲-۳-۳ پرسشنامه افسردگی اضطراب تنیدگی[۴۳۰] (DASS-21)**

پرسشنامه DASS-21 توسط لوی باند[۴۳۱] و لوی باند[۴۳۲] (۱۹۹۵) ساخته شد. کارکرد اساسی DASS ارزیابی شدّت علایم بنیادی افسردگی، اضطراب و تنیدگی است. این آزمون برای غربال و متمایزسازی نوجوانان و بزرگسالان مناسب بوده و نیز توانایی تمایز بین سه حالت افسردگی، اضطراب و تنیدگی را دارد. این پرسشنامه ابتدا به صورت ۴۲ گویه ای ساخته شد امّا در این پژوهش از فرم ۲۱ گویه ای آن استفاده شد. DASS دارای سه زیرمقیاس اضطراب، افسردگی و تنیدگی است که هر یک شامل ۷ گویه است. زیرمقیاس افسردگی ملالت[۴۳۳]، ناامیدی[۴۳۴]، بی ارزش شمردن زندگی[۴۳۵]، ناارزنده سازی خود[۴۳۶]، فقدان علاقه/ مشارکت[۴۳۷]، بی لذتی[۴۳۸] و سکون[۴۳۹] را اندازه می گیرد. زیرمقیاس اضطراب برپایی خودکار[۴۴۰]، تاثیرات اسکلتی ماهیچه ای[۴۴۱]، اضطراب موقعیّتی[۴۴۲] و تجربه فاعلی احساس اضطراب[۴۴۳] را می سنجد. زیرمقیاس تنیدگی نسبت به سطح برپایی مزمن و غیراختصاصی حساس است و دشواری در آرام شدن[۴۴۴]، برپایی عصبی[۴۴۵]، سهولت درتحریک شدگی/ ناآرامی[۴۴۶]، فزون تحریک پذیری/ واکنش پذیری[۴۴۷] و عدم تحمّل[۴۴۸] را اندازه گیری می کند.
پاسخ ها بر روی مقیاس ۴ نقطه ای لیکرت درجه بندی می شوند. درجات نمرات از ۰ (اصلاً) تا ۳ (بسیار زیاد) است. همچنین آزمون دارای نمرات معکوس نیست. نمرات افسردگی، اضطراب و تنیدگی از جمع نمره های گویه های مربوطه به دست می آید.
شواهد اولیّه حاکی از آن بود که DASS از اعتبار همگرا و افتراقی کافی برخوردار است (لوی باند و لوی باند، ۱۹۹۵). به نمونه بزرگی از دانشجویان پرسشنامه افسردگی بک[۴۴۹] (BDI) و پرسشنامه اضطراب بک[۴۵۰] (BAI) ارائه شد. همبستگی BAI و زیرمقیاس اضطراب DASS بالا بود (۸۱/۰=r) و BDI نیز با زیرمقیاس افسردگی DASS همبستگی بالایی داشت (۷۴/۰=r). لوی باند و لوی باند (۱۹۹۵) با بهره گرفتن از یک نمونه غیربالینی دیگر نشان دادند که پایایی DASS، که با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ محاسبه شد، برای هر سه زیرمقیاس افسردگی، اضطراب و تنیدگی قابل قبول است (به ترتیب ۹۱/۰، ۸۴/۰ و ۹۰/۰).
در ایران صاحبی، سالاری، و اصغری (۱۳۸۴)، نسخه فارسی DASS را تهیه کرده و آن را اعتباریابی نموده اند. پایایی درونی مقیاس های DASS با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ محاسبه شد و این نتایج به دست آمد: ۷۷/۰ برای مقیاس افسردگی، ۷۹/۰ برای مقیاس اضطراب، و ۷۸/۰ برای مقیاس تنیدگی. برای بررسی اعتبار ملاک DASS، از اجرای همزمان پرسشنامه های افسردگی بک، اضطراب زانگ و تنیدگی ادراک شده استفاده شد. همبستگی زیرمقیاس افسردگی DASS با آزمون افسردگی بک ۷۰/۰، همبستگی زیرمقیاس اضطراب DASS با آزمون اضطراب زانگ ۶۷/۰، و همبستگی مقیاس تنیدگی DASS با آزمون تنیدگی ادراک شده ۴۹/۰ گزارش شد. تحلیل عاملی، ساختار سه عاملی این پرسشنامه را تأیید نمود.

۳-۳-۳ پرسشنامه وسواس فکری – عملی بازنگری شده[۴۵۱] (OCI-R)*

پرسشنامه OCI-R توسط فوآ و همکاران (۲۰۰۲) ساخته شد. این پرسشنامه نشانه های ناهمگن[۴۵۲] وسواس فکری – عملی را می سنجد و در جمعیت بالینی و غیربالینی قابل اجراست. نسخه اصلی (OCI) دارای ۴۲ گویه بود که در بازبینی فوآ و همکاران (۲۰۰۲) برای ساختن OCI-R به ۱۸ گویه کاهش یافت. این پرسشنامه ۶ زیرمقیاس دارد که عبارتند از شستشو[۴۵۳]، وارسی[۴۵۴]، وسواس فکری[۴۵۵]، خنثی سازی ذهنی[۴۵۶]، نظم و ترتیب[۴۵۷]، و احتکار. هر زیرمقیاس توسط ۳ گویه سنجیده می شود. پاسخ ها بر روی مقیاس ۵ نقطه ای لیکرت درجه بندی می شوند. درجات نمرات از صفر (هیچ وقت) تا ۳ (بیش از حد) است. آزمون دارای نمرات معکوس نیست و هر زیرمقیاس از جمع نمرات گویه های مربوطه به دست می آید.
بر اساس نتایج گزارش شده توسط فوآ و همکاران (۲۰۰۲)، OCI-R ساختار عاملی پایایی داشت، همسانی درونی آن برای مقیاس کلی (بین ۸۱/۰ تا ۹۳/۰) و برای زیرمقیاس ها (بین ۶۵/۰ تا ۹۰/۰، به استثنای آلفای ۳۴/۰ برای خنثی سازی در گروه کنترل) بالا بود. پایایی آزمون – بازآزمون آن خوب تا عالی به دست آمد (بین ۵۷/۰ تا ۹۱/۰)، و اعتبار افتراقی آن خوب و اعتبار همگرای آن رضایت بخش بود. نتایج نشان داد که OCI-R می تواند بیماران مبتلا به OCD و سایر اختلالات اضطرابی و همچنین مبتلایان به OCD و افراد عادی را از یکدیگر متمایز کند. همچنین تحلیل عاملی ساختار ۶ عاملی این پرسشنامه را تأییر نمود.
در ایران، OCI-R توسط محمودی، زمانی و فتی (۱۳۸۷) ترجمه و اعتباریابی گردید. برای ارزیابی پایایی نسخه فارسی OCI-R، همسانی درونی با ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شد. این ضریب برای مقیاس کلی برابر با ۸۵/۰، برای زیرمقیاس وارسی ۶۶/۰، نظم و ترتیب ۶۹/۰، وسواس فکری ۷۲/۰، شستشو ۶۹/۰، احتکار ۶۳/۰، و خنثی سازی ۵۰/۰ به دست آمد. سپس همبستگی بین مادّه ها محاسبه شد که برای هر یک از زیرمقیاس ها، میزان اثر متوسط به شرح زیر به دست آمد: شستشو: ۴۶/۰=r ؛ احتکار: ۳۷/۰=r ؛ نظم و ترتیب: ۴۳/۰=r ؛ وارسی: ۴۰/۰=r ؛ خنثی سازی: ۲۵/۰=r. بین زیرمقیاس ها و نمره کل همبستگی پیرسون محاسبه شد که مقادیر آن معنا دارند (۵۷/۰ تا ۲۵/۰=r). همبستگی بین زیرمقیاس ها و مقیاس کل بالاترند (۸۰/۰ تا ۶۱/۰=r). به طور کلی همبستگی های به دست آمده با یافته های اعتباریابی نسخه انگلیسی همخوان هستند.

۴-۳-۳ پرسشنامه باورهای وسواسی[۴۵۸] – ۴۴ (OBQ-44)*

OBQ-44 توسط گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی (۲۰۰۳، ۲۰۰۵) ساخته شد. این پرسشنامه شامل ۴۴ پرسش می باشد که برگرفته از فرم اصلی OBQ-44 است. تغییر تعداد پرسش ها و تدوین OBQ-44 به وسیله گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی که همان ابداع کنندگان آزمون OBQ-44 می باشند، انجام شد. این پرسشنامه ابعاد بیماری زایی[۴۵۹] در حیطه شناخت را در بیماران OCD مورد ارزیابی و تشخیص قرار می دهد. از پاسخ دهندگان درخواست می شود میزان موافقت یا مخالفت خود را با هر کدام از گزینه ها روی مقیاس ۰ تا ۷ انتخاب کنند. رتبه بندی مقیاس از این قرار است: ۳- = خیلی زیاد مخالفم، ۰= نظری ندارم، و ۳+= خیلی زیاد موافقم. آزمون شش گروه از افکاری را اندازه می گیرد که دامنه های کلیدی حوزه های شناخت در OCD می باشند. این شش گروه عبارتند از: احساس مسئولیت برای صدمه و آسیب، ارزیابی تهدید و خطر، کمال گرایی، نیاز به برخورداری از اطمینان، اهمیت دادن به افکار، و کنترل افکار. این پرسشنامه از ۳ زیرمقیاس تشکیل شده است: ۱- مسئولیت پذیری افراطی برای صدمه و آسیب و ارزیابی تهدید و خطر که شامل ۱۶ گویه است، مانند “اگر فرصتی پیش بیاید که کاری از دستم برآید، باید از بروز وقایع بد و ناگوار جلوگیری کنم” و “من برای اجتناب از مسائل جدّی (مانند بیماری و تصادف) به تلاش مداوم نیاز دارم”. ۲- کمال گرایی نیاز به اطمینان که ۱۶ دارد، مانند “اگر اشتباه کنم حتماً باید ناراحت شوم”، و “برای من بررسی کلیّه عواقب احتمالی یک موقعیّت ضروری است”. ۳- اهمیت افکار و کنترل افکار نیز ۱۲ گویه دارد: “باید بتوانم ذهنم را از شر افکار ناخواسته رها سازم” و “به نظر من داشتن افکار و تمایلات ناپسند به اندازه عمل به آنها بد است”.
نتایج (گروه کاری شناخت های وسواس فکری – عملی، ۲۰۰۵) نشان داد که OBQ-44 پایایی بالایی دارد. همسانی درونی آن که با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ به دست آمد (۹۳/۰ برای مسئولیت پذیری/ ارزیابی تهدید، و کمال گرایی/ اطمینان؛ ۸۹/۰ برای اهمیت افکار/ کنترل افکار؛ و ۹۵/۰ برای کل مقیاس) بالا بود. اعتبار همگرای آن خوب و رضایت بخش و اعتبار افتراقی آن کمی ضعیف تر بود. همبستگی بین زیرمقیاس ها و نمره کلّ مقیاس ارزیابی افکار مزاحم[۴۶۰] متوسط رو به بالا بود (۳۵/۰=rs در نمونه مبتلا و غیرمبتلا به OCD). همچنینی تحلیل عاملی ساختار سه عاملی این پرسشنامه را تأیید نمود.
در ایران، شمس، کرم قدیری، اسماعیلی ترکانبوری، و ابراهیم خانی (۱۳۸۳)، نسخه فارسی OBQ-44 را تهیه و آن را با بهره گرفتن از نمونه غیربالینی اعتباریابی کردند. نتایج نشان داد که مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای کل آزمون و سه خرده مقیاس مسئولیت پذیری / ارزیابی تمدید، کمال گرایی / اطمینان، و اهمیت افکار / کنترل افکار به ترتیب ۹۲/۰، ۸۵/۰، ۸۵/۰ و ۸۰/ بود. ضریب دو نیمه سازی با عنوان همبستگی اصلاح شده برای کل آزمون و سه خرده مقیاس به ترتیب ۹۴/۰، ۸۶/۰، ۸۴/۰ و ۸۰/۰ بود. ضریب پایایی حاصل از روش بازآزمایی در مورد نمره کل نیز ۸۲/۰ بود که نشان دهنده ثبات نمره های آزمون به فاصله ۵ تا ۱۴ روز است.
برای برآورد اعتبار ملاک پرسشنامه OBQ-44 همبستگی آن با دو پرسشنامه OCI-R و MOCI محاسبه شد که به ترتیب ۵۷/۰ و ۵۰/ بدست آمد و معنادار بود. جهت بررسی اعتبار سازه، روش تحلیل عاملی به کار رفت که نشان دهنده ساختار سه عاملی با همبستگی بالا با یکدیگر بود.

۵-۳-۳ مقیاس وسواس مذهبی – اخلاقی پن[۴۶۱] (PIOS)*

PIOS توسط آبرامووتیز و همکاران (۲۰۰۲) ساخته شد. این پرسشنامه نشانه های وسواس مذهبی و اخلاقی را می سنجد و دارای ۱۹ گویه است. پاسخها با بهره گرفتن از مقیاس ۵ نقطه ای لیکرت درجه بندی می شوند که از ۰ (هرگز) تا ۴ (همیشه) است آزمون دارای نمرات معکوس نیست. PIOS اولیه دارای ۷۷ گویه بود که از اظهارات مبتلایان به وسواس مذهبی – اخلاقی به دست آمده بود. تعداد گویه های اولیه پس از تحلیل عاملی به ۱۹ گویه کاهش یافت. مقیاس از دو عامل ترس از گناه و ترس از خدا تشکیل شده بود. پایایی درونی پرسشنامه که با بهره گرفتن از آلفای کرونباخ به دست آمد برای مقیاس ترس از گناه، ترس از خدا و کل مقیاس به ترتیب ۹۰/۰، ۸۸/۰، و ۹۳/۰ گزارش شد. ضریب همبستگی (۰۱/۰, P<36/0=r) میان PIOS و آزمون MOCI (پرسشنامه وسواس فکری عملی مادزلی[۴۶۲]) قوی و معنادار بود که نشان دهنده اعتبار همگرای خوب است. نتایج بررسی اعتبار افتراقی نشان داد که میان این پرسشنامه و مقیاس ابراز خشم[۴۶۳] رابطه ای وجود ندارد.
جستجو در نشریات معتبر روانشناسی و روانپزشکی ایران نشان می دهد که PIOS به فارسی ترجمه نشده و اعتباریابی نگشته است. این پرسشنامه توسط نگارنده پژوهش حاضر و یک مترجم متون روانشناسی ترجمه گردید و اعتبار صوری آن به تأیید سه استاد دانشگاه در رشته روانشناسی بالینی رسید. ضریب آلفای کرونباخ برای نمره کل پرسشنامه وسواس مذهبی ـ اخلاقی پن و زیرمقیاسهای ترس از خدا و ترس از گناه به ترتیب ۹۱۷/۰، ۸۹۰/۰، و ۸۸۹/۰ محاسبه گردید.

۶-۳-۳ مقیاس ادغام فکر و عمل[۴۶۴] (TAF)*

TAF یک مقیاس ۱۹ گویه ای است که ادغام فکر و عمل را اندازه گیری می کند. TAF توسط شافران و همکاران (۱۹۹۶) ساخته شد. این پرسشنامه از ۳ زیرمقیاس تشکیل شده است: ۱- ادغام فکر و عمل اخلاقی که ۱۲ گویه دارد و این باور را که یک فکر غیراخلاقی مزاحم به اندازه انجام یک عمل غیراخلاقی غیرقابل پذیرش است، اندازه می گیرد (مثال: «از نظر من حتی آرزوی، آسیب رساندن به دیگری تقریباً به اندازه آسیب رساندن واقعی به وی است»). ۲- ادغام فکر و عمل احتمال برای دیگران که ۴ گویه دارد و این باور را که فکر کردن درباره یک رویداد تهدیدآمیز برای شخصی دیگر، احتمال رخ دادن آن را افزایش می دهد می سنجد (مثال: «اگر فکر کنم که دوستم تصادف می کند، این فکر احتمال تصادف وی را بیشتر می کند»). ۳- ادغام فکر و عمل احتمال برای خود که ۳ گویه دارد و این باور که فکر کردن درباره یک اتفاق تهدیدآمیز برای خود، احتمال رخ دادن آن را افزایش می دهد، اندازه می گیرد («اگر فکر کنم مریض می شوم، این فکر احتمال مریض شدنم را بیشتر می کند»).
شافران و همکاران (۱۹۹۶) با بهره گرفتن از نمونه بالینی و غیربالینی TAF را اعتباریابی نمودند. همسانی درونی به دست آمده با بهره گرفتن از کرونباخ آلفا برای زیرمقیاس TAF اخلاقی و احتمال بین ۸۵/۰ و ۹۶/۰ بدست آمد. راسین و همکاران (۲۰۰۱) پایایی آزمون – بازآزمون را در یک فاصله ۳ ماهه برای کل مقیاس ۵۲/۰ زیرمقیاس احتمال برای خود ۵۳/۰، احتمال برای دیگران ۴۷/۰، و اخلاقی ۵۴/۰ گزارش نمودند. در همین بررسی، همبستگی بین نمره کل TAF و هر یک از زیرمقیاس ها با پرسشنامه پادوا[۴۶۵] ۲۶/۰ تا ۳۲/۰ گزارش شد که همگی در سطح ۰۱/۰ معنادار بودند. تحلیل عاملی ساختار سه عاملی TAF را تأیید نمود.
جستجو در نشریات معتبر روانشناسی و روانپزشکی ایران نشان می دهد که TAF هنوز به فارسی ترجمه نشده و اعتباریابی نگشته است. این پرسشنامه توسط نگارنده پژوهش حاضر و یک مترجم متون روانشناسی ترجمه گردید و اعتبار صوری آن به تأیید سه استاد دانشگاه رشته روانشناسی بالینی رسید. ضریب آلفای کرونباخ برای نمره کل مقیاس ادغام فکر و عمل و زیرمقیاس های ادغام فکر و عمل اخلاقی، احتمال برای خود، و احتمال برای دیگران به ترتیب ۹۱۱/۰، ۹۱۲/۰، ۸۳۴/۰، و ۹۳۶/۰ محاسبه گردید.

۴-۳ روش اجرای تحقیق

برای انجام این پژوهش، ابتدا پرسش نامه ها تهیه شدند. پرسشنامه وسواس مذهبی – اخلاقی پن و مقیاس ادغام فکر و عمل از منابع انگلیسی گرفته شده و ترجمه گردید. بدین منظور، پرسشنامه ها ابتدا توسط نگارنده پژوهش حاضر ترجمه گردید و سپس در اختیار یک مترجم متون روانشناسی قرار گرفت. پس از تصحیح ترجمه انجام شده، متون ترجمه شده در اختیار سه استاد دانشگاه در رشته روانشناسی بالینی قرار گرفت و در نهایت مورد تأیید ایشان واقع گردید.
در مرحله بعد برای انتخاب نمونه از روش نمونه گیری در دسترس استفاده شد، بدین ترتیب که پس از مواجهه به مراکز مربوطه، افراد دارای تشخیص اختلال وسواس فکری ـ عملی به پژوهشگر ارجاع داده شدند. پژوهشگر پس از معرفی خود و توضیح مختصر درباره اهداف پژوهش، از آنها خواست که در صورت تمایل با پر کردن پرسشنامه های مربوطه در تحقیق شرکت کنند. در تکمیل پرسشنامه ها محدودیت زمانی وجود نداشت. به منظور رعایت اخلاق پژوهش و حقوق آزمودنی ها، متن زیر در صفحه اول مجموعه پرسشنامه ها گنجانده شد:
“شرکت کننده عزیز، پرسشنامه هایی که در دست دارید جهت انجام پایان نامه دانشجویی در اختیارتان گذاشته شده و اطلاعات مندرج در آنها در امر دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت. به دلیل حفظ حریم افراد، نیازی به درج نام یا شماره تماس نیست. اگر مایل به دانستن نتایج پژوهش هستید، آدرس ایمیل خود را بنویسید تا پس تحلیل نهایی داده ها به شما اطلاع داده شود.”
در تکمیل پرسشنامه ها ترتیبی داده شد که نیمی از شرکت کنندگان پرسشنامه ها را به ترتیب: اطلاعات جمعیّت شناختی، DASS-21، TAF، OCI-R، PIOS، و OBQ-44، و نیم دیگر پرسشنامه ها را به ترتیب اطلاعات جمعیّت شناختی، OBQ-44، PIOS، OCI-R، TAF، و DASS-21 پرکنند تا اثرات ناشی از ترتیب تکمیل پرسشنامه ها کنترل شود. همچنین با توجه به زیاد بودن تعداد پرسشنامه ها و برای جلوگیری از مغشوش شدن یافته ها به خاطر خستگی و بی حوصلگی آزمودنی ها، پرسشنامه ها با فواصل زمانی متناسب برای هر آزمودنی اجرا گردید.

۵-۳ روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

در این پژوهش با توجه به طرح تحقیق و فرضیه های موجود از روش های آمار توصیفی شامل جداول فراوانی، شاخص های گرایش مرکزی و پراگندگی استفاده شد. به منظور آزمون فرضیه ها از روش های آماری استنباطی مانند آزمون معنادار بودن پیرسون، تحلیل رگرسیون استاندارد برای بررسی سهم هر کدام از متغیرهای پیش بین در تبیین تغییرپذیری متغیر ملاک، و از آزمون رگرسیون همزمان برای بررسی سهم زیرمقیاس های مربوط به هر متغیر در پیش بینی نمرات متغیر ملاک استفاده گردید. تمام مراحل تجزیه و تحلیل اطلاعات به وسیله نرم افزار آماری SPSS انجام گرفت.
فصل چهارم
یافته های پژوهش

۱-۴ بررسی اطلاعات جمعیت شناختی

در بخش نخست این فصل، داده های کمّی پژوهش ارائه میشود. همانطور که در فصل سوم اشاره شد، ۴۶ نفر از مراجعان مراکز شفاء، آرمش، و کلینیک کودک و خانواده دانشگاه شهید بهشتی به پرسشنامه ها پاسخ دادند که پس از خارج کردن ۱۶ عدد از پرسشنامه ها به دلیل غیر قابل استفاده بودن یا ملاکهای محدود کننده، این تعدد به ۳۰ نفر تقلیل یافت.
در این بخش، ابتدا توزیع فراوانی آزمودنیها به تفکیک جنسیت، سن؛ وضعیت تأهل، دین، میزان تحصیلات، وضعیت شغلی، نوع شغل به لحاظ پر خطر بودن و یا فرسودگی، سابقه بیماریهای جسمی و روانشناختی، سابقه درمان روانشناختی در خصوص وسواس و مدت آن، سابقه ی درمان دارویی در خصوص وسواس و مدت آن، و شدت اضطراب، افسردگی و تنیدگی ارائه و سپس شاخص های توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش ارائه میگردد.

الف) جنسیت

توزیع فراوانی آزمودنیها به تفکیک جنس در جدول ۴-۱ آمده است:
جدول ۱-۴ توزیع فراوانی آزمودنیها به تفکیک جنسیت

امام خمینى، نظر شیخ را مى پذیرد و مانع اصلى جواز خرید و فروش را اجماع مى داند، و
می نویسند: آرى، آن چه ما را از فتواى به جواز بهره ورى از مردار باز مى دارد، ادعاى اجماع و عدم خلاف است (خمینی، ۱۴۰۰ق، ص۵۴).
۱ . اصل تحقق چنین اجماعى مسلم نیست; بسیارى از فقها: محقق اردبیلى، مجلسى، خوانسارى، آیت اللّه خویى و… در اصل تحقق آن تردید کرده اند. از سخنان صاحب مفتاح الکرامه نیز استفاده مى شود: اجماع، یا شهرت تحصیل نشده است.
امام خمینى، پس از بررسى انظار فقها مى نویسد:
با توجه به اختلافى که در مسأله هست، استفاده اجماع از کلام قوم، مشکل است.
امام خمینى(ره)، در ابتدا، اجماع را مهم ترین دلیل برعدم جواز استفاده از مردار مى داند و هم چنین علت فتوا ندادن به جواز استفاده و خرید و فروش.
ولى بعد در اصل تحقق آن شبهه مى کند و تحصیل چنین اجماعى را مشکل مى داند(خمینی(ره)، ۱۴۰۰ق، ص۵۵).
۲ . بر فرض که تحقق اجماع مسلم باشد، احتمال دارد، مستند اجماع کنندگان، روایاتى باشد که درباب حرمت بیع و استفاده از مردار رسیده است. اگر چنین باشد، دیگر کاشف از قول معصوم(ع) نخواهد بود و باید دید، دلالت نصوص و سند آنها چگونه است(خویی، بی تا،ص۶۷).

۳-۸-۵- دیدگاه مرحوم خویى

ایشان نیز همین نظر را دارد. ایشان، تأکید کرده که تحقق چنین اجماعى، مسلم نیست. بر فرض که اجماع هم باشد، کار ساز نیست و نمى تواند کاشف از قول معصوم باشد(خویی، بی تا،ص۶۷). پس، از اجماع، نمى توان برحرمت بهره ورى از مردار، سود جست.
۵ . دلیل آخر بر حرمت خرید و فروش مردار روایات:
روایاتى که درباره مردار و بهره ورى از آن وارد شده است:
۱ . روایاتى که بر حرمت خرید و فروش و استفاده از مردار دلالت دارند، صرف نظر از ضعف سند اکثر آن ها، از نظر دلالت، یکسان نیستند. برخى از آن ها بهره و خرید و فروش از (مردار) را به طور مطلق نفى مى کنند و برخى دیگر، بر حرمت استفاده از مردار، در تهیه غلاف شمشیر، لباس و… دلالت دارند.
۲ . روایاتى که دلالت بر جواز خرید و فروش مردار و بهره از آن، مى کنند. در میان این روایات، روایت صحیح و موثق نیز وجود دارد.
مشهور فقهاى شیعه، به این روایت فتوا نداده اند. بسیارى از آنان، از جمله شیخ(طوسی، بی تا، ص۹۰). و صاحب وسایل الشیعه آن را حمل بر تقیه کرده اند.
خلاصه، روایاتى که بر حرمت گزاردن نماز، با پوست مردار، بلکه به هر گونه استفاده دلالت دارند، بسیارند. امّا در مورد نجاست پوست مردار، افزون بر این، ابن بابویه روایتى نقل کرده که برپاکى پوست دباغى شده مردار، دلالت مى کند(عاملی، ۱۴۱۴ق، ص۲۸۶).
نتیجه ی سخن عاملی اینکه بهره ورى از پوست مردار، در نماز و هرگونه مورد دیگر، حرام است و روایات بسیارى گواه بر آن اند(همان، ص۱۰۷).
و دیگری استناد به روایتى که شیخ صدوق نقل کرده و مهر تأیید بر آن است(شیخ مفید، ۱۴۱۰ق، ص۹۰).
روایات در مورد مردار دو دسته اند:
۱ . بهره وری و خرید وفروش مردار جایز است.
۲ . هرگونه بهره وری از مردار حرام است.
از بررسى روایات و انظار فقها، به این نتیجه مى رسیم که بهره غذایى از مردار منع دارد، نه هر بهره اى. در امورى که طهارت شرط نیست، استفاده از اجزاى مردار، منع شرعى ندارد.
امام خمینى، پس از بیان ادله قائلان به نامشروعى بهره ورى از نجاسات و بررسى و نقد سخن آنان مى نویسد:
حاصل سخن ما، جواز استفاده از همه اقسام نجاسات است. دلیلى که هرگونه استفاده از آن را نهى کند، دردست نیست. همان طور که دلیلى بر حرمت خرید وفروش آن نیست. بلکه مقتضاى اطلاق ادله، جواز خرید و فروش چیزهاى مفید و سودمند است. براى خروج از این قاعده، دلیل لازم است(خمینی(ره)،۱۴۰۰ق، ص۳۷).
مشهور فقهاى امامیه بهره ورى از مردار و خرید و فروش آن را مجاز نمى شمارند، به این جهت که سود و منفعت حلال و عقلایى در آن سراغ نداشته اند.

۳-۹- خرید و فروش جسد اموات برای تشریح

اگر جسد مسلمان باشد یقینا خرید و فروش آن جایز نیست هرچند آن را غسل داده باشند که در این حال پاک می باشد ولی خرید و فروش آن ممکن است مصداق هتک آن باشد زیرا با آن به شکل متاعی رفتار می شود که در شأن او نیست.
اما در مورد کافر جایز است زیرا جسد کافر بنا بر مشهور نجس می باشد و اگر نجس هم نباشد بعد از ممات یقیناً نجس می شود زیرا کافر را نمی توان غسل داد. خرید و فروش اعیان نجسه جایز نیست، مخصوصا که در مورد میته روایات کثیره ای بر عدم جواز بیع وارد شده است. این روایات اطلاق دارد و میته ی انسان را هم شامل می شود.بنابراین در این مورد هم باید به سراغ ضرورت رفت به این بیان که اگر ضرورت ایجاب کند می توان آن را خرید. می توان پول را داد و نیت بیع هم نکرد یعنی پول را بدهیم تا طرف جسد را به ما بدهد و یا این که بگوییم حرمت بیع میته در سابق به خاطر این بوده است که منافع محلله ی مقصوده ای بر آن مترتب نبوده است ولی امروزه که چنین منفعتی بر آن مترتب است، موضوع عوض شده است و حرمت آن هم مرتفع شده است. بنابراین ادله ی حرمت میته می تواند منصرف به مواردی باشد که منافع محلله نداشته است(خارج فقه مکارم شیرازی، ۱۳۸۵، ص۳).

۳-۱۰- خرید و فروش عذره و بول

بیع عذره هم عده ای به دلیل اینکه در روایتی آمده است بیع عذره حرام است، و اشکالی در بیع عذره نیست. و بعضی در مقام جمع گفته اند که این اختلاف حکم به سبب اختلاف بلاد است یعنی در بعضی جاها منافع محلّله ای بر عذره مترتب است (مانند استفاده به عنوان کود) پس بیع آن حلال است و در بعضی مناطق چنین منفعتی بر آن مترتب نیست در نتیجه بیع آن حرام می باشد (همان، ص۴).

۳-۱۱- خرید و فروش سگ و خوک

شیخ انصاری می گویند: نوع اول از مکاسب محرمه بیع اعیان نجسه است، در این مسئله سه عنوان را محل بحث قرار می دهیم: سگ، خوک، اجزاء این ها .
می فرمایند: آن چه که محل بحث ما است سگ و خوک خشکی است، در مقابل سگ و خوک دریایی. علماء در مورد سگ و خوک دریایی قائل به طهارت هستند ولی سگ و خوکی که در خشکی است محکوم به نجاست است، و چون مرحوم شیخ در اعیان نجسه بحث می کند سگ و خوک دریایی که جزء اعیان طاهره است را بحث نمی کند .
سگ و خوک دریایی از اقسام ماهی هستند، منتهی پولک و فلس ندارد و نمی شود آن ها را خورد، فرموده اند: آن سگ و خوک دریایی تخصصا از بحث ما خارج است(خویی، بی تا، ص ۴۵). پس بحث در سگ و خوک خشکی است. شیخ انصاری می فرماید که خرید و فروش سگ هراش حرام است . برای سگ انواعی ذکر شده است کلب هراش که اسم دیگرش عقور است سگ شکاری و خانه و نگهبان و باغ و بستان هم داریم، آن چه که شیخ(ره) در میان اقسام کلاب می فرمایند این است که تکسب به کلب هراش حرام است(همان، ص۴۶) .

۳-۱۱-۱- علت عدم ذکرکلب در قرآن

در آیه شریفه قرآن که مکرر خواندیم « حرّمت علیکم المیته و الدم ولحم الخنزیر» چرا
کلمه ی کلب نیامده است، با این که خوردنش مانند خنزیر حرام است؟ یک وجهش این است که بگوییم گوشت سگ هم در مردار داخل است، وجه دیگر این است که بگوییم اصلا در هیچ زمانی، یا لا اقل در بین عرب جاهلیت و افرادی که در زمان نزول این آیه شریفه بوده اند گوشت سگ متعارف نبوده و اکنون نیزگوشت سگ متعارف نیست، منتهی گوشت خنزیر را در کشورهای غربی فراوان استفاده می کنند. لذا وجه این که در آیه شریفه لحم الکلب نیامده یکی از این دو وجه است( درس خارج فقه، خمینی،۱۳۶۳،ص۲۳) .

۳-۱۱-۲- معنی کلمه ی هراش در قرآن

هراش یعنی وقتی که دو خروس به جنگ یکدیگر می افتند، عرب می گوید یتهارشان یعنی این دو در حال مقاتله هستند و مهارشه می کنند. هراش آن سگی است که تحریک می شود و یا بدون تحریک است، ولی نکته ای وجود دارد که ذات سگ این است که هراش است، الا اینکه او را برای صید یا حراست یا ذرع یا بستان تربیت دهند اما اگر او را تعلیم ندهند ذاتش این است که حالت تهاجمی دارد و پرخاشگر است. هراش با «ه» داریم و حراش با «ح» داریم. عرب وقتی می خواهد بگوید بین دو خروس هراش وجود دارد با «ه» می آورد. اما برخورد و منازعه دو آدم که به جان هم می افتند را عرب حراش با «ح» می آورد و احترام قائل است.

۳-۱۱-۳- ادله ی حرمت خرید و فروش سگ

برای حرمت و عدم جواز بیع کلب هراش یا عقور، مجموعا به دو دلیل استدلال شده است؛(همان، ص۲۵)
اجماع ۲- روایات

۳-۱۱-۴- دیدگاه فقهای امامیه در خرید و فروش سگ:

در باب اقسام سگ، فقها می گویند بیع کلب هراش جایز نیست. کلب صید سلوقی – سلوق قریه ای بوده در یمن که سگ ها را خوب تربیت می کردند که شکاری شوند- در روایات آمده که بیعش مانعی ندارد. سگ های دیگری که سگ غیر سلوقی یا سگی که عنوان نگهبان را دارد، آیا خرید و فروش این ها جایز است یا نه؟ نسبت به کلب هراش هیچ اختلافی بین فقها وجود ندارد.

۳-۱۱-۴-۱- دیدگاه شیخ مفید

خرید و فروش سگ حرام است مگر سگ شکاری( شیخ مفید،۱۴۱۰ق، ص۵۹۳).

۳-۱۱-۴-۲- دیدگاه شیخ طوسی

«خرید و فروش سگ شکاری جایز است» اگر کسی سگ شکاری را کشت باید قیمتش را بدهد و ضامن است. بیع غیر سگ معلم جایز نیست. به نظر می رسد که این عبارت شیخ دقیق ترین عبارات در بین عبارات فقها است(طوسی، ۱۴۱۶ق، ص۱۸۱).

۳-۱۱-۴-۳- دیدگاه علامه حلی

علمای ما اجماع دارند که اگر کلبی، کلب صید یا ماشیه یا ذرع یا حائط نباشد، بیعش حرام است. تعبیر «اجماع» دارد در کتاب تذکره فرموده: سگ عقور که همان هار است(حلی، ۱۴۱۴ق، ص۶۶).

۳-۱۱-۴-۴- دیدگاه شیخ انصاری

شیخ انصاری در مکاسب یا فقهای دیگر مسئله را روی کلب هراش یا سگ شکاری آورده اند. ما باید اصلا تقسیم اصلی را روی سگ معلم و سگ غیر معلم ببریم. سگ به ذاته هار است، هراش و عقور است، اگر او را تعلیم دهند یاد می گیرد، این طور نیست که بگوییم هراش یا صید موضوعیت دارد(انصاری، ۱۴۱۵ق، ص۴۱).
شیخ طوسی مسئله را روی معلم و غیر معلم بودن سگ می آورد و می گوید: در هیچ حالی جایز نیست.

Palatability-1
Gill & Romney -2
ویلارد۱ در سال ۱۹۴۸ تاثیر ترکیبات شیمیایی علوفه را روی خوشخوراکی بررسی نمود. یافته های او حاکی از آن است که یونجه با ترکیب شیمیایی خوب دارای افزایش وزن بیشتری در گوساله های مورد مطالعه بود و در نتیجه دارای خوشخوراکی بیشتری بودند.
جدول ۳-۸: میزان خوشخوراکی چین های مختلف یونجه بر اساس STIR (گرم ماده خشک مصرفی بر دقیقه)
چین یونجه STIR
یونجه چین سوم a ۵۷/۸
یونجه چین دوم ab ۱۳/۸
یونجه چین اول b ۶۳/۷
SEM 2568/0
ادریبیب و همکاران۲ (۱۹۸۲) گزارش نمودند که تعدادی از عوامل مانند ترکیب شیمیایی علوفه و همچنین مواد خوراکی مکمل (که همراه علوفه به جیره افزوده می شوند) روی خوشخوراکی علوفه تاثیر دارند.
خوشخوراکی می تواند جذب مواد خوراکی و نیز ارزش غذایی آن ها را تحت تاثیر قرار دهد، در نتیجه یونجه چین دوم و سوم قابلیت هضم و ارزش غذایی بیشتری نسبت به چین های دیگر می تواند داشته باشد.
Willard-1
Aderibigbe et al -2
نتیجه گیری کلی:
یونجه در چین های مختلف برداشت دارای ترکیبات شیمیایی متفاوت بود که سبب تغییر پارامترهای تجزیه پذیری ماده خشک و پروتئین خام و هم چنین باعث تنوع خصوصیات تولید گاز و خوشخوراکی گردید که بایستی در تنظیم جیره های غذایی به این امر توجه نمود.
پیشنهادات:

1. تحقیقات بیشتر در مورد شناسایی ارزش تغذیه ای علوفه یونجه مناطق مختلف کشور
2. بررسی ارزش غذایی علوفه در مراحل مختلف رشد فیزیولوژیکی و نیز تاثیر چین های مختلف علوفه یونجه
3. تعیین ارزش غذایی مواد خوراکی جهت تعیین بهترین زمان برداشت مواد خوراکی علوفه ای.

۱٫ امانلو، ح؛ میرزایی الموتی، ح و نیکخواه، ع. ۱۳۸۵٫ قابلیت هضم و فراسنجه های تجزیه پذیری مواد مغذی برخی از کنجاله های تخم پنبه تولید شده در ایران. مجله علوم کشاورزی ایران، جلد۳۷، شماره۲٫
منابع

1. اقبال سعید، ش؛ قربانی، ا و مهمان نواز، ی. ۱۳۸۶٫ کاربرد آمار زیستی در علوم دامی. (ترجمه). انتشارات عمیدی.
2. باشتنی، م. ۱۳۸۳٫ اثر مکمل چربی با منابع مختلف کربوهیدرات غیرفیبری بر عملکرد شیردهی گاوها و بزهای شیرده. دانشگاه فردوسی مشهد. رساله دکترای تخصصی رشته تغذیه نشخوارکنندگان.
3. بیات، ع؛ ولی زاده، ر؛ ناصریان، ع و دانش مسگران، م.۱۳۸۵٫تاثیر اندازه ذرات یونجه و دانه جو بر فعالیت جویدن، pH شکمبه و تولید و ترکیب شیر گاوهای شیرده هلشتاین.مجله علوم و صنایع کشاورزی،جلد۲۰،شماره۶٫
4. ترک نژاد، ا.۱۳۷۸٫ بررسی پتانسیل اکولوژیکی یونجه های یکساله ایران. دانشگاه تربیت مدرس. رساله دکترای تخصصی رشته زراعت.
5. تقی زاده، ا.۱۳۷۵٫ تعیین قابلیت هضم و خصوصیات تجزیه پذیری بعضی مواد خوراکی به روش in vivo و in vitro و in situ . دانشگاه تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم دامی.
6. تقی زاده، ا؛ نیکخواه، ع و فضائلی، ح.۱۳۷۸٫ تعیین گوارش پذیری و ویژگی های تجزیه پذیری مواد خوراکی به روش in situ، in vivo و in vitro. مجله دانش کشاورزی، جلد۹، شماره۳٫
7. تقی زاده، ا؛ شجاع، ج؛ مقدم، غ؛ جانمحمدی، ح و یاسان، پ.۱۳۸۰٫ تعیین تجزیه پذیری ماده خشک و پروتئین خام برخی از مواد غذایی خشبی و متراکم به روش in situ در گوسفند. مجله دانش کشاورزی، جلد۱۱، شماره۳٫
8. تقی زاده، ا؛ دانش مسگران، م؛ ولیزاده، ر و افتخارشاهرودی، ف.۱۳۸۲٫ بررسی مدل هضمی شکمبه ای ماده خشک و پروتئین خام برخی مواد خوراکی با بهره گرفتن از روش کیسه های نایلونی متحرک. مجله دانش کشاورزی، جلد ۱۳، شماره ۱٫
9. تقی زاده، ا و فرهومند، پ. ۱۳۸۶٫ تغذیه علمی گاو شیری. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه ارومیه.
10. چاشنی دل، ی.۱۳۷۳٫ مطالعه ضرایب هضمی in vivo و in vitro و خصوصیات تجزیه پذیری مواد خوراکی در شکمبه به روش کیسه های نایلونی (in situ). دانشگاه تربیت مدرس. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم دامی.
11. حسین خانی، ع.۱۳۷۷٫ بررسی قابلیت هضم بعضی از مواد خوراکی به روش های in vivo و in vitro و خصوصیات تجزیه پذیری به روش in situ . دانشگاه تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد علوم دامی.
12. خانجانی، م و کلافچی، م.۱۳۸۲٫ شناسایی مقدماتی آفات مزارع یونجه بذری و مطالعات چرخه زیستی گونه های غالب خسارت زا در همدان. مجله دانش کشاورزی، جلد ۱۳، شماره ۲٫
13. دانش مسگران، م و وکیلی، ع.۱۳۸۵٫ تخمین نسبت ناپدید شدن شکمبه ای پروتئین برخی از اقلام خوراکی با روش کیسه های نایلونی متحرک و روش آنزیمی. مجله علوم و صنایع کشاورزی، جلد۲۰، شماره۵٫
14. دانشورکاخکی، م؛ دهقانیان، س؛ هاتف، ح و سروری، ع. ۱۳۸۵٫ تحلیلی از اثرات متقابل صنعت و کشاورزی ایران. مجله علوم و صنایع کشاورزی، جلد۲۰، شماره۴٫
15. دهقانیان، س و نصیری مقدم، ح.۱۳۸۴٫ تغذیه دام (ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
16. شورنگ، پ.۱۳۷۹٫ تعیین ارزش غذایی بعضی از مواد خوراکی با بهره گرفتن از روش های حیوانی (in vivo)، آزمایشگاهی (in vitro)، کیسه نایلونی (in situ) و شکمبه آزمایشگاهی (in situ – in vitro). دانشگاه تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم دامی.
17. شهبازیان، ن. ۱۳۸۳٫ گیاهان علوفه ای تیره بقولات. انتشارات کارنو.
18. صوفی سیاوش، ر و جان محمدی، ح.۱۳۸۳٫ تغذیه دام (ترجمه). انتشارات آییژ. تبریز.
19. طباطبایی، م.۱۳۸۲٫ جنبه های فیزیولوژی تغذیه نشخوارکنندگان (ترجمه). انتشارات دانشگاه بوعلی سینا.
20. عبدی قزلجه، ع ؛ شجاع، ج؛ دانش مسگران، م و جان محمدی، ح.۱۳۸۴٫ مصرف اختیاری و قابلیت هضم گاودانه و یونجه با روش های حیوان زنده و آزمایشگاهی. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی. سال دوازدهم. ویژه نامه علوم دامی.
21. عزیزی، ع.۱۳۷۵٫ ترکیبات شیمیایی و انرژی خام منابع خوراکی دام و طیور استان کردستان. دانشگاه تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم دامی.
22. علی جو، ی؛ ولی زاده، ر؛ ناصریان، ع؛ افتخاری شاهرودی، ف؛ طهمورث پور، م و عاقل، ح.۱۳۸۵٫ تاثیر کاهش اندازه قطعات یونجه خشک بر میزان فیبر موثر فیزیکی و اثر آن بر عملکرد گاوهای هلشتاین در اوایل شیردهی. مجله علوم و صنایع کشاورزی، جلد۲۰، شماره۵٫
23. فضائلی، ح.۱۳۷۱٫ تعیین ترکیبات شیمیایی و انرژی خام منابع خوراک دام استان گیلان. دانشگاه تربیت مدرس. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم دامی.
24. فلسفیان، آ؛ زیبایی، م و بخشوده، م. ۱۳۸۵٫ برآورد تقاضای گوشت در ایران با در نظر گرفتن تفکیک پذیری: کاربرد سیستم تقاضای تفاضلی معمولی تعمیم یافته. مجله علوم و صنایع کشاورزی، جلد ۲۰، شماره ۴٫

پس نظر کرد آن سلیمان سوی تخت

بر زمان رفته هم افسوس خورد
که به ترک نام و ننگ، آن عاشقان…
…لیک خاطر لغزد از گفت دقیق
حاضرم آرم پیش تو در یک دمش
لیک ز آصف، نه از فن عفریتیان
کـه بدید ستم ز رب العـالمین
گفت: آری گول گیری ای درخت
مثنوی/۴ با تلخیص ابیات ۹۰۸- ۸۶۲

ـ نکته ی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان
تحلیل نهایی داستان بلقیس و ماجرای او با سلیمان در ادب فارسی انعکاس بارز یافته است؛ با وصف این در آثار عطّار هیچ نشانی از بلقیس دیده نمی شود، مگر در یک مورد در تذکرهالاولیاء.
بخش پنجم:
روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع)
ـ موسی در قرآن
موسی یکی از پیامبران صاحب شریعت و «فاتح و منجی ملّت یهود است و نام مبارکش صد و سی (۱۳۶) بار در قرآن آمده و بیش از پیغمبران دیگر در قرآن از زندگی و اموراتش سخن رفته است و با توجه به وجود ملت بزرگ یهود در دوره ی بعثت رسول(ص) و… از نظر عقلی هم قابل توجیه است.»[۲۸۹] در قرآن به طور تفصیل در سوره های مریم، اعراف، الشعراء، قصص، طاها، غافر، زخرف، یونس، دخان، بقره و مائده از نام و زندگی حضرت موسی(ع) بحث شده است و مباحث اصلی آن در قرآن عبارتند از: «سیره ی موسی قبل از رسالت، رسالت موسی و هارون، مبارزه موسی و قومش، عاقبت بد فرعون و قومش، در مسیر حرکت به سوی سرزمین موعود و داستان موسی و عبد صالح.»[۲۹۰]
ـ موسی در کتب مقدّس
در کتب مقدّس، چهره ی موسی بسیار گسترده تر از آن است که در قرآن از وی بحث شده و با توجه به تحریف کتب مقدّس به دست انسان ها در دوره های مختلف، طبیعی است که پیرامون این شخصیت بزرگ توحیدی را خرافات و افسانه های گسترده ای فرا گرفته است. موسی در تورات در دامان فرعون و توسط دختر او از آب گرفته شد و زندگی او به سه دوره چهل ساله تقسیم شد و ضمن اشاره به تحصیلات و پرورش وی، از تفصیل زندگانی او تا چهل سالگی چندان مشخص نیست.
دوره ی دوم زندگانی اش موضوعاتی رخ داده از قبیل: کشتن مرد مصری و ترک و گریختن از درگاه حکمرانی و پناه بردن به چادر شعیب و ازدواج با صفوره. در این دوره به پیامبری مبعوث شد و در دوره ی بعد به همراهی هارون پیشوایی بنی اسرائیل را عهده دار شد. از مهم ترین نکات زندگی او که آمیخته با افسانه هاست عبارتند از: دیدار شبه و لقاء اللّه، مبارزه با فرعون و شکستن الواح و…[۲۹۱] در مقدّمات و فصل سوم، توضیحات لازم درباره ی دین یهود آمده است.
ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا
خدای متعال در سوه ی اعراف/۱۴۳ به موضوع درخواست موسی از رؤیت خداوند اشاره دارد: «و لمآ جاء موسی… و انا اول المؤمنین» هنگامی که موسی به میعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، (و کلامی را شنید که به کلام کسی نمی ماند، خواست ذاتی را هم ببیند که چیزی مثل او نیست. لذا) عرض کرد: پروردگارا! (خویشتن را) به من بنمای تا تو را ببینم (و جمال والای تو را بنگرم. تا افتخار گفتار و دیدار نصیبم گردد. خدایش بدو) گفت: (تو با این بنیه آدمی و در این جهان مادی تاب دیار مرا نداری) مرا نمی بینی. و لیکن (برای اطمینان خاطر از اینکه تاب دیدار مرا نداری) و به کوه (که همچون تو ماده و بسی از تو نیرومندتر است) بنگر، اگر (در برابر تجلّی ذات من) بر جای خود استوار ماند، تو هم مرا خواهی دید. امّا هنگامی که پروردگارش خویشتن به کوه نمود، آن را در هم کوبید و موسی نقش بر زمین گردید. وقتی که به هوش آمد گفت: پروردگارا تو منزهی (از آنکه با چشمان سر قابل رؤیت باشی. بلکه این چشمان دل و خردند که می توانند تو را مشاهده کنند). من (از این پرسش پشیمانم و) به سوی تو بر می گردم و من نخستین مؤمنان (به عظمت و جلال یزدان در این زمان هستم…»[۲۹۲]
ـ تفسیر ها در روایت تجلی خدا بر کوه و بیهوشی موسی
روایت های زیادی در این موضوع، در تفسیرها وارد شده است و گاهی روایت ها تا حدّی با مسائل عقلی و شرعی نامانوس اند که روایت کردن آن، مایه ی شگفتی می شود؛
از میان مشهورترین روایت ها در کتب تفسیری، خلاصه آن این است: «ثعالبی، بغوی و غیر آنان، از وهب بن منبه و ابن اسحاق روایت می کنند: هنگامی که موسی از خدا درخواست رؤیت کرد، خدا مه، صاعقه، ظلمت و رعد و برق را فرستاد و در فاصله ی چهار فرسخ در اطراف کوهی که موسی بر آن بود، فرا گرفت. خداوند به ملائکه دستور داد به موسی اطلاع دهید چگونه چنین جسارتی کرده است؟ فرشتگان دسته دسته مانند دسته ه ای گاوان از کنار موسی می گذشتند و تسبیح می کردند و گروه دوم ملائکه….
موسی ترسید و گفت: از گفته ی خود پشیمان شدم. در فکر نجات افتاد. جبرئیل او را به صبر دعوت کرد که بسیار کمتر از آن دیده ای که وجود دارد. سپس گروه سوم ملائکه آمدند و… ملائکه چهارم و پنجم هم آمدند و… و موسی با ملائکه آسمان ششم گریه کرد و از خداوند طلب نجات کرد. ملائکه آسمان هفتم عرش را برداشتند و وقتی نور عرش ظاهر گشت، کوه از مشاهده ی عظمت پروردگار از هم پاشیده شد و موسی، بی روح شد و به لطف الهی سرانجام به هوش آمد و…»[۲۹۳]
ـ تجلّی در آثار عطّار

ب- آموزش: دوره های آموزشی که فرد در سازمان فعلی گذرانده و مدرک آنها تنها برای همان سازمان معتبر می باشد.
ج-تغییر محل زندگی: فرد به محل زندگی فعلی خو گرفته و با ترک این سازمان، باید محل زندگی خود را نیز ترک کند.
د-سرمایه گذاریهای فرد: مانند صرف زمان و گذشت آن میباشد که با ترک سازمان آنرا از دست میدهد.
۲- درک قابلیت دستیابی به جایگزینهای شغلی: تصور فرد از توانایی دسترسی به مشاغل جایگزین در خارج ازسازمان میباشد. (زراعتکار،۱۳۸۷: ۶۳)

تعهد تکلیفی یا هنجاری[۲۶]

مطالعات و پژوهشهای انجام گرفته در زمینه تعهد هنجاری به نسبت دو نوع دیگر تعهد یعنی عاطفی و تعهد مستمر کمتر می باشد. مطالعه عمده ای که میتوان به آن اشاره کرد، مطالعه آلن و مییر است که به تعهد تکلیفی به عنوان یک متغیر اشاره میکنند و این متغیر عبارتست از:” هنجار تعهد سازمانی“
فرایند جامعهپذیری هرچه بهتر انجام پذیرد و بنابراین هر چه افراد متولی این امر در سازمان، به مسائل و مشکلات، مزایا و اهداف و ارزشها و فعالیت های سازمان آشناتر باشند و خودشان نیز متعهد باشند، آنگاه افراد جذب شده برای سازمان آگاهی بیشتری نسبت به سازمان، وظایف، اهداف و ماْموریت آن پیدا نموده و احساس تعهد و تکلیف بیشتری در قبال سازمان خواهند داشت.

سلامت سازمانی

تاریخچه سلامت سازمانی

اصطلاح “سلامت سازمانی” نخستین بار در سال ۱۹۶۹ توسط مایلز در مطالعه جو سازمانی مدارس به کار برده شد (Tsui & Cheng,1999:429-268؛.( Korkmaz, 2006: 14-36, 2007:22-54
از نظر مایلز (۱۹۶۹) سلامت سازمانی به وضعی فراترازاثربخشی کوتاه مدت سازمانی دلالت داشته و به مجموعه ای ازخصایص نسبتاًپردوام اشاره میکندوعبارت است ازدوام وبقای سازمان درمحیط خود، سازگاری باآن وارتقاءوگسترش توانایی سازمان برای سازگاری بیشتر(جاهد، ۱۳۸۴: ۱۶-۲۱) این اصطلاح که نخستین بار برای بیان جنبهی تداوم و بقای سازمان مورد استفاده قرار گرفت، بر اساس کار پارسونز[۲۷]، بیلز[۲۸] و سیلز (۱۹۵۳)، توسط هوی و تارتر (۱۹۹۷) و هوی و میکسل[۲۹] (۱۹۹۱) به عنوان توانانیی سازگاری سازمان با محیط خود، ایجاد هماهنگی میان اعضای سازمان و دستیابی به اهداف آن تعریف شد(Ibid).

سازمان سالم[۳۰]

سلامت،درمقابل مفهوم بیماری،به معنی فقدان بیماری ونارسایی دریک ارگانیسم (موجودزنده) است. مفهوم عام ازکلمه سلامت درمواردی مانندبقاوسلامت نفس و نسل،بقاوسلامت عقل وتفکر،بقاوسلامت دین،بقاوسلامت اجتماع،بقاوسلامت محیط وجودقابلیت وتوان فعالیت طبیعی برای تحقق اهداف طبیعی است. مرحله بعداز سلامت،رشدوتکامل یعنی به فعلیت درآوردن قابلیت ها ورسیدن به اهداف است. به عقیدهپارس ونزهمه نظامهای اجتماعی برای بقا،رشدوتوسعه خودبه حل چهارمشکل اساسی:انطباق،دستیابی به هدف،یکپارچگی ونهفتگی نیازمندند.برای داشتن جامعه ی سالم بایدسازمانهای سالم ایجادکنیم، سازمان سالم، سازمانی است که آفریننده باشدوبرای اخذاین ویژگی،بایداز ویژگیهایی برخوردارباشدکه عبارتنداز: پذیرش دگرگونی وتحول،گرامی داشت اندیشه های تازه،پذیرش شکست بهعنوان جزیی ازکامیابی وبالأخره قدردانی از افراد.
سازمانی سالم است که برای ادامه حیات خود قادر است به هدفها و مقاصد انسانی خود دست یابد، موانعی را که در دستیابی به هدفهایش با آن مواجه میشود، بشناسد و این موانع را از پیش پای خود بردارد و همچنین درباره خود و موقعیتی که در آن قرار گرفته است، واقعبین باشد .
به عقیده میلیس[۳۱] سازمان سالم دارای ده ویژگی است که در ذیل به آن اشاره شده است:

1. تمرکز بر هدف
2. کفایت ارتباط
3. توزیع بهینه قدرت
4. کاربرد منابع
5. اتحاد و همبستگی
6. روحیه
7. نوآور بودن
8. خود مختاری
9. سازگاریبا محیط
10. کفایت حل مشکل است (علاقهبند، ۱۳۸۱).

یک سازمان سالم باید دارای اثربخشی باشد. هری و بلانچارد[۳۲]، اثربخشی را نتیجه همکاری علاقهمندانه میدانند. از طرف دیگر هوی و میسکل مانند چستر بارنارد[۳۳]، اثربخشی، کارایی و رضایت سازمانی را به یکدیگر مرتبط میدانند، به طوری که اثربخشی توصیف عملی در جهت نیل به یک هدف مشخص است.
آرگریس معتقد است که در یک سیستم اثربخش حل مشکلات با حداقل صرف انرژی صرف میگردد و مکانیسمهای حل مشکل تضعیف نمیشوند، بلکه حفظ و تقویت میشوند. پس یک سازمان با نهایت برای فهم مشکلات موجود یافتن راهحلهای ممکن و تصمیمگیری از میان راهحلها اجرای آنها و ارزیابی اثربخشی آنها ساختار و رویه های مناسبی را در اختیار دارد (علاقهبند، ۱۳۸۱). تحقیق آرجریس در مورد کارخانه سالم نشان میدهد که شاخصهای سنتی سلامت سازمانی از قبیل جابجایی پایین، غیبت کم، تولید کافی، وفاداری بالا، احساسات مثبت کارکنان در مورد مدیریت و بالعکس ممکن است پایه مناسبی برای شناخت کارخانه به عنوان یک سیستم سالم فراهم نکند.
مایلز ویژگیهای سازمان سالم را در تامین سه نیاز اصلی یعنی:

1. نیازهای وظیفهای سازمان
2. نیازهای بقاء
3. نیازهای رشد و توسعه سازمان میداند.

از نظر لایدن و کلینگل، سرپرستان در سازمانهای سالم کارکنانی متعهد و وفادار با روحیه بالا و کانالهای ارتباطی باز هستند. علاوه بر این، کسانی که در سازمانهای سالم کار میکنند کاراتر و بهرهورتر هستند. در حالیکه همه سرپرستان متمایلند فکر کنند که سازمانهایشان سالم هستند، اما این موضوع همیشه اتفاق نمیافتد.
کریگر و هانسون[۳۴] (۱۹۹۹) یک پارادایم ارزشمحور برای ایجاد سازمانهای واقعا سالم ارائه دادهاند. آنها ارزشهایی را مطرح میکنند که متمایل به غایی بودن دارند و به خودی خود مطلوبند و هر کدام میتوانند ابزاری برای ایجاد شایستگی فردی و سازمانی بیشتر باشند و اثربخشی و سلامت سازمانی را در بلند مدت افزایش دهند:
صداقت و راستگویی: مبادله سازمانی و معاملات بین سازمانی بدون انتشار این انتظار اساسی که قراردادها و توافقات، با صداقت، حسن نیت و تمایل به محترم بودن، انجام میشوند غیر ممکن است.
اعتماد: توانایی متعهد شدن و درگیر شدن در اثربخشی بلند مدت در معاملات سازمانی را افزایش میدهد.
تواضع: بدون اندکی تواضع، جریانهای عادی و ارتباطات سازمانی به تحت تاثیر قرار گرفتن با رفتارهای تدافعی و برنامههای نشات گرفته از سطح بالایی از بیکفایتی سازمانی متمایل میشوند.
بخشش: اجازه رها کردن احساس و عقایدمان در مورد آنچه دیگران باید انجام بدهند و آنچه میتوانند انجام بدهند، است. بخشش احتمال پذیرش ابتکارات جدید و کاهش استرس اعضای سازمان را افزایش میدهد. زمانیکه دیگران را میبخشیم، زندگی در روابط سالمتر با دیگران را انتخاب میکنیم.
دلسوزی: پایهای برای توان احساس آنچه دیگران احساس میکنند و ایجاد مبنایی پایدار برای عمل دسته جمعی است و احساس اعتماد و احتمال اینکه ارزشهای سازمانی محقق شوند را افزایش میدهد.
قدرشناسی: پایهای برای روابط سالم بین شخصی، با وضع هنجارهایی از احترام و توجه مثبت به نیازها و کمک دیگران ایجاد میکند.
خدمت: خدمت رساندن به دیگران، در فکر احساس و عمل، یک جو مولد ایجاد میکند که ارتباطات را با درجه بالایی از کیفیات انسانی بسط میدهد نه اینکه روابط عمدتا با ارزشهای ابزاری هزینه های معاملاتی و مبادله شکل بگیرد.
آرامش و صلح: آرامش و صلح احتمال اینکه اعضای سازمانی از تعلق داشتن به سازمان راضی باشند را افزایش میدهد و احتمال فرسودگی را کاهش میدهد.

اصول اساسی سازمانهای سالم

اصل اول: ایجاد تیمی متحد برای رهبری و حفظ آن تیم
ایجاد تیم متحد برای رهبری کردن سازمان مهمترین اصل از اصول چهارگانه است زیرا زمینهساز تحقق سه اصل دیگر است. این اصل فراتر از اصول دیگر است. زیرا مستلزم تعهدهای میان فردی اعضای تیم مدیریت و رهبر آن است. مایه تیم متحد رهبری، اعتماد است. نشانه اعتماد، نبود سیاست بازی، نداشتن دلشوره بیهوده و تلف کردن بیهوده انرژی است. همه مدیران خواستار چنین تیمی هستند اما شمار مدیرانی که بتوانند آن را ایجاد کنند اندک است. زیرا نسبت به شناخت ریشه این مسائل آگاهی کافی را ندارند
اصل دوم: شفافیت