:

تاریخ كشورمان به بلندای نام ایران مهد بزرگانی بوده است كه همواره نامشان بر تارك اعصار می درخشد بزرگانی كه بررسی زندگی و اندیشه آنان جذاب و قابل تامل است. سیدمحمد طباطبایی یكی از روحانیون و چهره های سیاسی دوره قاجار است كه سهم بسزائی در انقلاب مشروطه دارد و در كنار سیدعبدالله بهبهانی به سیدین سندین شهرت یافتند.

اتحاد این دو به روایت تمام مورخین معاصر باعث پیشرفت كار مشروطه خواهان تا  صدور دستخط مشروطیت توسط مظفرالدین شاه شد.

سیدمحمد طباطبایی بدلیل مسافرتهای مختلف ‌به‌كشورهای همسایه وارتباط با شخصیت‌هایی چون سیدجمال الدین اسد آبادی و مطالعه روزنامه ها و مجلات  آن كشورها به اوضاع آن روزگار كاملا آگاه بود  البته شاگردی شیخ هادی نجم آبادی هم از قبل وی را متاثر ساخته بود.

تلاش طباطبایی در طول تحصن در عبدالعظیم  و مهاجرت به قم تا صدور دستخط مشروطیت از سوی مظفرالدین شاه همگی گواه این مسئله است كه طباطبایی صادقانه، و آگاهانه در پی دستیابی به مشروطه بود مظفرالدین شاه به هنگام نطق در اولین مجلس شورای ملی از طباطبایی قدردانی كرد شاه با همه سادگی كه داشت حوادث زمان خود را سنجیده بود و متوجه شخصیت صادق و بی غرض سیدمحمد شده بود.

طباطبایی پس از پیروزی انقلاب مشروطه به دلیل جایگاه قابل اعتمادی كه داشت همراه با بهبهانی همواره در مجلس حضور داشتند و ناظر بر كار مجلس و وكلا بودند و تا زمان به توپ بستن مجلس و تبعید به خراسان از تلاش باز نایستاد.

پس از بازگشت از خراسان بدلیل شهادت شیخ فضل الله و سپس ترور سیدعبدالله و نیز نتیجه انقلاب مشروطه و حال بیمار و زار خود مایوس و ناامید از زحماتی كه كشیدند  همواره می گفت: « سركه ریختیم شراب شد.»

پایان نامه حاضر شامل دو بخش اصلی است:

بخش اول كه شامل زندگی نامه طباطبایی است دو فصل دارد

فصل اول شامل خاستگاه خانوادگی، تولد، كودكی و تحصیلات طباطبایی و واكنش ناصرالدین شاه به هنگام ورود طباطبایی به تهران، دوران میانسالی، دارائی و املاك وی، فرزندان و تا زمان مرگ طباطبایی را مورد بررسی قرار داده است.

فصل دوم:

شامل ریشه های فكری سیدمحمد طباطبایی است.

كه شامل بررسی اندیشه های طباطبایی در مورد عدالت، مساوات، آزادی و بررسی نظریات وی در خصوص نظام حكومتی را در بردارد.

بخش دوم پایان نامه كه در واقع بخش مهم و اصلی به  حساب می آید شامل شش فصل است

فصل اول ابتدا فعالیتهای سیاسی، فرهنگی سیدمحمد، ورود طباطبایی به ایران بررسی شده

فصل دوم: در مورد طباطبایی و مشروطیت است.

در این فصل تاسیس انجمن مخفی- ماجرای مسیونوز بلژیكی بررسی شده- طباطبایی در فرایند انقلاب و پیگیری مطالبات توسط طباطبایی را در بر دارد.

در فصل سوم مهاجرت صغری و نقش طباطبایی بررسی شده است. شامل موعظه طباطبایی و نامه های طباطبایی به مظفرالدین و عین الدوله می باشد.

فصل چهارم: مهاجرت كبری تا صدور فرمان مشروطه بررسی شده و جایگاه طباطبایی در انجمن مخفی دوم و رابطه‌اش با انجمن ملی سخن به میان آمده است.

فصل پنجم: طباطبایی و مجلس شورای ملی اول تا طباطبایی و استبداد صغیر و نهایتا به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه و تبعید طباطبایی به مشهد و بازگشتش به تهران بررسی شده است.

فصل ششم: با نگاهی به فراموشخانه و جایگاه طباطبایی در لژ بیداری و جامع آدمیت بحث را خاتمه داده است.

در پایان نتیجه گیری  از پژوهش و تحقیق بعمل آمده است.

نقد و بررسی منابع:

خوشبختانه در زمینه انقلاب مشروطیت منابع زیادی موجود است و با توجه به شخصیت معنوی و جایگاه سیاسی و اجتماعی سیدمحمد طباطبایی  در اكثر آنها از ایشان یاد شده است بنابراین دسته بندی آنها به ترتیب زیر می باشد.

اسناد

به عنوان معتبرترین منبع و مأخذ برای گردآوری اطلاعات تاریخی برای كار پژوهشی لازم است و گوشه های مبهم وتاریك از زندگی شخصیت را روشن می نماید در این كار از تاریخ مشروطیت به روایت اسناد كتابخانه مجلس جلد «1» به نام- روحانیت و مجلس جلد «1» تدوین عبدالحسین حائری استفاده شده است.

در حال حاضر مراكز تاریخی متعددی از جمله سازمان اسناد ملی ایران، مجلس شورای  اسلامی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، وزارت خارجه، و اسناد ریاست جمهوری و مراكز دیگری  فعالیت دارند كه هر یك بخش مهمی از اسناد را در اختیار دارند. 

یكی دیگر از منابع مهم برای پژوهشهای تاریخی روزنامه و مجلات هستند مطبوعات قبل از انقلاب مشروطه نقش زیادی در بیدار كردن مردم  از خودشان نشان دادند و گام بلندی در انقلاب برداشتند كه پس از صدور فرمان مشروطیت بر تعداد روزنامه افزوده شد.

وضعیت روزنامه ها هم همیشه تابع اوضاع سیاسی است دوران خفقان بر آن سخت می‌گرفتند پس از مشروطه آمارشان بیشتر است پس از به توپ بستن مجلس و استبداد صغیر توقیف و تعطیلی بسیاری  از روزنامه ها ر ا به دنبال داشت.

1- روزنامه مجلس شماره 1-222 تهران انتشارات كتاب خانه، موزه و مركز  اسناد مجلس شواری اسلامی و مركز مطالعات  و تحقیقات رسانه ها 1375

2- روزنامه صور اسرافیل-  میرزا علی اكبر خان دهخدا  و میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل گردانندگان این روزنامه اند  اهمیت روزنامه صور اسرافیل را آگاهی سیاسی، قلم و افكار این دو به حدی رساند كه تیراژ این روزنامه به 24 هزار شماره می رسید و در هفته  چون بیرقی در قلب مردم ستمدیده به اهتزار درآمده است. عضویت دهخدا و میرزا جهانگیرخان در كمیته انقلاب ملی كه وابسته به حزب مترقی اجتماعیون  به رهبری حیدرخان عمواغلی بود راستای اهداف این دو تن و سمت و سوی  اندیشه آنها را نشان می دهد.

3- روزنامه شرف و شرافت هم استفاده شده است.

متون تاریخی:

1- یادداشتهای سیدمحمد طباطبایی

اولین منبعی است كه توسط حسن طباطبایی دست نوشته‌های طباطبایی گردآوری شده و بصورت كتابی در دسترس پژوهشگران قرار دارد این كتاب از مهمترین  منابع و شاید بهترین منبع در مورد زندگی طباطبایی است كه در این تحقیق از آن استفاده شده است.

2- تاریخ بیداری ایرانیان تالیف ناظم الاسلام كرمانی

این كتاب به دلیل اینكه نویسنده اش از یاران و نزدیكان طباطبایی است و ناظم مدرسه اسلام از سوی طباطبایی انتخاب شده است و همواره در كنار وی بوده از اهمیت بالایی برخوردار است بخصوص كه جریان ا نقلاب را مرحله به مرحله آورده است .

3- حیات یحیی اثر یحیی دولت آبادی

از منابع مهم ، تاریخ معاصرایران است چون شخصیتی فرهنگی بوده و اهل قلم بوده

هر چند نقش خود را برجسته تر از واقعیت نشان داده و  از مخالفین شیخ فضل الله نوری است چون در جریان انقلاب قرار دارد از منابع مهم دوره مشروطیت است.

4- انقلاب مشروطیت، نوشته مهدی ملك زاده

این كتاب در هفت جلد به دلیل آنكه نویسنده  فرزند یكی از خطبای  انقلاب مشروطه است و از انقلاب كاملا اطلاع داشته از اهمیت  بالایی برخوردار است و جایگاه طباطبایی را ستوده است.

5- ا نقلاب مشروطیت ایران، محمدعلی تهرانی ( كاتوزیان)

از منابع بسیار با اهمیت تاریخ مشروطیت است چون بنا را بر نوشتن بصورت مشاهدات وی تجزیه و تحلیل از دیده های خود در طول مشروطیت گذاشته است.

6- سفرنامه گوهر مقصود، خاطرات سیاسی و اجتماعی دوره استبداد، تالیف آقا سیدمحمد مصطفی تهرانی ( میرخانی) و به دلیل اینکه مولف از نزدیک طباطبایی را در دوران تبعید ملاقات نموده و از احوال وی مطلع است منبع مهمی محسوب می شود.

7-  خاطرات و خطرات

نوشته مهدیقلی خان هدایت كه از رجال دوران قاجار از مهمترین منابع دوره قاجار و مشروطه به حساب  می اید چرا كه خود از مردان سیاسی ایران  بوده است.

8- فراماسونری در ایران- از آغاز تالژ بیداری، محمود كتیرایی

بهترین منبع در مورد لژ بیداری به حساب می آید.

9- خاطرات سیدعلی محمد دولت آبادی

به مجلس دوم پرداخته چون نویسنده از رهبران اعتدالیون است و جریان مهاجرت طباطبایی به كرمانشاه و از انجا به استانبول و گرفتاری سیدمحمد و بقیه مهاجران پرداخته است.

10- بمباران مجلس شورای ملی خاطرات ن پ مامونتف هر چند نویسنده مغرض و ضد ایران است ولی در طول بمباران مجلس حضور داشته و به نوعی از منابع مفید آن دوره می تواند باشد 

11- مشروطیت ایران، محمود ستایش- چون شامل خاطرات تقس زاده و محمد صادق طباطبایی فرزند سیدمحمد طباطبایی است برای این پژوهش منبع خوبی محسوب می شود.

12- انقلاب مشروطیت ایران، سیدحسن تقی زاده به كوشش عزیز الله علیزاده:  بدلیل حضور فعال

 تقی زاده در انقلاب مشروطه حاوی اطلاعات مفیدی است.

13- تاریخ انحطاط مجلس، مجدالاسلام كرمانی از افراد مهم دوران قاجار و انقلاب مشروطیت است. بنابراین این کتاب از منابع بسیار مهم در رابطه با انحطاط مجلس است

مطالعات و تحقیقات جدید

1- انقلاب مشروطیت نوشته ژانت آفاری یكی از منابع جدید است كه به خوبی انقلاب مشروطه را مورد تجزیه وتحلیل قرار داده است.

2- نقش علما در انجمن ها و احزاب دوران مشروطیت، نوشته مریم جواهری، مركز اسناد انقلاب اسلامی از تحقیقات  جدید است كه جایگاه علما را به خوبی بررسی كرده است.

3- تاریخ ایران عصرقاجار- علی اصغر شمیم یکی از  منابع در مورد تاریخ قاجار است. که در این  پژوهش از آن استفاده شده است ساده نویس و علمی بودن کتاب از اهمیت این منبع است.

4- تاریخ مشروطه ایران و احمد کسروی

یکی از منابع مهم تاریخ مشروطه محسوب می شود شاید در ذکر روز و ماه ایرادهایی داشته باشد. اما زحمت علما را در طول انقلاب ستوده و از آنان به نیکی یاد نموده است. 

کلیات تحقیق:

1- اهداف تحقیق

سیدمحمد طباطبایی از روحانیون متنفذ و آگاهی است كه در دوره قاجار و انقلاب مشروطه منشاء خدمات ارزنده ای جهت بیداری بود. ارتباط با شخصیتهای سیاسی و مسافرت  با کشورهای همجو ار سبب شد تا طباطبایی به اوضاع آن زمان در ایران آگاه تر  از دیگران باشد.

با عضویت طباطبایی در فراموشخانه  و لژ بیداری و حضور مرتب وی و سید عبدالله در مجلس و بررسی بیشتری در رابطه با زندگی سیاسی این روحانی بعنوان یکی  از پرچم داران انقلاب مشروطه می طلبد تا بتوان از کم و کیف نقش وی و زوایای پیدا و پنهان زندگی این فرد در طول مشروطت آگاه شد.  بنابراین هدف از انجام این تحقیق بررسی فعالیتهای سیاسی طباطبایی تا پایان حیات و بالاخص در طول انقلاب مشروطه می باشد امیدوارم مفید واقع گرد.

2- سوالات تحقیق

1- آیا سه قشر مشروطه خواهان متشكل از روحانیت، بازرگانان و روشنفكران بودند و پرچم دار این انقلاب روحانیت بودند كه سیدمحمد طباطبایی نقش ویژه در این انقلاب داشت.؟

2- آیا سیدمحمد طباطبایی از شخصیت شیخ هادی نجم آبادی و اندیشه های سیدجمال اسدآبادی و مسافرتهایش به كشورهای دیگر متاثر بوده و نیز هماهنگ علمای نجف بوده و از حمایت آنان برخوردار بوده است؟

3- آیا طباطبایی آگاهانه در پی دستیابی به نظام مشروطه بوده است به خصوص در نامه ای كه به  عین الدوله نوشته است می توان این موضوع را درك كرد؟