بنابر اعلام “سازمان جهانی گردشگری سازمان ملل” (UNWTO)، به رغم بی ثباتیهای اقتصادی، آمار گردشگران بین المللی برای نخستین بار در سال 2012 از مرز یک میلیارد نفر عبور کرده است.  با توجه به این رشد چشمگیر و اهمیت اقتصادی ، گردشگری ابزاری کارآمد برای دستیابی به توسعه ی اقتصادی و اجتماعی در مناطق مقصد به شمار می رود. یکی از صنایعی که گردشگری می تواند بر آن اثرگذار باشد بخش صنایع دستی است.تولید این محصولات به منظور فروش به بازار گردشگران می تواند اثرات اقتصادی گوناگونی در این بخش داشته باشد.

ایران به عنوان کشوری که با متنوع ترین محصولات صنایع دستی سرآمد کشورهای جهان در این زمینه است  از وضعیت مناسبی در این بخش برخوردار نیست .با توجه به وضعیت نامناسب بخش صنایع دستی ایران و همچنین اثرات اقتصادی که توسعه گردشگری می تواند بر این بخش داشته باشد و ارتباط متقابل صنایع دستی و گردشگری این تحقیق در نظر دارد به بررسی اثرات اقتصادی توسعه گردشگری بر شکوفایی صنایع دستی ایران بپردازد. در این فصل به بیان کلیات تحقیق پیش رو پرداخته خواهد شد.

1-1 – بیان مسئله

صنایع‌دستی تبلور عینی فرهنگ و مظاهر هنری و از نوع هنرهای كاربردی و مردمی به حساب می‌آید و از آنجا كه هر فراورده دستی بازگوكننده خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی محل تولید خود است، می‌تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن و همچنین عاملی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی محسوب شود. اغلب محصولات صنایع‌دستی از فناوری‏های ساده و مواد خام محلی در دسترس استفاده می‌كند. تولید صنایع‌دستی به مقدار کمی سرمایه‌گذاری در مقایسه با محصولات صنعتی نیاز دارد و تولید کننده جدید با موانع ورود كمتری مواجه است. تولید صنایع‌دستی می‌تواند در خانه یا در مراکز منطقه‌ای واقع شده در مناطق روستایی انجام شود و افراد برای كار كردن نیازی به نقل مكان به مناطق بزرگتر شهری ندارند. برای تولید صنایع‌دستی، بیشتر از منابع داخلی استفاده می‌شود، كه می‌توان نیروی كار، مواد اولیه و ابزاركار را به‌عنوان منابع نام برد كه نزدیك به90 درصد این تولید را فراهم می‌كنند (یاوری،1389).

تولید این صنایع، اثر مستقیم بر درآمد ناخالص ملی دارد و هرگونه افزایش در میزان تولید و بهبود كیفیت، تأثیر مستقیمی بر افزایش درآمد ناخالص ملی می‌گذارد. مواد اولیه‌ای مانند پشم، كرك و دیگر مواد، درصورت تبدیل به صنایع فرش، گلیم، جاجیم، گبه و غیره، ارزش چند برابری پیدا می‌كند، كه این ارزش در صورت صدور نیز چند برابر می‌شود. بخش صنایع‌دستی می‌تواند تأثیر عمده‌ای بر اقتصاد ملی از طریق كسب درآمد ارز خارجی، ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی پایدار داشته باشد از این رو اغلب کشورهای در حال توسعه و همچنین توسعه یافته به این بخش به عنوان یکی از بخش های مهم اقتصادی و فرهنگی توجه ویژه ای دارند (اطلس ملی صنایع دستی ایران،1380).

از سویی به دلیل توجه سازمان ملل به مسائلی  نظیر کاهش فقر و نابرابری جنسیتی در جهان و افزایش سهم زنان و توانمندسازی آنها در جامعه (برنامه توسعه هزاره سازمان ملل متحد) که از موضوعات برنامه توسعه هزاره سوم سازمان ملل متحد محسوب می شود و همچنین حرکت به سمت توسعه پایدار جوامع و ایجاد عدالت اجتماعی و کارآمدی اقتصادی (ملکی،1390) توجه به بخش صنایع دستی و ترویج و توسعه آن به خصوص در کشورهای درحال‏توسعه و کمتر توسعه یافته ضروری به نظر می‏رسد.

صنایع دستی مزیتی ارزشمند و کارآمد در مبارزه با معضلات اجتماعی و دست‏یابی به توسعه اقتصادی است؛ به ویژه در شرایطی که بیش از گذشته بالا بردن سطح اشتغال، ازدیاد درآمد سرانه، ارتقای سطح تولید ملی و توسعه صادرات از نیازهای ملموس کشور است. از این روی هرگونه تمهیدی برای توسعه محصولات صنایع دستی می‏تواند برای کشور  نوید دهنده کاهش مشکل بیکاری، جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرها، ایجاد و افزایش درآمد و بهبود وضعیت زندگی مردم است.

اعتقاد بر این است که یکی از راه های مهم رونق صنایع دستی توسعه گردشگری است. گردشگری فرصت‏های زیادی را برای مردم فقیر و کم‏ درآمد به منظور فروش صنایع دستی محلی و کسب درآمد و ایجاد اشتغال فراهم می آورد زیرا گردشگران پول زیادی را صرف خرید صنایع دستی به عنوان سوغات میکنند. تخمین زده شده است که گردشگران بازدید کننده از کشور اتیوپی  سالانه به میزان 12.7 میلیون دلار صنایع دستی از این کشور خریداری میکنند.صنایع دستی به عنوان یکی از مهمترین زیربخش های گردشگری محسوب می شود که منجر به ایجاد اشتغال و کسب درآمد به نفع اقشار کم درآمد جامعه می شود(گزارش مرکز تجارت بین الملل،2010).

از سوی دیگر همچنان که در بیانیه “گسترش گردشگری درجهت رسیدن به اهداف توسعه هزاره سازمان ملل” بیان شده (یونیس،2006)،گردشگری برای رسیدن به اهداف هزاره، به خصوص کاهش فقر دارای پتانسیل‏های فراوانی است. سازمان جهانی جهانگردی هفت رویکرد را به منظور کاهش فقر شناسایی کرده است که از مهمترین آنها میتوان به ایجاد اشتغال برای مردم فقیر و متوسط ، فروش مستقیم به بازدیدکنندگان توسط اقشار متوسط و پایین جامعه ، راه اندازی واداره فعالیتهای مربوط به گردشگری توسط طبقات متوسط و پایین مانند کسب وکارهای کوچک و متوسط مقیاس اشاره کرد (همان). بر این اساس اعتقاد بر این است که توسعه گردشگری می تواند برای فعالان و صنعتگران صنایع دستی جوامع کمتر توسعه یافته فرصتی را در جهت بهبود وضعیت زندگی وکاهش فقر این جوامع به وجود آورد.

هال معتقد است حضور گردشگران در برخی مناطق موجب افزایش تولیدات محصولات بومی و صنایع دستی محلی شده است(هال و همکاران، 2001). همچنین توسعه گردشگری کمک شایانی در جهت حفظ هنر وصنایع دستی جامعه میزبان و جلوگیری از میان رفتن صنایع دستی کهن کرده است .(چاک وای،1385) برای تولیدات محلی مانند صنایع دستی جهت ارائه به گردشگران بازارهای جدیدی ایجاد می شود و علاوه بر آن این مساله در بهبود کیفیت صنایع دستی نیز موثر می با شد (تولایی ،1386).

صنایع دستی ایران نیز به عنوان یکی از قطب های اصلی صنایع دستی جهان_ به همراه چین وهند _ و همچنین به عنوان کشوری که دارای متنوع ترین محصولات صنایع دستی سنتی با سابقه درخشان و پرپیشینه خود مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. در سال2005 وتا ماه مارچ در حدود 1.2 میلیون گردشگر از ایران بازدید کرده اند که 440 میلیارد ریال صنایع دستی را به عنوان سوغات با خود به خانه برده اند.این صنعت(صنایع دستی) پنجمین صنعت سودآور کشور بوده و به صنعت چمدانی معروف است. مقامات رسمی تعداد ایرانیان شاغل در بخش صنایع دستی را 4 میلیون نفر اعلام کرده اند . این صنعت 3 درصد تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است  که طبعا در صورت وجود تقاضا برای صنایع دستی به دلیل کاربر بودن  و  هزینه کم سرمایه گذاری تعداد شاغلین در این بخش رو به فزونی خواهد گذاشت که این مساله خود میتواند دارای اثرات مثبتی در زندگی اقشار طبقات پایین ومتوسط جامعه که در این حوزه فعالیت میکنند وهمچنین کاهش مهاجرت به شهرها داشته باشد.

با وجود اینکه صنایع دستی ایران یکی از قطب های صنایع دستی جهان می باشد اما بر اساس نظرات کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همچنین معاون محترم این سازمان، صنایع دستی در وضعیت بحرانی به سر می برد. 30 تا 40 درصد کارگاه های تولید صنایع دستی در طی سالهای 1390 و 1391 تعطیل شده اند. صنایع‌دستی در دنیا سالانه نزدیک به هزار میلیارد دلار گردش مالی دارد اما صادرات ایران رشد منفی داشته و کاهش ۱۴ درصدی در سال 1392را نسبت به سال قبل از خود را تجربه کرده است( وبسایت رسمی سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری).

حال مسئله این است که آیا توسعه گردشگری منجر به شکوفایی و رونق بخش صنایع دستی کشور می‏شود و       می تواند به بهبود وضعیت بحرانی صنایع دستی بیانجامد و اصولا توسعه گردشگری چه اثرات اقتصادی بر بخش صنایع دستی دارد. با توجه به اهمیت تاثیرات اقتصادی گردشگری بر بخش صنایع دستی (به عنوان بخش مهمی از فرهنگ مادی ایران) این تحقیق در نظر دارد با بررسی ادبیات و تجربیات دیگر کشورها و همچنین بررسی دیدگاه هنرمندان و صنعتگران  به مطالعه جنبه‏های مختلف اثرات اقتصادی توسعه گردشگری  بر بخش صنایع دستی ایران بپردازد.

2-1- اهمیت و ضرورت موضوع

توسعه گردشگری می تواند پیامدهای گوناگونی را در ابعاد اقتصادی در رابطه با بخش صنایع دستی در پی داشته باشد.اشتغال در تولید صنایع دستی برای اقتصادهای محلی بسیار مهم است.درآمد خانوارهای آسیایی که به تولید صنایع دستی مشغول می باشند بالاتر از خط فقر و میانگین ملی است چرا که خانوارهای هنرمند از منابع درآمد حاصل از کشاورزی و صنایع دستی به صورت توامان استفاده می کنند .

یکی از ضرورت های پرداختن به چنین موضوعی در کشور درحال توسعه ای نظیر ایران از آن جهت ناشی می شود که بیکاری و مهاجرت بی رویه روستائیان به شهرها از مهمترین مشکلات پیش روی مسئولان است . با درنظر گرفتن تاثیرات اقتصادی که توسعه گردشگری میتواند بر بخش صنایع دستی داشته باشد لزوم توجه مسئولین به توسعه گردشگری و صنایع دستی دو چندان می شود.

همچنان که اشاره شد صنایع دستی نقش با اهمیتی در اقتصاد و فرهنگ ایران دارد . عواملی از قبیل :عرضه محصولات مورد نیاز ، ارضاء تشنگی خلاقیت و زیبایی زندگی، فرصت‌های اشتغال و خود اشتغالی، کمک به صادرات غیر نفتی و کسب درآمد ارزی، این اهمیت را بخوبی توجیه میکند ( ضرغام ، 1385). با توجه به اهمیت این بخش باید توجه مسئولان به راه های گسترش این هنر صنعت ، که از جمله آنها توسعه گردشگری است، جلب شود. توسعه گردشگری با ایجاد تقاضا برای تولیدات صنایع دستی بومی ، میتواند پیامدهای گوناگون مثبتی را به وجود آورد .

اثرات مثبت گوناگونی که گردشگری می تواند بر صنایع دستی و صنعتگران جامعه محلی داشته باشد خود توجیهی در زمینه توسعه گردشگری خواهد بود…..